6. Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að velja máli sínu búning sem hæfir aðstæðum og viðmælendum eða lesendum – nota viðeigandi málsnið.

Þótt alltaf sé sjálfsagt að vanda mál sitt og framsetningu þess er nauðsynlegt að hafa í huga að hvorttveggja þarf ævinlega að laga að aðstæðum – haga orðavali, setningagerð, talhraða o.fl. eftir því sem við teljum viðeigandi hverju sinni. Orðið málsnið er notað um þetta heildaryfirbragð málsins. Við lærum mismunandi málsnið smátt og smátt og skiptum oftast nokkuð ósjálfrátt milli þeirra þótt vissulega komi fyrir alla að nota stundum rangt eða óviðeigandi málsnið.

Málsnið mótast í fyrsta lagi af miðlinum – hvort málinu er miðlað í rituðu formi eða töluðu. Það er margs konar munur á dæmigerðu málsniði ritmáls og dæmigerðu málsniði talmáls þótt skilin þarna á milli hafi dofnað verulega á seinni árum, fyrst með tilkomu tölvupósts og síðar bloggs og samfélagsmiðla þar sem málsnið er mun óformlegra en venjulegt er á prenti. Í öðru lagi skiptir máli hver vettvangurinn er. Málsniðið er ólíkt eftir því hvort við erum að tala við kunningja okkar undir fjögur augu, flytja fyrirlestur á ráðstefnu frammi fyrir tugum áheyrenda, skrifa grein í dagblað, eða skrifa á samfélagsmiðla.

Í þriðja lagi hefur höfundur texta eða mælandi að sjálfsögðu mótandi áhrif á málsniðið. Konur tala og skrifa að einhverju leyti öðruvísi en karlar, unglingar tala og skrifa öðruvísi en fullorðið fólk, menntun fólks getur haft áhrif á málfar þess, og staða þess í þjóðfélaginu líka. En viðmælandinn eða markhópurinn mótar líka málfar okkar. Við tölum öðruvísi við afa og ömmu en við jafnaldra okkar, við tölum öðruvísi við kennarann en skólasystkini okkar, við skrifum öðruvísi texta í skólaritgerð en á samfélagsmiðla, o.s.frv.

Þessi munur málsniða birtist í ýmsum þáttum – orðavali, setningagerð, framsögn, fylgni við málstaðal o.fl. Hinn óopinberi íslenski málstaðall miðast við formlegt ritmál en í óformlegu málsniði, dæmigerðu og eðlilegu talmáli, bregður oft fyrir ýmsum tilbrigðum í beygingum og setningagerð sem ekki samræmast staðlinum. Honum er hins vegar iðulega beitt til að leggja mat á málfar sem fylgir öðru málsniði. Það leiðir til þess að mörgum finnst formlegt ritmál hin eina rétta íslenska, en önnur málsnið einhvers konar óæðri frávik.

En þannig er það auðvitað ekki. Óformlegt mál er ekkert síðri íslenska en formlegt, talmál er ekkert síðri íslenska en ritmál. Óformlegt talmál getur verið vandað þrátt fyrir ýmis brot á málstaðli og formlegt ritmál getur verið óvandað, jafnvel þótt málstaðli sé fylgt. Meginatriði er að hafa í huga að við komum boðskap okkar betur til skila og sýnum viðmælanda eða lesanda meiri virðingu ef við notum málsnið við hæfi.

5. Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að leitast við að orða hugsun sína skýrt og skipulega og vanda framsetningu bæði talaðs máls og ritaðs.

Meginhlutverk tungumálsins er að vera samskiptatæki. En þessu tæki er hægt að beita á mismunandi hátt eins og ýmsum öðrum tækjum, og eins og með önnur tæki má gera ráð fyrir því að bestur árangur náist ef því er beitt af þekkingu, á markvissan og hnitmiðaðan hátt. Við náum betur til áheyrenda eða lesenda ef við vöndum uppbyggingu setninga, veljum viðeigandi orð og tölum skýrt en ef setningagerðin er ruglingsleg, orðanotkun ómarkviss og framburður óáheyrilegur.

Frágangur bæði ritaðs og talaðs máls skiptir líka máli. Ritaður texti sem er fullur af hvers kyns villum – beygingarvillum, ritvillum, ósamræmi, rangt notuðum orðasamböndum o.s.frv. – er ekki traustvekjandi. Sama gildir um talað mál þar sem framburður er mjög óskýr eða kæruleysislegur, erlendar slettur notaðar í óhófi, o.s.frv. Mál af þessu tagi truflar margt fólk og veldur því að boðskapurinn kemst ekki til skila, vegna þess að áheyrendur eða lesendur festast í forminu og láta það leiða athyglina frá merkingunni.

Þess vegna er mikilvægt að lesa ritaðan texta sem maður sendir frá sér vandlega yfir – huga vel að beygingu, fallstjórn, beygingarsamræmi, orðavali, stafsetningu, setningagerð og greinarmerkjum. Einnig þarf að huga að samræmi í leturgerð, leturstærð, línubili o.þ.h. Þetta á auðvitað sérstaklega við um texta sem fólk birtir opinberlega á einhvern hátt, á prenti eða á netinu, ritgerðir sem nemendur skila, o.fl. Reyndar er það þannig eftir tilkomu samfélagsmiðla að fólk skrifar miklu oftar en áður texta sem kemur fyrir augu margra.

Við þennan yfirlestur er um að gera að nýta sér hvers kyns hjálpargögn, bæði á bók og rafræn. Úrval slíkra hjálpargagna hefur stóraukist á síðustu árum og aðgengi að þeim batnað. Hér fyrir neðan eru talin ýmis hjálpargögn sem eru ókeypis á netinu.

Auk þess er Snara sem greiða þarf áskriftargjald fyrir. Þar er m.a. Íslensk orðabók, Íslensk samheitaorðabók, Mergur málsins og orðabækur milli íslensku og ýmissa erlendra mála – dönsku, ensku, þýsku, frönsku, spænsku, ítölsku og pólsku. Til viðbótar má vísa á kver Ólafs Oddssonar, Gott mál; Pistla Jóns G. Friðjónssonar; og Ritgerðasmíð eftir Eirík Rögnvaldsson.

Það er mikilvægt að vita um þessi hjálpargögn, læra að nota þau, og nýta sér þau reglulega. Kæruleysisleg umgengni við íslenskuna, hvort heldur er í ræðu eða riti, er engum til sóma.

4. Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að rækta með sér jákvætt viðhorf til málsins og skilning á gildi þess fyrir okkur sjálf og málsamfélagið.

Íslendingar hafa yfirleitt haft mjög jákvætt viðhorf til móðurmálsins og oft er lögð áhersla á að það geri okkur að þjóð – sé réttlæting okkar fyrir sjálfstæði og grundvallarþáttur í sjálfsmynd okkar sem þjóðar. Hugsanlega er þetta þó eitthvað að breytast. Guðmundur Hálfdanarson hefur haldið því fram að „náttúran sé að taka við af tungumálinu og menningunni sem helsta viðmið íslenskrar þjóðernisstefnu – eða mikilvægasta tákn þess sem gerir okkur að Íslendingum og greinir okkur frá öðrum þjóðum“ (Íslenska þjóðríkið – uppruni og endimörk, bls. 210).

Ekki eru þó allir sannfærðir um þetta, en hvað sem því líður virðist unga kynslóðin ekki líta á tungumálið sem jafnmikilvægan þátt í sjálfs­mynd sinni og þau sem eldri eru, og ýmsar vísbendingar eru um að hún hafi ekki jafnjákvætt viðhorf til málsins. Á þessu eru eflaust margar skýringar. Ein er sú að málfræðikennsla í grunn- og framhaldsskólum er ekki sérlega vel til þess fallin að auka áhuga á íslenskunni. Sama máli gegnir um áherslu samræmdra prófa á rétt mál og rangt, málfræðilega greiningu o.þ.h.

Önnur ástæða er alþjóðavæðingin. Ungt fólk nú á dögum sér allan heiminn sem leiksvið sitt – það vill geta lært, starfað og búið erlendis og veit að íslenskan gagnast því lítið utan Íslands. Ef ekki verður heldur hægt að nota málið alls staðar á Íslandi, og jafnvel ekki inni á heimilinu í samskiptum við stafræna aðstoðarmenn og önnur tölvustýrð tæki, er hætt við að unga kyn­slóðin missi trú á íslenskuna og gagnsemi hennar.

Í íslenskuhluta aðalnámskrár framhaldsskóla frá 1999 segir: „Með íslenskukennslu í framhaldsskólum skal stuðlað að því að nemendur öðlist jákvætt viðhorf til íslensku og kynnist áhrifamætti og margbreytileika málsins.“ Þetta er mikilvægt, því að í erlendum rannsóknum hefur verið sýnt fram á að viðhorf málnotenda til móðurmáls síns, ekki síst við­horf ungu kynslóðarinnar, ræður miklu um framtíðarhorfur málsins.

Skeytingarleysi í garð íslenskunnar virðist því miður vera of útbreitt. Auðvitað drepur það ekki íslenskuna þótt hún sé höfð á eftir ensku á skiltum í Leifsstöð. Auðvitað drepur það ekki íslenskuna þótt auglýsingar í búðargluggum séu eingöngu á ensku. Auðvitað drepur það ekki íslenskuna þótt einhver fyrirtæki sendi starfsmönnum tölvupóst sem er eingöngu á ensku. En það sýnir, meðvitað eða ómeðvitað, ákveðið viðhorf til íslenskunnar – viðhorf sem smitar út frá sér og gerir meiri skaða en við áttum okkur á í fljótu bragði.

Gildi íslenskunnar fyrir okkur sjálf og íslenskt málsamfélag er ómetanlegt eins og hér hefur áður verið lýst. Ef unga kynslóðin missir trú á málinu og hættir að vera annt um það er það dauðadæmt. En dauðastríð íslenskunnar yrði langt og sársaukafullt, bæði fyrir málsamfélagið og okkur sem eigum hana að móðurmáli. Þess vegna þurfum við að leggja megináherslu á að skapa jákvætt viðhorf til íslenskunnar – sjá til þess að hún sé nothæf, og notuð, á öllum sviðum. Það er á ábyrgð okkar allra.

3. Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að skilja að íslenska er ekki merkilegri eða dýrmætari en önnur tungumál – nema fyrir notendur hennar.

Oft er sagt að íslenska sé dýrmætasta eign þjóðarinnar og jafnvel heyrist sú skoðun að hún sé öðrum málum fremri á einhvern hátt. Árið 1926 flutti Sigurður Nordal prófessor erindi sem nefndist „Málfrelsi“ og birtist síðar í Lesbók Morgunblaðsins. Fyrsti hluti þess nefnist „Hverjir eru sjerstakir yfirburðir íslenskunnar“ og þar segir m.a.:

„Því má halda fram með rökum, að íslenskunni sje margt stórvel gefið. Hún er gagnorð og þróttmikil, ljós og skýr, svo að hún fellur vel að rökfastri hugsun. Málfræðin er torveld, og mikil tamning að læra hana. Orðaforðinn er geysimikill á sumum sviðum. Þá er hún og skemmra komin frá frumlindum sínum en flestar aðrar tungur. Orðin eru ekki jafnslitið gangsilfur og annars gerist, auðveldara að nema hugsun þá, er hefir mótað þau í öndverðu, og hún er oft furðu spakleg. Þetta og annað fleira, hljóðvörp, viðskeyti og samsetningar, veldur grósku í málinu. Á íslensku er kostur meiri ritsnildar en á flestum öðrum tungum, ný orð spretta upp af sjálfum sjer til þess að láta í ljós nýjar hugsanir, og virðast þó vera gömul. Þau hlaupa í skörðin, sem af einhverri tilviljun hafa staðið opin handa þeim.“

Íslenskan er líka beintenging okkar við sögu og menningu þjóðarinnar fyrr á tímum. Við njótum þeirra forréttinda umfram flestar aðrar þjóðir að geta tiltölulega auð­veld­lega lesið texta allar götur frá upphafi ritaldar fyrir 900 árum, án þess að þeir séu þýddir á nútímamál. Ef íslenskan tekur róttækum breytingum, eða hættir að vera lifandi tungumál, missum við ekki bara bein tengsl við Hávamál og Njálu, heldur líka við Íslenskan aðal og Íslandsklukkuna, Engla alheimsins og Kalda­ljós, og meira að segja Svínshöfuð og Seltu. Þar með væri hið margrómaða samhengi í ís­lensk­um bókmenntum og menningu fokið út í veður og vind.

Þetta þýðir samt ekki að íslenskan sé eitthvað betri eða merkilegri en önnur tungumál. „Íslenskan er eins og við öll vitum, móðurmálið okkar og það ber okkur að varðveita hverja stund. En við eigum líka að bera virðingu fyrir öllum erlendum tungumálum og skilja að þau eru jafn dýrmæt og íslenskan er okkur“ er haft eftir  Vigdísi Finnbogadóttur, og í framhaldi af því sem Sigurður Nordal skrifaði um kosti íslenskunnar og vitnað er til hér að framan sagði hann: „En svo er um móðurmálið sem sumt annað, sem nákomnast er manni, að hverjum þykir sinn fugl fagur. Ef aðrar þjóðir færi að telja fram kosti sinna tungna, mætti íslenskan vara sig.“

Þetta er grundvallaratriði. Íslenskan er dýrmætasta mál í heimi fyrir okkur sem eigum hana að móðurmáli. Hún er hluti af okkur sjálfum, útrás fyrir tilfinningar okkar – ást og gleði, hatur og reiði, sorg og hryggð, vonir og þrár – en líka tæki okkar til sköpunar, miðlunar og frjórrar hugsunar. Tungumál sem við tileinkum okkur á máltökuskeiði, móður­mál okkar, er einkaeign okkar jafnframt því að vera sam­eign alls málsamfélagsins og í vissum skilningi alls mannkyns. Við berum ábyrgð á velferð þess – gagnvart málsamfélaginu og öllu mannkyni, en fyrst og fremst gagnvart okkur sjálfum.

2. Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að gæta þess að umhyggja fyrir íslenskunni snúist ekki upp í þjóðrembu og andstöðu við önnur tungumál.

Það er alkunna að tungumálið lék eitt aðalhlutverkið í sjálfstæðisbaráttu Íslendinga. Allt frá upphafi baráttunnar snemma á 19. öld var áhersla lögð á íslenskuna og mikilvægi hennar fyrir íslenskt þjóðerni og þjóðarvitund, og iðulega var sett samasemmerki milli hnignunar tungumálsins og dvínandi þjóðerniskenndar. En þótt áhersla væri lögð á endurreisn tungunnar og hreinsun af dönskum áhrifum í tengslum við eflingu þjóðerniskenndar og baráttu fyrir auknum réttindum Íslendinga á 19. öld var sú bar­átta fyrst og fremst háð innanlands en ekki við dönsk stjórnvöld.

Á seinni hluta 19. aldar var verið að draga skarpari landamæri en áður víða um Evrópu og þjóð­ríki í nútímaskilningi voru að verða til. Víða lentu þá innan sama ríkis hópar og þjóðarbrot sem töluðu mismunandi tungumál. Til að tryggja einingu ríkisins lögðu stjórnvöld iðu­lega áherslu á eitt ríkismál, og bönnuðu jafnvel notkun annarra tungumála innan ríkisins. En dönsk stjórnvöld virðast aldrei hafa gert miklar tilraunir til að þröngva dönsku upp á Íslendinga.

Öfugt við marga aðra minnihlutahópa innan ríkja þurftu Íslendingar því ekki að berjast sérstaklega fyrir því að fá að nota móðurmál sitt á flestum sviðum. Tungumálið var hins vegar sameiningartákn, réttlæting Íslend­inga fyrir sérstöðu sinni og ekki síst notuð til að leiða Íslendingum sjálfum fyrir sjónir hver sú sérstaða væri. Víða í Evrópu var tungumálið vígvöllur baráttunnar – á Íslandi var það vopnið.

Það er eðlilegt og sjálfsagt að vilja veg íslenskunnar sem mestan. En stundum hefur umræða um hana borið keim af öfgafullri þjóðernisstefnu og hreinleiki málsins jafnvel verið tengdur hreinleika kynstofnsins. Á þessu örlaði á uppgangstíma nasismans á fjórða áratug síðustu aldar og svipaðar raddir hafa stöku sinnum heyrst á síðustu árum, einkum hjá forvígismönnum Íslensku þjóðfylkingarinnar. En það er líka stutt frá áherslu á íslenska þjóðmenningu yfir í hugmyndir um yfirburði íslenskunnar yfir önnur tungumál.

Þetta má ekki gerast. Umhyggja fyrir íslenskunni er heilbrigð þjóðrækni sem við megum ekki láta víkja fyrir þjóðrembu, því að eins og Guðni Th. Jóhannesson hefur sagt „er þjóðrækni til fyrirmyndar en þjóðremba alls ekki. Hún felur í sér gorgeir og þótta í garð annarra, dramb og yfirlæti. Þjóðremba elur á óvild, þjóðrækni snýst um umburðarlyndi, víðsýni og náungakærleik“.

Um þessar mundir er mikið rætt um aukna enskunotkun á Íslandi og hugsanleg enskum áhrifum á íslenskuna. Þessi umræða eru eðlileg og nauðsynleg en mikilvægt er að hún snúist ekki upp í andstöðu við ensku eða erlend mál yfirleitt. Enskan er ekki óvinurinn þótt því sé stundum haldið fram. Enskan er alþjóðamál sem er mikilvægt að hafa á valdi sínu og það er gott að börn og unglingar læri hana sem best. En hún má hins vegar ekki valta yfir íslenskuna. Það er á okkar ábyrgð að svo verði ekki.

1. Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að hafa í huga að í hverju tungumáli felast menningarverðmæti og við berum ábyrgð á framtíð íslenskunnar.

Talið er að um sjö þúsund tungumál séu nú töluð í heiminum. Rúm 40% þeirra, tæp þrjú þúsund, eru talin í útrýmingarhættu og tvö þúsund af þeim eru töluð af færri en þúsund manns. UNESCO áætlar að meira en helmingur þeirra tungumála sem nú eru töluð munu deyja út fyrir lok þessarar aldar og hefur sett fram áætlun um tungumál í hættu (Endangered Language Programme) til að stuðla að varðveislu sem flestra mála vegna þess að í öllum þessum tungumálum felast ómetanleg menningarverðmæti.

Sérhvert tungumál er einstakt – orðaforði þess, setningagerð og hljóðkerfi eru frábrugðin öllum öðrum tungumálum, merkingar­blæbrigðin sem það getur tjáð geyma reynslu kynslóðanna og eru önnur en í öðrum málum. Tungumál sem deyr er að eilífu glatað – þótt við höfum um það miklar ritheimildir og upptökur, sem sjaldnast er er (og slík gögn eru forgengileg eins og sannaðist átakanlega í bruna þjóðminjasafns Brasilíu haustið 2018), verður það aldrei endurvakið í sömu mynd því að tungumál lærist ekki til hlítar nema berast frá manni til manns – frá foreldrum til barna.

Samkvæmt mælikvarða UNESCO um lífvænleik tungumála er íslenska í fimmta og efsta styrkleikaflokki og er örugg (safe). Kvarði UNESCO byggist á sex mælistikum og hingað til hefur verið talið ótvírætt að íslenska sé í efsta þrepi á þeim öllum.

En ef til vill er ekki lengur alveg ljóst að íslenska nái efsta þrepi samkvæmt öllum viðmiðum. Utanaðkomandi áreiti á tungumálið hefur stóraukist á síðasta áratug, bæði af völdum þjóðfélagsbreytinga og tæknibreytinga. Þeim íbúum landsins sem ekki tala íslensku fer t.d. ört fjölg­andi, og enskunotkun fer vaxandi á ýmsum sviðum, t.d. í ferðaþjónustu, háskólakennslu, viðskiptalífinu og víðar. Jafnframt hafa komið fram vangaveltur um hugsanlega truflun á máltöku vegna ónógs íslenskuáreitis. Þá valda þættir eins og snjalltækjanotkun, áhorf á efni á erlendum efnisveitum eins og YouTube og Netflix, alþjóðavæðing o.fl. auknum þrýsting á íslenskuna og langtímaáhrif þessara þátta eru óljós.

Eitt er þó alveg ljóst: Það er okkar að sjá til þess að íslenskan lifi. Ef málnotendur hafa ekki áhuga á því að halda í málið og þar með þau menningarverðmæti sem það geymir er það dauðadæmt. Ábyrgðin er okkar.

Það er ekki að ástæðulausu að Háskóli Íslands, helsta vísinda- og menntastofnun landsins, hefur sett sér málstefnu þar sem lögð er áhersla á að íslenska sé sjálfgefið talmál og ritmál skólans, í kennslu, rannsóknum og stjórnsýslu, og sérstaka ástæðu þurfi til að bregða út af því. Fullyrða má að Háskólinn hafi allt frá upphafi gegnt lykilhlutverki í því að viðhalda menningarlegu fullveldi Íslands. Eina nýja deildin sem varð til um leið og Háskólinn var Heimspekideild, eina deildin sem hafði ekki það hlutverk að mennta embættismenn heldur áttu íslensk fræði – rannsóknir á íslenskri tungu, bókmenntum og sögu – að vera í öndvegi. Háskólinn er eina menntastofnun landsins þar sem íslenska er kennd sem sérstök grein, allt til æðstu prófgráðu.

Ein meginbreytingin við það að æðri menntun fluttist inn í landið var sú að kennslan fór fram á íslensku, þótt vissulega hafi meginhluti lesefnis í mörgum deildum skólans lengi verið á erlendum málum. Þetta hefur skipt miklu máli fyrir íslenskuna því að margir kennarar skólans hafa verið brautryðjendur í því að rita um fræði sín á íslensku. Ef þeir hefðu ekki átt kost á akademísku starfi á Íslandi er óvíst, og raunar ólíklegt, að margir þeirra hefðu lagt slík skrif fyrir sig. Það hefði getað haft þau áhrif að ýmis fræðasvið lægju óbætt hjá garði og ekki væru til vísindarit, fræðsluefni fyrir almenning eða kennsluefni á íslensku á þeim sviðum.

Staða íslenskunnar innan Háskólans hefur óneitanlega breyst talsvert á síðustu árum og námskeiðum sem eru kennd á ensku hefur smátt og smátt farið fjölgandi. Það er óhjákvæmilegur fylgifiskur eðlilegrar og nauðsynlegrar þátttöku skólans í alþjóðlegu háskólastarfi. Erlendum stúdentum hefur fjölgað mikið, bæði skiptinemum og þeim sem stefna á gráðu frá skólanum, og á síðustu árum hefur erlendum kennurum einnig fjölgað. Það er líka þáttur í akademískri þjálfun stúdenta að gera þeim kleift að fjalla um viðfangsefni sín á alþjóðlegu fræðimáli, sem er enska en ekki íslenska hvort sem okkur líkar betur eða verr.

Þessi þróun má hins vegar ekki leiða til þess að heilu greinarnar verði eingöngu kenndar á ensku. Eitt meginhlutverk Háskólans er að þjóna íslensku samfélagi – stuðla að „miðlun þekkingar og færni til nemenda og samfélagsins alls“ eins og segir í lögum um háskóla. Raunar held ég að færa megi rök að því skólinn leiki stærra hlutverk í samfélagi sínu en nokkur annar háskóli í heiminum. Í fyrstu setningarræðu skólans tók Björn M. Ólsen fram að auk þeirra meginhlutverka að vera vísindaleg rannsóknarstofnun og vísindaleg fræðslustofnun þyrfti skólinn „að veita mönnum þá undirbúningsmentun, sem þeim er nauðsynleg, til þess að þeir geti tekist á hendur ýms embætti eða sýslanir í þjóðfjelaginu“ – úti um allt land, á öllum sviðum þjóðlífsins. Það er grundvallaratriði að þetta fólk geti talað um fræði sín og viðfangsefni við almenning – á máli sem fólk skilur. Það getur reynst þrautin þyngri ef fólkið hefur ekki fengið neina æfingu í því í námi sínu vegna þess að allt lesefni og öll kennsla hafi verið á ensku.

Jarðvísindafólk við Háskólann og Veðurstofuna er tíðir gestir í fjölmiðlum til að tala um hugsanleg eldgos í Öræfajökli, Kötlu, á Reykjanesskaga og víðar, og þetta fólk fer einnig austur í Öræfasveit og undir Eyjafjöll og suður í Grindavík til að ræða við heimafólk og útskýra stöðuna. Ég veit alveg hvað sigketill er, og kvikuhólf, og sprengigos, og jökulhlaup, og ég er ekki í vafa um að Öræfingar og Eyfellingar og Grindvíkingar vita það líka. En ég hef ekki hugmynd um hvað neitt af þessu er á ensku, þannig að það er eins gott að Magnús Tumi og Páll Einarsson og Kristín á Veðurstofunni og öll hin eru ekki í neinum vandræðum með að útskýra stöðuna með hjálp þessara orða og margra fleiri íslenskra íðorða sem við þekkjum öll.

En ef öll jarðvísindakennsla við skólann færi fram á ensku er ekkert víst að þau hefðu þessi orð á valdi sínu – og það er ekki einu sinni víst að sum orðin væru til, vegna þess að fjöldi kennara við Háskólann hefur unnið mikið starf við að íslenska orðaforða fræðigreina sinna. Þannig gera þau fræðifólki á sínu sviði kleift að tala um fræði sín á íslensku – ekki bara þeim sem hafa lært við skólann, heldur líka þeim sem hafa numið sín fræði erlendis. Þetta er gott dæmi um mikilvægi þess að Háskólinn leggi rækt við íslenskuna – leggi sitt af mörkum til þess að hún sé nothæf, og notuð, á öllum sviðum, svo vitnað sé í íslenska málstefnu og málstefnu Háskólans.

Á síðustu dögum hafa tveir fésbókarvinir haft samband við mig hvor í sínu lagi og beðið mig að hitta sig til að ræða um lesskilning, orðaforða og stöðu íslenskunnar. Þetta eru konur sem ég þekki frá fornu fari og vinna báðar með börnum og unglingum, önnur talmeinafræðingur og hin framhaldsskólakennari.

Báðar höfðu svipaða sögu að segja - þeim finnst hafa orðið miklar breytingar á fáum árum. Börn komi inn í leikskólana með minni orðaforða og lélegri málþroska á ýmsan hátt, og orðaforði og ritfærni framhaldsskólanema fari minnkandi. Báðar hafa miklar áhyggjur af þróuninni og eru fullar áhuga á að gera eitthvað til að bæta stöðuna, og spurðu mig hvað væri til ráða.

[Erindi flutt á fundinum Lykillinn að heiminum: Menntun skapar tækifæri, 16. janúar 2020.]

Þótt ég hafi gagnrýnt PISA-prófin nokkuð harkalega, bæði núna og ekki síst fyrir þremur árum, vil ég í upphafi taka fram að ég held að þessi próf séu í grundvallaratriðum mjög góð og gagnleg, úthugsuð og vel samin, og geti þess vegna gefið mikilvægar upplýsingar um stöðu nemenda og verið góður grundvöllur til samanburðar, bæði milli landa og frá ári til árs. En til að svo sé þarf að vera tryggt að samræmi milli frumtexta og þýðingar sé sem mest. Það tel ég að hafi brugðist í íslenskri útgáfu prófsins, a.m.k. í prófinu frá 2015 sem ég skoðaði vel (sjá bls. 100 o.áfr.) – ég hef ekki haft tök á að kanna prófið frá 2018 með sama hætti.

Til að raunhæfur samanburður milli landa geti farið fram þurfa að liggja fyrir upplýsingar um til hvers sé hægt að ætlast. Fyrir ensku, og væntanlega fjölda annarra mála, eru til ítarlegar upplýsingar um eðlilegan orðaforða 10 ára barna, 11 ára barna, 12 ára barna o.s.frv. Það má almennt gera ráð fyrir að börn tileinki sér algengustu orð málsins fyrst, og eftir því sem þau eldast læri þau fleiri og sjaldgæfari orð. Því þarf að hafa skrá um algengustu orð málsins í tíðniröð til að velja þau orð sem eru notuð í þýðingu prófsins, og reyna eftir því sem unnt er að gæta samræmis þannig að algengt orð í ensku sé ekki þýtt með sjaldgæfu orði á íslensku, og öfugt.

En hvernig er staðan hjá okkur? Engar upplýsingar um orðaforða mismunandi aldurshópa eru til fyrir íslensku. Við höfum m.ö.o. ekki hugmynd um það hvaða orð er eðlilegt að 15 ára unglingar hafi á valdi sínu. Er t.d. eðlilegt að ætlast til að þeir þekki orðið skeið í merkingunni 'tímabil', svo að tekið sé dæmi úr PISA 2018? Við þessum skorti á upplýsingum er svo sem ekkert að gera – nema gera vandaðar rannsóknir á orðaforða barna og unglinga til að koma upp viðmiðum um orðaforða hvers aldurshóps. Ég get vel skilið að það sé hvorki á verksviði né valdi Menntamálastofnunar að gera slíkar rannsóknir – en þær eru bráðnauðsynlegar.

Orðtíðniskrá fyrir íslensku hefur verið í tæp 30 ár, síðan Íslensk orðtíðnibók kom út 1991. Hún byggist á 500 þúsund orðum úr fáum textaflokkum, en frá 2012 hefur verið hægt að nýta Markaða íslenska málheild sem hefur að geyma 25 milljónir orða úr fjölmörgum textaflokkum, og síðan í fyrra hefur verið hægt að nýta Risamálheild sem inniheldur 1,4 milljarða orða úr fjölbreyttum textum. En ég veit ekki til þess að þessar skrár hafi verið nýttar við þýðingu PISA-prófsins sem mér finnst alveg stórfurðulegt og ámælisvert. Í nýrri grein í Netlu hafa Auður Pálsdóttir og Sigíður Ólafsdóttir sýnt fram á að í PISA-prófinu 2018 er töluvert um ósamræmi í tíðniflokkum orða milli frumtexta og þýðingar, og í meira en 2/3 þeirra dæma sem þær skoðuðu hallar á íslenskuna, þ.e. íslensku orðin eru í sjaldgæfari tíðniflokki en þau ensku. Eftirfarandi tafla er úr grein Auðar og Sigríðar:

Til að gefa hugmynd um það hversu mikil áhrif vinnubrögð við þýðingu geta haft á niðurstöður prófsins tek ég dæmi úr sýnihefti um lesskilningsverkefni í PISA sem Námsmatsstofnun, fyrirrennari Menntamálastofnunar, gaf út 2008 (og endurbætta útgáfu 2017). Þar er texti sem þýddur var fyrir prófið árið 2000 en fór á flakk haustið 2016 og olli mikilli hneykslun á Facebook og víðar – svo mikilli að Menntamálastofnun sá sig knúna til að senda frá sér frétt um hann. Þar sagði að í heftinu væri „ekki sá texti sem notaður var í sjálfu prófinu. Þegar heftið var tekið saman vildi svo til að rangur texti var valinn en ekki hin endanlega útgáfa“. Stofnunin birti svo aðra útgáfu sem hún sagði að hefði verið notuð í prófinu. Lítum nú á eina málsgrein úr frumtextanum (bls. 62) ásamt upphaflegu þýðingunni og hinni endanlegu.

Væntanlega velkjast fæstir í vafa um það að endurskoðaða þýðingin sé á miklu vandaðri íslensku. En hér er samt margs að gæta. Eitt er það að endurskoðaða þýðingin er rúmum þriðjungi lengri en bæði frumtextinn og upphaflega þýðingin – 27 orð á móti 20. Fjöldi málsgreina og orðafjöldi eru tveir stuðlar af þremur í LIX-formúlunni sem oft var notuð til að reikna þyngdarstig texta. Þriðji stuðullinn er fjöldi orða sem eru meira en sex bókstafir – tvö í upphaflegri þýðingu, fimm í endurskoðun. Sé LIX-formúlunni beitt á þetta dæmi kemur út að textinn í upphaflegu (vondu) þýðingunni er léttastur (LIX 30), þar á eftir kemur enski frumtextinn (LIX 35), en endurskoðaða þýðingin er langþyngst (LIX 45). Nú er auðvitað ekki hægt að alhæfa út frá einni málsgrein, auk þess sem skiptar skoðanir eru um gildi LIX-formúlunnar. En varla leikur vafi á því að lengd málsgreina og löng orð hafa áhrif á lesskilning. Þess vegna þarf að huga að þessu í þýðingunni.

Í enska textanum er vatnið í ánni brown, og það er þýtt sem brúnt í upphaflegu þýðingunni – sem er auðvitað ekki röng þýðing, þannig séð. En í endurskoðuðu þýðingunni er vatnið orðið mórautt. Nú er það í samræmi við íslenska málhefð að tala um á í vexti sem mórauða eða kolmórauða frekar en brúna. Í þeim skilningi er augljóslega betra mál á endurskoðuðu þýðingunni. Hins vegar er alls ekki víst að unglingarnir sem taka prófið þekki lýsingarorðið mórauður. Í Risamálheild eru 9.418 dæmi um brúnn, en aðeins 562 um mórauður. Sé litið á tíðniröð er brúnn í sæti 7.120, en mórauður í sæti 48.118. Til samanburðar er brown í sæti 1.782 í enskri tíðniskrá. Þótt þessi breyting virðist til bóta, frá sjónarmiði íslensks máls, þá gerir hún textann í raun þyngri og skekkir þar með samanburðargrundvöllinn.

Orðið dissolving í enska textanum er upphaflega þýtt með eyða upp en í endanlegum texta með svarfa úr. Í Risamálheild eru 113.079 dæmi um eyða (þar af aðeins 152 um eyða upp) en 15 dæmi um svarfa (þar af 3 um svarfa úr) og eyða er í sæti 1.087, en svarfa er ekki meðal fjögur hundruð þúsund algengustu orða málsins. Til samanburðar er dissolve í sæti 4.337 í ensku. Það má því segja að orðið í prófinu sjálfu sé alltof þungt, en orðið í upphaflegu þýðingunni of létt ef miðað er við sögnina eina en of þungt ef miðað er við sambandið eyða upp. Ég er ekki að halda því fram að þetta sé dæmigert fyrir vinnubrögð við þýðingu prófsins. Ég er bara að benda á hvað það skiptir miklu að þýðingin sé byggð á bestu tiltæku upplýsingum um orðaforða og orðtíðni. Það hefur ekki verið gert.

Ég er ekki einn um að hafa gert athugasemdir við þýðingu og málfar PISA-prófsins. Ásdís Bergþórsdóttir sálfræðingur gagnrýndi þýðinguna harðlega fyrir þremur árum, og ég sá ekki betur en sú gagnrýni væri réttmæt að mestu leyti. Anna Ingólfsdóttir, prófessor í tölvunarfræði við HR og framhaldsskólakennari í stærðfræði til margra ára sagði nýlega á Facebook: „ég tel að Písakönnuninni þurfi að taka með fyrirvara. Ég sá til dæmis eitt verkefnið í raungreinum og það var svo illa þýtt (óljóst orðalag) að ég átti fullt í fangi með að átta mig til hvers var ætlast. Ef það á að bera saman niðurstöður úr mismunandi löndum, þarf maður að vera viss um að prófin séu sambærileg.“ Í þessu sambandi er rétt að vekja athygli á að í bæði stærðfræði- og náttúrufræðiprófunum er mikill texti, og skilningur á honum er forsenda þess að geta svarað spurningunum, ekki síður en kunnátta í stærðfræði og náttúrufræði.

Þrátt fyrir að hafa miklar efasemdir um marktækni íslenska PISA-prófsins finnst mér ekki ástæða til að draga í efa að lesskilningi íslenskra ungmenna fari hrakandi, en ég held að það endurspegli fyrst og fremst veikari stöðu íslenskunnar í málsamfélaginu á síðustu árum en áður – sem ýmsar vísbendingar eru um. Það hefur margsinnis verið bent á hvernig samfélags- og tæknibreytingar hafa þrengt að íslenskunni undanfarinn áratug. Börn og unglingar eru í miklu meiri tengslum en áður við enskan málheim og lesa minna á íslensku. Það getur leitt til þess að þau tileinki sér ekki ýmis orð og setningagerðir sem eru forsenda þess að skilja fjölbreytta texta til hlítar. Þróunin ætti því ekki að koma á óvart, en þetta kallar á önnur viðbrögð en ef um tæknileg atriði varðandi lestur er að ræða.  Læsisátakið sem hefur verið í gangi er ugglaust gott og gilt en það er samt hætt við að það skili litlu ef ekki er um leið hugað að því að styrkja stöðu íslenskunnar í samfélaginu, ekki síst meðal barna og unglinga.

Til þess þarf margvíslegar aðgerðir og það er mikilvægt að ráðast að rótum vandans, og fráleitt að varpa allri ábyrgðinni á skólakerfið eða kenna því um stöðuna. Ef við viljum bæta lesskilning ungs fólks er forgangsverkefni að efla rannsóknir á íslenskum orðaforða og setningagerð – setja fram rökstudd viðmið um það hvaða orðaforða og hvaða setningagerðir hver aldurshópur þarf að hafa á valdi sínu, og útbúa síðan viðeigandi kennsluefni fyrir hvern aldurshóp. Til að öðlast góðan lesskilning þurfa börnin að læra annars konar orðaforða en fæst með venjulegum yndislestri, og ná valdi á fjölbreyttari og flóknari setningagerðum en notaðar eru í samtölum og afþreyingarefni. Þennan orðaforða og þessar setningagerðir þarf að kenna sérstaklega, með því að láta börn og unglinga lesa viðeigandi texta. Það þarf líka að stórauka framboð á fjölbreyttu fræðslu- og afþreyingarefni á íslensku.

Það er mjög mikilvægt að auka íslenskukennslu í skólum og endurskoða námsefni eins og á að gera samkvæmt þingsályktun síðan í vor, en það dugir skammt ef grundvöllurinn, sem er lagður á máltökuskeiði á fyrstu árum barnsins, er of veikur. Samtal foreldra og barna, og lestur fyrir börn og með börnum, er frumforsendan. Ef þessi grundvöllur er sterkur getur skólakerfið byggt ofan á hann og eflt lesskilning. En þá skiptir máli að kennslutíminn sé nýttur vel – ekki í ófrjóa greiningarvinnu eða vonlausa baráttu við langt gengnar málbreytingar, heldur í lestur hvers kyns texta, eflingu orðaforða og þjálfun í ritun og munnlegri tjáningu. Það skiptir öllu máli að átta sig á að ábyrgðin á því að bæta úr verður ekki lögð á skólakerfið eitt og sér – þetta er ekki síður verkefni foreldra og annarra uppalenda, og samfélagsins í heild.

Til að efla íslensku og tryggja framtíð hennar er mikilvægt að

• hafa í huga að í hverju tungumáli felast menningarverðmæti og við berum ábyrgð á framtíð íslenskunnar;
• gæta þess að umhyggja fyrir íslenskunni snúist ekki upp í þjóðrembu og andstöðu við önnur tungumál;
• skilja að íslenska er ekki merkilegri eða dýrmætari en önnur tungumál – nema fyrir notendur hennar;
• rækta með sér jákvætt viðhorf til málsins og skilning á gildi þess fyrir okkur sjálf og málsamfélagið;
• leitast við að orða hugsun sína skýrt og skipulega og vanda framsetningu bæði talaðs máls og ritaðs;
• velja máli sínu búning sem hæfir aðstæðum og viðmælendum eða lesendum – nota viðeigandi málsnið;
• kynna sér hefðir málsins sem best og taka mið af þeim, án þess að láta þær hefta eðlilega tjáningu;
• átta sig á að málið verður að henta málsamfélaginu á hverjum tíma og stöðnun í máli er ávísun á hnignun;
• hika ekki við að beita nýsköpun í máli – setja orð í nýstárlegt samhengi og búa til ný orð ef þeirra er þörf;
• sýna viðmælendum sínum virðingu og umburðarlyndi og leggja málnotkun þeirra alltaf út á besta veg;
• sneiða hjá orðum og málnotkun sem getur verið særandi eða útilokandi fyrir ákveðna þjóðfélagshópa;
• gera sér grein fyrir því að íslenska er alls konar og ýmis tilbrigði í máli auðga það en spilla því ekki;
• hneykslast ekki á málnotkun annarra eða vera sífellt að leiðrétta fólk og gera athugasemdir við málfar þess;
• forðast að fordæma tilbrigði í máli sem fólk hefur tileinkað sér á máltökuskeiði og eru hluti af málkerfi þess;
• líta ekki niður á fólk sem talar ekki „rétta“ íslensku og hreykja sér ekki af eigin málfari og málkunnáttu;
• skipta ekki yfir í ensku heldur nota íslensku í samskiptum við fólk sem vill og reynir að tala málið;
• láta aldrei skort á íslenskukunnáttu bitna á fólki eða nota hann til að mismuna því á ómálefnalegan hátt;
• tala sem mest við börn á máltökuskeiði, lesa fyrir þau og með þeim, og vera þeim góð málfyrirmynd;
• gera kröfu um og stuðla að því eftir mætti að unnt sé að nota íslensku á öllum sviðum, til allra þarfa;
• hlusta á íslensku, tala íslensku, lesa íslensku, skrifa íslensku – nota íslensku sem allra mest, á allan hátt.