Í dag var spurt í „Málspjalli“ hvort fólk þekkti dæmi um það að orðið stig væri aðeins notað um hita yfir frostmarki en gráður væri notað um frost. Ég hef aldrei vitað til þess að slíkur merkingarmunur væri gerður en í umræðum kom fram að þetta væri mál margra þátttakenda. Það kemur ekki beinlínis fram í orðabókum að merkingarmunur af þessu tagi sé á orðunum stig og gráða. En í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er ein skýring orðsins stig '(gráða) Grad' og notkunardæmi „10 stiga hiti; hafa 40 stiga hita“. Ein skýring á gráða er svo '(stig) Grad' og notkunardæmi „10 gráða frost“. Það getur auðvitað verið tilviljun að hiti er notaður í dæmum með stig en frost í dæmum með gráða en það gæti líka sýnt dæmigerða notkun.

Þegar hiti er tilgreindur er orðið stig margfalt algengara en orðið gráða, hvort sem talað er um frost eða hita, og það er því ljóst að meginhluti málnotenda gerir ekki umræddan merkingarmun á gráða og stig. En þó er munur á orðunum – í Risamálheildinni er orðið gráða notað í 17,5% dæma sem tilgreina frost en í tæplega 13% dæma sem tilgreina hita. Það er ólíklegt að þessi munur sé tilviljun enda staðfestir hann það sem kom fram í umræðum í „Málspjalli“ að fjöldi málnotenda gerir eða þekkir þennan mun. Ég hef ekki hugmynd um uppruna hans og hversu útbreiddur hann er, og veit ekki til að þetta hafi einhvers staðar verið rætt á prenti eða rannsakað. En þetta er mjög áhugavert og gott dæmi um tilbrigði í málinu sem við tökum sjaldan eftir.

En með þessu er ekki öll sagan sögð. Þótt orðið stig sé margfalt algengara en gráða þegar lofthiti er tilgreindur gegnir öðru máli um háar hitatölur, t.d. þegar tilgreindur er hiti á ofni. Þar er miklu algengara að segja t.d. hitið ofninn í 180 gráður en í 180 stig þótt það sé vissulega líka til. Ein ástæða fyrir því er sennilega sú að í ritmáli er hitastigið mjög oft ekki tilgreint með orði á eftir tölunni, heldur með tákninu ° – hitið ofninn í 180°. En ° heitir „gráðumerki“  og eðlilegt að það sé lesið sem gráður frekar en stig. Í þessu sambandi má einnig nefna að titill bókar Hallgríms Helgasonar, Konan við 1000°, er ævinlega lesinn Konan við þúsund gráður en ekki þúsund stig. Sjálfsagt má finna fleiri dæmi um að annað orðið sé tekið fram yfir hitt í ákveðnu samhengi.

Í frétt á vef DV í dag segir: „Van Nistelrooy fær stígvélið um mánaðarmótin“ og í annarri frétt á sama miðli (og eftir sama blaðamann) í gær sagði: „Hann bjóst ekki við að fá stígvélið á þessum tímapunkti.“ Ég minntist þess ekki að hafa séð sambandið fá stígvélið áður en merkingin í því er svo sem augljós og þarf varla að lesa fréttirnar til að átta sig á því að það merkir 'vera sagt upp störfum, vera rekinn'. Við nánari athugun kom hins vegar í ljós að þetta orðasamband er ekki alveg nýtt í málinu – elsta dæmi sem ég finn um það er á Hugi.is 2007: „annars ætti hún bara að fá stígvélið að mínu mati.“ Sambandið hefur töluvert verið notað á síðustu fimmtán árum – rúm hundrað dæmi eru um það í Risamálheildinni.

Sambandið fá stígvélið á augljóslega uppruna sinn í ensku þar sem samböndin get the boot og be given the boot eru notuð í óformlegu máli í merkingunni 'you are told that you are not wanted any more, either in your job or by someone you are having a relationship with' eða 'þér er sagt að þín sé ekki óskað lengur, annaðhvort í starfi eða af einhverjum sem þú ert í sambandi við/með'. Notkunarsviðið getur því verið nokkuð vítt, en notkun sambandsins fá stígvélið í íslensku er mun takmarkaðri – það virðist nær eingöngu vera notað í knattspyrnumáli þótt annarri notkun bregði stöku sinnum fyrir á samfélagsmiðlum, eins og í „Piers Morgan búinn að fá stígvélið á CNN“ á Twitter 2014 og „Fékk stígvélið frá Árna á Spot“ á Twitter 2017.

Það má segja að fá stígvélið sé myndrænt og gagnsætt, og þótt sambandið eigi sér enskan uppruna er það í sjálfu sér ekki næg ástæða til að amast við því ef það kemur að notum í íslensku – ný orðasambönd sem falla að málinu auðga það og ég hef oft sagt að orð og orðasambönd eigi ekki að gjalda uppruna síns. Ég hef sem sé engar athugasemdir við sambandið út af fyrir sig eða áhyggjur af því að það spilli málinu. Mér finnst hins vegar umhugsunarvert hver ástæðan er fyrir beinni upptöku enskættaðra orðasambanda af þessu tagi – ég er hræddur um að það sé oft annaðhvort hugsunarleysi eða vanþekking á því hvernig venja er að orða þetta í íslensku.

Í þessu tilviki eru til ágæt sambönd sem eiga sér meira en aldarlanga hefð í málinu – bæði vera sparkað eða fá sparkið sem vísa til sömu myndar og fá stígvélið, og einnig látinn taka pokann sinn sem er kannski dálítið mildara. Bæði samböndin hafa iðulega verið notuð í knattspyrnumáli á undanförnum áratugum, m.a. um nákvæmlega sömu aðstæður og vísað var til í fréttum DV. Í Vísi 1976 segir: „Þjálfaranum var sparkað.“ Í DV 1981 segir: „að undanförnu hafa þrír þjálfarar verið látnir taka pokann sinn.“ Jafnvel kemur fyrir að samböndin séu notuð saman – „Fyrsta þjálfaranum á Spáni, sem fær að taka pokann sinn, var sparkað frá Real Murcia í gær“ í DV 1986. Þótt sé í lagi að tala um að fá stígvélið er ástæðulaust að gleyma þessum samböndum.

Í „Málspjalli“ var í gær vísað í fyrirsögn í DV, „Fékk áfall þegar hann komst að því að hann hefði gift sig án þess að vita af því“ og spurt hvort ekki hefði frekar átt að segja að hann hefði verið kvæntur án þess að vita af því vegna þess að karlmenn kvæntust en konur giftust. Vissulega er rétt að sögnin gifta er skyld gefa og merkti áður 'gefa til eiginkonu'. Sú merking er gefin fyrst í Íslenskri orðabók en einnig merkingin 'gefa saman, vígja í hjónaband'. Miðmyndin giftast er skýrð 'ganga í hjónaband' og sagt „nú bæði um karl og konu, áður aðeins um konuna“. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er gifta sig skýrt 'ganga í hjónaband' og miðmyndin giftast skýrð 'ganga í hjónaband (með e-m)'. Þar er því ekki gert upp á milli kynja sem endurspeglar venjulega notkun.

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er sagt að upphaflegum mun á giftast og kvongast sé oft haldið í ritmáli, en í talmáli sé giftast og gifta sig notað um bæði kyn. En þetta fór að riðlast löngu fyrr, líka í ritmáli. Í Guðbrandsbiblíu frá 1584 segir t.d. „Og Abraham gifti sig aftur“ og „Hver sína eiginkonu forlætur og giftist annarri, sá drýgir hór“.  Í Biskupa-annálum Jóns Egilssonar frá fyrri hluta sautjándu aldar segir: „sagði það eitt vera, að prestinum væri bannað að giptast.“ Fleiri dæmi frá sautjándu og átjándu öld eru í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans, og á tímarit.is má finna fjölda dæma frá nítjándu öld um að karlmenn giftist. Það er því óhætt að segja að notkun sagnarinnar gifta(st) og lýsingarorðsins giftur um bæði karla og konur sé fullkomlega venjuleg og eðlileg.

Öðru máli gegnir um sögnina sem notuð var um karla sem gengu í hjónaband – kvænast (kvongast). Í Íslenskri nútímamálsorðabók er hún skýrð 'gifta sig (um karlmann)' og í Málfarsbankanum er varað sérstaklega við rangri notkun hennar: „Sögnin kvænast merkir: giftast konu. Konur giftast mönnum en kvænast þeim ekki.“ Þessi munur á giftast og kvænast er svo sem skiljanlegur. Hin orðsifjafræðilegu tengsl giftast við gefa eru málnotendum ekki ofarlega í huga, enda er það ekki í samræmi við nútíma hugmyndir að kona gefist manni eða sé gefin honum. Aftur á móti er kvænast komið af kván sem síðar varð kvon og kemur fram í myndinni kvongast, og þótt kvænast sé ekki sérlega líkt kona dugir eignarfallsmyndin kvenna e.t.v. til að málnotendur tengi kvænast við konu.

Það má þó finna slæðing af gömlum dæmum um að sögnin kvænast og lýsingarorðið kvænt sé notað um konur. Í Þjóðólfi 1863 segir: „þángað til hún í einhverju rænuleysi játaði, að hún hefði ekki verið „virgo immaculata‘‘, þegar hún kvæntist honum.“ Í Skuld 1879 segir: „Dagmar [...] kvæntist stórfurstanum af Rússlandi.“ Í Lögbergi 1891 segir: „Hún er nú kvænt, en barnið lifir.“  Í Þjóðviljanum 1900 segir: „kvæntist hún þá skömmu síðar fátækum, lítt þekktum hershöfðingja.“ Í Þjóðviljanum 1901 segir: „kona þessi hafði verið kvænt verkstjóra einum þar í borginni.“ Í Ísafold 1907 segir: „Hún kvæntist úr föðurgarði 1855.“ Í Bjarma 1907 segir: „Hún kvæntist eftirlifandi manni sínum 1894.“ Í Þjóðviljanum 1907 segir: „Hún var kvænt Jóhanni söðlasmið Jónssyni.“

Notkun sagnarinnar kvænast og lýsingarorðsins kvænt(ur) um konur á sér því langa sögu og alls eru a.m.k. þrjú hundruð dæmi (og sennilega mun fleiri) um það á tímarit.is að þessi orð séu notuð um konur. Sú notkun hefur farið vaxandi og er veruleg í nútímamáli – í Risamálheildinni eru dæmin a.m.k. hátt á fjórða hundrað og aðeins lítill hluti þeirra af samfélagsmiðlum enda eru þessi orð nokkuð formleg og lítið notuð í óformlegu málsniði. Það er athyglisvert að þetta er sérstaklega algengt í minningargreinum – höfundar þeirra eru oft fólk sem er ekki vant að skrifa formlegan texta en grípur þarna til formlegs orðs sem ekki er hluti af virkum orðaforða þess og áttar sig þess vegna ekki á því að notkun þess um konur er ekki í samræmi við málstaðalinn.

Grundvöllur þess að nota mismunandi orð um að ganga í hjónaband og vera í hjónabandi hefur gerbreyst með ýmsum samfélagsbreytingum seinni ára. Langt er síðan sögnin giftast hætti að vera bundin við karlmenn eins og áður segir, en með tilkomu samkynja hjónabanda og viðurkenningu á því að kynin eru ekki bara karl og kona eru forsendur fyrir kyngreiningu orða um hjónaband algerlega fallnar brott og sú kyngreining samræmist tæpast nútíma jafnréttishugmyndum. Vitanlega getur sögnin kvænast og lýsingarorðið kvæntur slitið tengslin við orðsifjafræðilegan uppruna sinn ekkert síður en giftast og giftur – fyrir slíku eru ótal fordæmi í málinu. Við eigum ekki að hika við að tala um að kvænast karli og kvænast kvári – og kvæntar konur og kvænt kvár.

Í „Málspjalli“ var nýlega spurt hvort fólk legði sömu merkingu í orðasamböndin oft á tíðum og oft og tíðum. Bæði samböndin eru algeng en ég svaraði því til að oft og tíðum væri eldra, en merkingin sú sama. Í sambandinu oft og tíðum er tíðum atviksorð, í raun upphaflega þágufall fleirtölu annaðhvort af nafnorðinu tíð eða lýsingarorðinu tíður. Eins og Jón G. Friðjónsson hefur rakið er slík myndun atviksorða algeng, svo sem bráðum af lýsingarorðinu bráður, stundum af nafnorðinu stund o.fl. Jón bendir á að oft og tíðum er mun eldra en oft á tíðum og kemur fyrir þegar í fornu máli en síðarnefnda afbrigðið hefur tíðkast allt frá nítjándu öld. Elsta dæmi um það á tímarit.is er í Norðlingi 1876: „lifraraflinn eintómur verður opt á tíðum ónógur til að borga kostnaðinn.“

Í sambandinu oft á tíðum er á forsetning og tíðum skilið sem þágufall fleirtölu af nafnorðinu tíð – sem gæti líka verið uppruni tíðum í oft og tíðum þótt þar sé tíðum hugsanlega af lýsingarorði eins og áður segir. Munurinn er sá að í oft á tíðum heldur tíðum fallorðseðli sínu og setningarstöðu en hefur setningarstöðu atviksorðs í oft og tíðum. Það er varla vafi á því að yngra sambandið oft á tíðum er orðið til úr oft og tíðum og sú þróun er í sjálfu sér skiljanleg. Tengingin og er áherslulaus í oft og tíðum og framburðarmunur og og á við slíkar aðstæður er ekki mikill – hvort tveggja einhvers konar óráðið sérhljóð. Við það bætist að málnotendur kunna að hafa upplifað oft og tíðum sem óþarfa og óeðlilega tvítekningu, þar sem merking orðanna oft og tíðum er sú sama.

Hvað sem því líður er ljóst að bæði samböndin hafa lengi verið mjög algeng og hljóta vitanlega bæði að teljast „rétt mál“. Síðan upp úr miðri tuttugustu öld hefur oft á tíðum verið algengara og dæmin um það á tímarit.is eru hátt í helmingi fleiri en dæmi um oft og tíðum. Á seinustu árum sækir fyrrnefnda sambandið mjög á – í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar er það meira en tuttugu sinnum algengara en oft og tíðum sem virðist því vera að hverfa úr óformlegu málsniði. Það rímar við að sum þeirra sem tóku þátt í umræðum í „Málspjalli“, líklega fremur yngra fólk, sögðust aldrei hafa heyrt það, en önnur, líklega fremur úr hópi þeirra eldri, sögðust aftur á móti alltaf nota oft og tíðum og fannst jafnvel oft á tíðum vera „bara bull“. Þarna er því líklega kynslóðamunur.

Það kom mér hins vegar á óvart að í umræðunum kom fram að sumum fannst vera merkingarmunur á samböndunum, þannig að oft og tíðum merkti 'oft, margsinnis' en oft á tíðum merkti 'áður fyrr'. Mjög oft gætu báðar merkingar vissulega átt við. Í setningu eins og „Lífsbaráttan var oft á tíðum hörð“ í Morgunblaðinu 2000 er vel hægt – og ekkert óeðlilegt – að skilja oft á tíðum sem ‚áður fyrr‘. Svipaðar setningar eru algengar og slík tvíræðni er einmitt forsenda endurtúlkunar á merkingu. Það er líka þekkt tilhneiging meðal málnotenda að finna tilbrigðum mismunandi hlutverk – fólki finnst eðlilegt að gera ráð fyrir því að einhver ástæða sé fyrir því að tvö afbrigði eru til, og fyrst til er bæði oft og tíðum og oft á tíðum er farið að gefa þeim mismunandi merkingu.

Það getur ýtt undir þennan skilning að til eru ýmis sambönd þar sem á tíðum vísar til tíma – bæði fyrri tíðar, eins og fyrr á tíðum og áður á tíðum, en einnig til samtímans eins og nú á tíðum. Líkindi við þessi sambönd gætu leitt til þess að fólk tengdi tíðum í oft á tíðum fremur við tíma en við tíðni. Ég veit ekki hversu algengur þessi skilningur er og það er ógerningur að kanna það í textum vegna þess að oft er ekki hægt að ráða merkingu fyrir víst af samhenginu. En svo má spyrja hvort þessi merkingarbreyting – ef hún er að verða – sé í lagi, og því verður fólk að svara fyrir sig. Svipaðar breytingar eru algengar og valda sjaldnast vandræðum, en vissulega getur misskilningur – þó varla alvarlegur í þessu tilviki – hlotist af því ef fólk skilur tiltekið orðasamband á mismunandi hátt.

Ég hef fengið viðbrögð frá starfsfólki Arion banka vegna athugasemda við enskunotkun í kynningu á markaðsherferð bankans – „Arion sport 2025 spring summer“. Bankanum þykir þetta leitt – þetta var „yfirsjón“ að sögn en „slapp í gegnum nálaraugað“ og „gerist ekki aftur“. Ég skal alveg trúa því að um mistök sé að ræða en ekki „einbeittan brotavilja“ – en það er samt ekki síður áhyggjuefni. Það er nefnilega ljóst að fjöldi fólks kom að þessu kynningarefni án þess að nokkur kveikti á því að eitthvað væri undarlegt eða athugavert við að kjörorðið (eða hvað á að kalla það) væri á ensku. Fulltrúi bankans sagðist „viss um að mörgum finnist kjánalegt að hafa þetta á ensku (en velti því ekkert fyrir sér fyrr en á það er bent)“.

En þetta sýnir í hnotskurn hvað við erum orðin ónæm fyrir enskunni í kringum okkur. Auðvitað á ekki að þurfa að benda á þetta – auðvitað ætti fólk að kippast við þegar það sér að auglýsing sem beint er til Íslendinga er á ensku en ekki íslensku. Reyndar verður ekki betur séð en umrætt kjörorð brjóti beinlínis gegn þriðju málsgrein sjöttu greinar laga um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu nr. 57/2005, þar sem segir: „Auglýsingar sem höfða eiga til íslenskra neytenda skulu vera á íslensku.“ Þetta dæmi sýnir að mikilvægt er að vera á verði og gera athugasemdir við óþarfa og ástæðulausa enskunotkun. Ég treysti því að bankinn geri alvöru úr vangaveltum um að láta framleiða peysur með áletrun á íslensku í stað ensku.

Í „Málspjalli“ var í gær vakin athygli á fyrirsögninni „Segir samning Kvikmyndaskólans við ráðuneytið í augnsýn“ á vef Ríkisútvarpsins og spurt „Augnsýn eða augsýn“? Spurningin er skiljanleg – vissulega er augsýn, án n, venjulega orðmyndin en myndina augnsýn er ekki að finna í orðabókum. Hún kemur þó einnig fyrir inni í fréttinni sem sýnir að tæpast er um innsláttarvillu að ræða. Myndin Augnsýn er gefin í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls sem nafn á gleraugnaverslun en nafnið kom ýmsum ókunnuglega fyrir sjónir í byrjun eins og sjá má á leiðréttingu í Morgunblaðinu 1981: „Einn stafur féll niður í nafni nýrrar gleraugnaverzlunar í Hafnarfirði, sem skýrt var frá blaðinu í gær. Verzlunin heitir Augnsýn en ekki Augsýn.“

En myndin augnsýn í áðurnefndri frétt er þó fjarri því að vera einsdæmi. Um tvö hundruð dæmi eru um hana á tímarit.is, það elsta í Þjóðviljanum 1947: „Þegar Alec var horfinn úr augnsýn, fór dálítill kuldahrollur um Sally.“ Langflest dæmanna eru frá því eftir 1990 og virðist ekki ólíklegt að verslunarheitið Augnsýn sem áður var nefnt og tekið var upp 1981 hafi ýtt undir notkun þessarar orðmyndar – fólk heyrir hana og sér og hefur enga ástæðu til að ætla annað en hana megi nota í samböndum eins og í aug(n)sýn og úr aug(n)sýn. Hún er gagnsæ, ekkert síður en augsýn, og samræmist íslenskum orðmyndunarreglum fullkomlega. Samsetningar með augn- sem fyrri lið eru reyndar miklu fleiri en þær sem hafa aug- að fyrri lið og einhverjar tvímyndir eru til.

Í Risamálheildinni eru um fimm hundruð dæmi um augnsýn, þar af nærri helmingur úr formlegri textum en samfélagsmiðlum. Fjöldi dæma um augnsýn á samfélagsmiðlum er rúmur fjórðungur af fjölda dæma um augsýn. Vegna þess að orðið er gagnsætt, rétt myndað, a.m.k. hátt í áttatíu ára gamalt og greinilega komið í verulega notkun eru hvorki forsendur né ástæða til að hafna því eða telja það rangt mál. Það er ljóst að margt yngra fólk hefur alist upp við þetta orð og eðlilegt að það noti samböndin í augnsýn og úr augnsýn. Við hin þurfum ekkert að amast við því þótt við höldum væntanlega áfram að segja í augsýn og úr augsýn. Það er líka í himnalagi – við þurfum ekkert öll að tala eins og málið þolir alveg tilbrigði, svo framarlega sem þau raska ekki kerfinu.

Eins og alkunna er og oft er rætt um er íslenskan í vörn gagnvart ensku, ekki síst meðal ungs fólks. Í ágætum pistli sem Guðmundur Andri Thorsson rithöfundur skrifaði á þjóðhátíðardaginn og deilt var í „Málspjalli“ sagði: „Svo mikið kveður að [...] enskunotkun Íslendinga að segja má að enskan sé að verða óopinbert opinbert mál hér á landi. Við þurfum að muna að það er hlutverk Íslendinga að varðveita íslenskuna. Það verður ekki Pólverjum eða Palestínumönnum að kenna ef við töpum íslenskunni heldur okkur sjálfum.“ Þetta rifjaðist óþægilega upp fyrir mér þegar ég sá að Arion banki hefur sett af stað markaðsherferð sem beinist að ungu fólki og er rekin undir kjörorði á ensku – „Arion sport 2025 spring summer“. Þetta er algerlega ótækt og bankanum til háborinnar skammar.

Það er ekki eins og erfitt sé að finna íslenskar samsvaranir við sport, spring og summer. Reyndar er eðlilegt að líta á tökuorðið sport sem fullgilda íslensku þótt íþróttir sé óneitanlega íslenskulegra orð, en það er óskiljanlegt og með öllu óafsakanlegt að nota ensku orðin spring og summer í stað erfðaorðanna vor og sumar. Þetta sendir þau skýru skilaboð að íslenska sé ekki kúl – enska sé eina málið sem mark er takandi á. Þótt eitt kjörorð á ensku kunni að virðast léttvægt eru það atriði eins og þetta sem grafa undan íslenskunni vegna þess að þau skapa neikvætt viðhorf til hennar en ýmsar rannsóknir sýna að lífvænleiki smáþjóðatungumála veltur ekki síst á viðhorfi ungu kynslóðarinnar – ef hún hefur neikvætt viðhorf til móðurmálsins á það sér ekki viðreisnar von.

Arion banki hefur sérstaka stefnu um samfélagsábyrgð og segir: „Hjá Arion banka leggjum við áherslu á að samfélagsábyrgð sé hluti af daglegri starfsemi bankans, ákvarðanatöku og ferlum.“ En samfélagsábyrgð snýr ekki bara að fjármálum – hún felst ekki síður í því að hlúa að grunngildum samfélagsins. Varla er ágreiningur um það að íslensk tunga sé meðal þessara grunngilda. Notkun ensks kjörorðs þar sem auðvelt væri að nota íslensku er algerlega andstæð þeirri samfélagslegu ábyrgð sem bankinn segist vilja hafa í heiðri og verður að líta á hana sem mistök. Þegar bent hefur verið á þessi mistök hljótum við að gera ráð fyrir því að bankinn hætti umsvifalaust notkun umrædds kjörorðs en velji markaðsherferð sinni íslenskt kjörorð í staðinn.

Í færslu í „Málspjalli“ í dag var gerð athugasemd við að talað væri um loftskeyti sem hernaðarvopn – „Rétta orðið er flugskeyti“. Það er vissulega rétt að á þessu tvennu hefur lengst af verið grundvallarmunur. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið loftskeyti skýrt 'skeyti sent með tækni sem byggist á útvarpsbylgjum' og hefur verið notað í þessari merkingu síðan í byrjun tuttugustu aldar – í Skírni 1902 segir: „Á hinu virðist enginn efi, að þar sem loftskeyti eru send milli fjarlægra stranda yfir haf, þá ná þau tilgangi sínum.“ Í elsta dæmi um orðið, í Heimskringlu 1898, er það hins vegar notað um eins konar flugvél með „rafmagnshreyfivél, sem ásamt vindmylnu.vængjum, skýtr henni gegnum loftið, hvert sem maðr vill“.

Orðið flugskeyti er aftur á móti skýrt 'fjarstýrð eldflaug sem getur borið vopn' í Íslenskri nútímamálsorðabók og þá merkingu hefur orðið venjulega haft þótt öðru máli gegni um elstu dæmi, eins og í Veðráttunni 1928 þar sem segir: „Vegna hinna innlendu flugferða voru fengnar aukaveðurfregnir frá 9 skeytastöðvum frá því snemma í júní til 8. september. Þessi flugskeyti voru ennfremur fengin frá 6 aukastöðvum.“ Í Morgunblaðinu 1929 segir: „í þær fregnir vantar yfirleitt upplýsingar um skygni, skýjahæð og sjávaröldu – sem alt er nauðsynlegt í flugskeytum.“ Í þessum dæmum merkir flugskeyti 'veðurlýsing (veðurskeyti) vegna flugs'. En í Vísi 1944 segir: „Mörg flugskeyti Þjóðverja voru skotin niður yfir Suður-Englandi í gær.“

Í elstu dæmum er merking orðsins loftskeyti sem sé nálægt því að vera 'flugskeyti' en merking orðsins flugskeyti er 'loftskeyti' (sent í ákveðnum tilgangi). En þetta eru undantekningar og orðin hafa haft þá merkingu sem lýst er í Íslenskri nútímamálsorðabók fram undir þetta. Elsta dæmi sem ég finn um merkingarbreytingu orðsins loftskeyti er í krossgátu í Morgunblaðinu 2000 þar sem ein skýringin er „Eldfimt loftskeyti notað í stríði“ og lausnin er „Tundurskeyti“. Í DV 2003 segir: „Búnaðurinn virkar þannig að sé loftskeyti skotið að flugvélinni getur flugmaðurinn skotið út tugum blysa.“ Í DV 2007 segir: „Loftskeytum rignir niður á mann.“ Í Fréttablaðinu 2008 segir: „Palestínumenn segja ísraelskt loftskeyti hafa lent á húsinu.“

Dæmum um að loftskeyti sé notað í þessari merkingu fer svo fjölgandi – hægt og sígandi fyrst, en fljótlega mjög ört og í fréttum frá síðustu tíu árum hefur orðið nær alltaf þessa merkingu, í hundruðum dæma. Í sjálfu sér er þessi merkingarbreyting vel skiljanleg – við tölum um loftárásir og loftvarnir og eðlilegt að tengja loftskeyti við það. Forsenda fyrir því að það gerist er þó að í raun og veru er ekki lengur þörf á orðinu í eldri merkingu – loftskeyti eru ekki send lengur, starf loftskeytamanna er nú úrelt og Félag loftskeytamanna hefur verið lagt niður. Eldri merkingin er því eingöngu notuð þegar talað er um liðna tíð en það er vissulega skiljanlegt að þeim sem ólust upp við hana hugnist ekki breytingin. Henni verður þó varla snúið við úr þessu.

Í frétt á Vísi í dag segir: „Lögreglumenn settu upp ölvunarpóst í hverfi 105.“ Ég hef ekki séð orðið ölvunarpóstur áður og það er ekki í orðabókum, og ekki eru heldur nein dæmi um það á tímarit.is. Í Risamálheildinni eru tvö dæmi, það eldra á Twitter 2021: „Heyrði orðið „ölvunarpóstur“ í fyrsta sinn í gær.“ Fáein dæmi til viðbótar má finna á netinu, öll frá síðustu tveimur árum. Annað hliðstætt orð er stöðvunarpóstur sem ekki er heldur í orðabókum eða á tímarit.is en fáein dæmi eru um í Risamálheildinni – þau elstu frá 2017, þ. á m. þetta: „Eftirlitið fór þannig fram að svokallaðir stöðvunarpóstar voru settir upp á Reykjanesbraut.“ Orðið svokallaðir sýnir að ekki er búist við að lesendur þekki orðið stöðvunarpóstur.

Enn ein samsetning af sama tagi er lokunarpóstur sem er nokkru eldra en hin, a.m.k. fimmtán ára gamalt. Um það eru örfá dæmi á tímarit.is en hátt í sex hundruð í Risamálheildinni, það elsta í Sunnlenska.is 2010: „Björgunarsveitarmenn hafa mannað lokunarpósta auk þess að aðstoða við ýmis verkefni.“ Þetta orð var til umræðu í „Málspjalli“ fyrir tveimur árum og spurt hvort það væri „gilt orð yfir lokunarstað/stöð“ og bent á að skýringar orðsins póstur í Íslenskri nútímamálsorðabók næðu ekki yfir merkingu þess í þessari samsetningu, þrátt fyrir að þar séu sex mismunandi merkingar skráðar. En lokunarpóstur er komið í Íslenska nútímamálsorðabók og skýrt 'vegartálmi sem lokar fyrir umferð um veg, einkum vegna ófærðar'.

Notkun orðsins póstur í þessum samsetningum er væntanlega úr dönsku þar sem ein merking orðsins post er 'varðstöð'. Sú merking orðsins póstur hefur lengi þekkst í íslensku þótt hún hafi ekki komist í orðabækur, ekki síst í sambandinu vera/standa á sínum pósti sem er t.d. að finna í Íslensku orðaneti. Dæmi eru um það frá átjándu öld, m.a. í Ævisögu síra Jóns Steingrímssonar: „því mitt sigt var ei annað en að standa vel á mínum pósti.“ Elsta dæmi um það á tímarit.is er í Verklýðsblaðinu 1934: „hermenn fósturjarðarinnar, vökumenn þjóðarinnar, máttu aldrei víkja af sínum pósti.“ Þessi merking orðsins tíðkast enn – „Á fáum vikum sér fastaliðið í ráðuneytinu hvort sá nýi verði farsæll á sínum pósti“ segir í Morgunblaðinu 2023.

Þótt þessi merking sé vissulega komin úr dönsku á hún sér a.m.k. tvö hundruð og fimmtíu ára sögu í málinu og hlýtur að hafa unnið sér hefð, og það er hún sem orðið hefur í framangreindum samsetningum. Mér finnst orðin stöðvunarpóstur og lokunarpóstur eðlileg og gagnsæ – ég held reyndar að síðarnefnda orðið merki ekki beinlínis 'vegartálmi' heldur 'staður þar sem lokað er' – e.t.v. eingöngu með merkingum eða vörslu. Hliðstætt gildir um stöðvunarpóstur. Merkingartengsl orðhlutanna í ölvunarpóstur eru annars eðlis og orðið e.t.v. ekki eins gagnsætt – kannski þurfum við að styðjast við lokunarpóstur og stöðvunarpóstur til að átta okkur á því. En það er vitanlega algengt að merkingartengsl liða séu ólík í orðum sem eru formlega hliðstæð.

Bæði tvíburabróðir og tvíburasystir eru flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók, skýrð 'bróðir / systir e-s sem er annar tvíbura', en af einhverjum ástæðum er aðeins það fyrrnefnda að finna í Íslenskri orðabók, með skýringunni 'bróðir sem er tvíburi' – kannski hefur þótt óþarfi að hafa síðarnefnda orðið með vegna þess að það hefði hvort eð er lent næst á eftir hinu (í prentuðu útgáfunni) og er auðskilið út frá því (þótt raunar megi deila um hversu góðar og gagnsæjar orðabókaskýringarnar séu). Orðin þríburabróðir og þríburasystir er aftur á móti ekki að finna í neinni orðabók, hvað þá fjórburabróðir og fjórburasystir eða þeim mun meira, enda væntanlega gengið út frá því að þetta séu orð sem þarfnist ekki skýringar. En er það svo?

Ef ég er tvíburi get ég augljóslega sagt Stína er tvíburasystir mín – en ef ég er þríburi, get ég þá sagt Stína er þríburasystir mín? Ég get líka sagt við Stína erum tvíburar, og við Olla og Stína erum þríburar – en gæti ég sagt við Stína erum þríburar án þess að nefna Ollu? Með öðrum orðum – er hægt að nota orðið þríburar, og samsetningar af því, þegar aðeins er verið að tala um tvö af þremur? Þessu var ég að velta fyrir mér einhvern tíma fyrir löngu – mér fannst skrítið að nota þríburar í þessu samhengi, en sá enga aðra leið. Þótt ég sé bara að tala um tvö er alls ekki hægt að segja við Stína erum tvíburar ef við erum í raun tvö af þremur. Ég komst sem sé aldrei að neinni niðurstöðu um þetta og hef aldrei lent í aðstæðum þar sem reyndi á þetta.

En þetta rifjaðist upp fyrir mér þegar ég sá frétt á mbl.is með fyrirsögninni „Ágúst mætti með þríburabróður sínum í stúdió“ og aðra með fyrirsögninni „Þríburabróðirinn fær allt áreitið“ þar sem í myndatexta segir líka „Tónlistarmaðurinn Ágúst og þríburabróðir hans Rúnar mættu í Skemmtilegri leiðina heim á K100 nýverið.“ Þarna er sem sé talað um þríburabróður þótt aðeins tveir af þremur í þríburahópnum séu til umræðu, og við nánari athugun fann ég fleiri dæmi um þetta. Í Morgunblaðinu 2007 segir: „Þau systkinin eru komin af sterkum stofni, þríburabróðir hennar stendur enn fyrir búskap.“ Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Hansína þríburasystir hans er nú ein á lífi þeirra systkina.“ En dæmi af þessu tagi eru mjög fá.

Lykillinn að þessu held ég að sé sá að orð eins og tvíburar, þríburar o.s.frv. eru í raun tvíræð þótt við áttum okkur yfirleitt ekki á því vegna þess að það reynir svo sjaldan á það. Orðin tvíbura-/þríburabróðir og tvíbura/-þríburasystir vísa til vensla eins og bróðir og systir ein og sér – það er yfirleitt ekki sagt ég er bróðir eða ég er systir, það verður að vera bróðir eða systir einhvers eða einhverrar. Orðin tvíburi og þríburi geta vísað til vensla en þurfa ekki að gera það, heldur geta vísað til ákveðins afmarkaðs hóps – þess vegna er hægt að segja við Stína erum bæði þríburar ef við tilheyrum tveimur mismunandi þríburahópum. Hins vegar verður skrítið að segja við Stína erum þríburar vegna þess að þá fer venslamerkingin að þvælast fyrir.

En önnur spurning kemur upp í þessu sambandi. Ef ég tala um tvíburabróður minn eða tvíburasystur mína er ljóst að ég er sjálfur tvíburinn á móti, en ef ég tala um tvíburabræður mína eða tvíburasystur mínar er ljóst að ég er þar ekki meðtalinn vegna þess að tvíburar eru aðeins tveir. En hvað merkir þá ef ég tala um þríburabræður mína eða þríburasystur mínar – er ég þá einn af hópnum? Svo er greinilega stundum, eins og í „Margrét var þríburi en þríburabræður hennar tveir dóu nýfæddir“ í Goðasteini 1994 – en stundum ekki, eins og í „En þarna voru þríburasystur bræðranna, Ásta Evonne, Lóa Eloise og Sigríd Elaine“ í Morgunblaðinu 1996. Fleiri dæmi má finna um hvort tveggja svo að þetta er greinlega tvírætt.