Bæði tvíburabróðir og tvíburasystir eru flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók, skýrð 'bróðir / systir e-s sem er annar tvíbura', en af einhverjum ástæðum er aðeins það fyrrnefnda að finna í Íslenskri orðabók, með skýringunni 'bróðir sem er tvíburi' – kannski hefur þótt óþarfi að hafa síðarnefnda orðið með vegna þess að það hefði hvort eð er lent næst á eftir hinu (í prentuðu útgáfunni) og er auðskilið út frá því (þótt raunar megi deila um hversu góðar og gagnsæjar orðabókaskýringarnar séu). Orðin þríburabróðir og þríburasystir er aftur á móti ekki að finna í neinni orðabók, hvað þá fjórburabróðir og fjórburasystir eða þeim mun meira, enda væntanlega gengið út frá því að þetta séu orð sem þarfnist ekki skýringar. En er það svo?

Ef ég er tvíburi get ég augljóslega sagt Stína er tvíburasystir mín – en ef ég er þríburi, get ég þá sagt Stína er þríburasystir mín? Ég get líka sagt við Stína erum tvíburar, og við Olla og Stína erum þríburar – en gæti ég sagt við Stína erum þríburar án þess að nefna Ollu? Með öðrum orðum – er hægt að nota orðið þríburar, og samsetningar af því, þegar aðeins er verið að tala um tvö af þremur? Þessu var ég að velta fyrir mér einhvern tíma fyrir löngu – mér fannst skrítið að nota þríburar í þessu samhengi, en sá enga aðra leið. Þótt ég sé bara að tala um tvö er alls ekki hægt að segja við Stína erum tvíburar ef við erum í raun tvö af þremur. Ég komst sem sé aldrei að neinni niðurstöðu um þetta og hef aldrei lent í aðstæðum þar sem reyndi á þetta.

En þetta rifjaðist upp fyrir mér þegar ég sá frétt á mbl.is með fyrirsögninni „Ágúst mætti með þríburabróður sínum í stúdió“ og aðra með fyrirsögninni „Þríburabróðirinn fær allt áreitið“ þar sem í myndatexta segir líka „Tónlistarmaðurinn Ágúst og þríburabróðir hans Rúnar mættu í Skemmtilegri leiðina heim á K100 nýverið.“ Þarna er sem sé talað um þríburabróður þótt aðeins tveir af þremur í þríburahópnum séu til umræðu, og við nánari athugun fann ég fleiri dæmi um þetta. Í Morgunblaðinu 2007 segir: „Þau systkinin eru komin af sterkum stofni, þríburabróðir hennar stendur enn fyrir búskap.“ Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Hansína þríburasystir hans er nú ein á lífi þeirra systkina.“ En dæmi af þessu tagi eru mjög fá.

Lykillinn að þessu held ég að sé sá að orð eins og tvíburar, þríburar o.s.frv. eru í raun tvíræð þótt við áttum okkur yfirleitt ekki á því vegna þess að það reynir svo sjaldan á það. Orðin tvíbura-/þríburabróðir og tvíbura/-þríburasystir vísa til vensla eins og bróðir og systir ein og sér – það er yfirleitt ekki sagt ég er bróðir eða ég er systir, það verður að vera bróðir eða systir einhvers eða einhverrar. Orðin tvíburi og þríburi geta vísað til vensla en þurfa ekki að gera það, heldur geta vísað til ákveðins afmarkaðs hóps – þess vegna er hægt að segja við Stína erum bæði þríburar ef við tilheyrum tveimur mismunandi þríburahópum. Hins vegar verður skrítið að segja við Stína erum þríburar vegna þess að þá fer venslamerkingin að þvælast fyrir.

En önnur spurning kemur upp í þessu sambandi. Ef ég tala um tvíburabróður minn eða tvíburasystur mína er ljóst að ég er sjálfur tvíburinn á móti, en ef ég tala um tvíburabræður mína eða tvíburasystur mínar er ljóst að ég er þar ekki meðtalinn vegna þess að tvíburar eru aðeins tveir. En hvað merkir þá ef ég tala um þríburabræður mína eða þríburasystur mínar – er ég þá einn af hópnum? Svo er greinilega stundum, eins og í „Margrét var þríburi en þríburabræður hennar tveir dóu nýfæddir“ í Goðasteini 1994 – en stundum ekki, eins og í „En þarna voru þríburasystur bræðranna, Ásta Evonne, Lóa Eloise og Sigríd Elaine“ í Morgunblaðinu 1996. Fleiri dæmi má finna um hvort tveggja svo að þetta er greinlega tvírætt.

Ritháttur sagnar sem merkir 'fylla upp í göt og misfellur í veggjum með sérstöku fylliefni' og samsvarandi nafnorðs sem merkir 'efni sem notað er sem fylling í göt og misfellur áður en málað er eða lakkað' hefur verið nokkuð á reiki. Í Málfarsbankanum segir: „Rita skal sparsl og sparsla í samræmi við þann framburð sem hér tíðkast (sbr. ályktun Íslenskrar málnefndar).“ Sú ályktun er frá 1984 en fram að því hafði rithátturinn spartl og spartla verið notaður í Íslenskri orðabók sem var á þeim tíma – og lengi síðar – ígildi stafsetningarorðabókar. Íslensk málnefnd benti hins vegar á að sá ritháttur samræmdist ekki framburði fagmanna og hefur væntanlega talið að sparsl og sparsla gerði það betur, þótt rithátturinn spasl sé einnig nefndur í ályktuninni.

Myndir með -rtl- virðast vera eldri, enda liggur að baki danska sögnin spartle sem er leidd af nafnorðinu spartel sem merkir 'kíttisspaði' eins og kemur fram í Íslenskri orðsifjabók. Elsta dæmi um spartl er í auglýsingu í Bæjarskrá Reykjavíkur 1929: „Penslar, sandpappír, spartl og fleiri slíkar vörur.“ Í auglýsingu í Tímanum 1930 segir: „Allskonar áhöld fyrir málningariðn, t.d. Penslar. Spartlar. Sandpappír. Kork.“ Þarna er spartlar greinilega í sömu merkingu og spartel í dönsku, þ.e. 'kíttisspaði', en það virðist einsdæmi – orðið spartlspaði kemur fyrir sama ár og oft síðar í þessari merkingu. Sögnin spartla kemur fyrst fyrir í Speglinum 1935: „þó er rjettara að nota zinkhvítu en blýhvítu, og spartla hana nokkurnveginn jafnt yfir allt andlitið.“

Myndir með -rsl- virðast vera tíu til fimmtán árum yngri. Nafnorðsmyndin sparsl kemur fyrst fyrir í auglýsingu í Frjálsri verslun 1944: „Lökk, þynnir, undirmálning, sparsl, slípimassi, sandpappír o.fl.“ Elsta dæmi um sagnmyndina sparsla er í Þjóðviljanum 1945: „þar sem hann var að sparsla skápinn sinn.“ Síðan hafa þessar myndir verið notaðar nokkuð jöfnum höndum og verður ekki séð að dregið hafi úr tíðni mynda með -rtl- við ályktun Íslenskrar málnefndar. Þetta virðist þó vera að breytast – í Risamálheildinni eru myndir með -rsl- nærri þrisvar sinnum algengari en myndir með -rtl-. En þriðja ritmyndin, sem reyndar er nefnd í ályktun Íslenskrar málnefndar eins og áður segir, er aðeins með -sl- en hvorki t né s – spasl og spasla.

Dæmi um þessar myndir á tímarit.is eru ekki ýkja mörg, en í Risamálheildinni eru þær rúmlega hálfdrættingur á við -rtl-myndir – flest dæmin af samfélagsmiðlum. Nafnorðsmyndin spasl kemur fyrst fyrir í Morgunblaðinu 1953: „Bifreiðalökk, grunnur, spasl og þynnir nýkomið.“ Sagnmyndin spasla sést fyrst í Alþýðublaðinu 1961: „Hann gat lagfært dyrnar, […] kíttað og spaslað þannig að allt var til þegar mér þóknaðist að byrja með pensilinn.“ Það eru líka dæmi um að -rtl- og -rsl- sé blandað saman – „Dömureiðhjól og bílaspartsl til sölu“ segir í Morgunblaðinu 1948; „þótt spartslað sé og málað yfir sprungur innanhúss, koma þær í ljós aftur, er frá líður“ segir í Alþýðublaðinu 1953. Stöku sinnum voru orðin rituð sparzl og sparzla.

Annað tökuorð þar sem klasinn -rtl- er upprunalegur er sporsla sem skýrt er 'smáaukastarf, bitlingur' í Íslenskri nútímamálsorðabók og langoftast haft í fleirtölu, sporslur. Samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er það tökuorð úr sportel í dönsku sem hefur sömu merkingu, og er einnig til í myndinni sportla/sportlur. Sú mynd virðist alltaf hafa verið sjaldgæf og er líklega horfin úr málinu en örfá dæmi eru á tímarit.is, það elsta úr bréfi Matthíasar Jochumssonar frá 1888 í Skírni 1972: „hefði jeg ekki drjúga kennslu og nokkrar fleiri sportlur væri ekki heldur hér við vært.“ Öll dæmin um þessa mynd eru gömul nema þrjú dæmi úr Helgarpóstinum 1995, m.a.: „Er menntamálaráðherra kannske á sportlum hjá Ríkisútvarpinu án þess að nokkur viti af því?“

Myndin sporslur er yngri, elsta dæmi í Freyju 1907: „Hann segir það sé fyrir sig að betla fyrir eldivið og aðrar smá sporslur handa kyrkjunni.“ Sú mynd er mjög algeng, en orðið var þó merkt með spurningarmerki sem „vont mál“ í fyrri útgáfum Íslenskrar orðabókar. Eins og við er að búast er myndin sposlur einnig til og nokkuð algeng, elsta dæmi í Stormi 1930: „Hinsvegar munu fleiri en áður hafa sposlur góðar.“ Myndinni sportslur bregður einnig fyrir, og nokkur dæmi eru um sporzlur, það elsta í Heimskringlu 1914: „En svo eru einhverjar smá sporzlur, sem Ameerinn verður að leggja til rússnesku lögreglunnar.“ Það eru því öll sömu tilbrigði í orðinu sporsla og í orðunum sparsl og sparsla, og í báðum tilvikum virðist þróunin líka vera hin sama.

Elstu dæmin eru með -rtl- eins og dönsku fyrirmyndirnar, -rsl- kemur nokkru síðar, þar á eftir -rtsl- (og -rzl-), og að lokum -sl-. Á breytingunni úr -rtl- í -rsl- hlýtur að vera einhver hljóðfræðileg skýring sem ég átta mig ekki alveg á, þótt vissulega sé ekki ýkja langt á milli þessara klasa í framburði. Myndir með -rtsl- skýrast líklega af blöndun hinna tveggja, og myndir með -sl- eru eðlileg einföldun klasans -rsl- – brottfall r eða samlögun þess við s. Sams konar einföldun þessa klasa verður oft í ýmsum öðrum orðum, eins og versla, ærslast o.fl. Ritháttur með -rtl- samsvarar ekki venjulegum framburði orðanna en vegna þess að r helst oft í þeim er er eðlilegt að rita þau með -rsl- eins og nú er mælt með, frekar en bara með -sl-.

Í gær var birt í „Málspjalli“ mynd af auglýsingaskilti þar sem stóð „Næstum allar málningarnar okkar eru umhverfisvænar“ og spurt hvort þetta væri nýtt – fyrirspyrjandi sagðist ekki áður hafa séð málningu í fleirtölu. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er aðeins eintala orðsins gefin, og fleirtalan er vissulega sjaldséð en þó má finna dæmi um hana. Í Morgunblaðinu 1920 segir: „Vér mælum sérstaklega með amerískum málningum fyrir þakjárn.“ Í NT 1984 segir: „Frábær reynsla af akrýlplastmálningunum.“ Í Árbók VFÍ/TFÍ 1994-1995 segir: „nýjar málningartegundir […] áttu að vera mun betri en gömlu sementsbundu málningarnar.“ Í Morgunblaðinu 1997 segir: „Blý er helst að finna í eldri grunnmálningum og olíumálningu.“

Fáein fleiri dæmi má finna, einkum um þágufallið málningum, en erfitt er að leita að nefnifalli og þolfalli fleirtölu án greinis, málningar, vegna þess að þau falla saman við eignarfall eintölu. Í Risamálheildinni má þó finna dæmi um nefnifall án greinis úr þingræðu 2001: „Olíubundnar málningar og lökk eru fremur á undanhaldi fyrir vistvænni afurðum.“ Aftur á móti er töluvert af dæmum um eignarfallið málninga. Meginhluti þeirra er úr samsettum orðum, eins og málningavörur, málningavinna, málningapenslar o.fl. Þau dæmi sýna í sjálfu sér ekki að verið sé að nota orðið málning í fleirtölu – það er alþekkt að í lok fyrri hluta samsettra orða er oft skotið inn r sem ekki á að vera þar, eins og í mánaðarmót, eða fellt brott r sem ætti að vera.

Hins vegar sýna þessi orð aðra merkingu orðsins málning en önnur dæmi sem hér hafa verið tilfærð, og sama máli gegnir um dæmi eins og „margir litir til málninga eru ódýrastir í verzlun Ben. S. Þórarinssonar“ í Reykjavík 1903, „Málningarvörur og alt er til málninga lýtur, er best að kaupa í Kolasundi í versl. Daníels Halldórssonar“ í Morgunblaðinu 1920, „Leitast skal við að vinna úr síldarlýsi olíu til málninga“ í Nýja dagblaðinu 1936, og nokkur fleiri. Orðabókaskýringar á málning ná ekki yfir þessi dæmi því að þær vísa eingöngu til efnis – ‘fljótandi litur til að bera á veggi og loft í húsum, bekki og báta og fleiri hluti’ í Íslenskri nútímamálsorðabók og ‘fljótandi litur, efni til að mála með’ í Íslenskri orðabók.

En í þessari notkun er augljóslega ekki verið að vísa til efnisins heldur verknaðarins ‘að mála’ eins og nafnorð mynduð af sögn með viðskeytinu -ing gera oftast, í byrjun a.m.k., þótt merkingin hnikist oft til með tímanum og færist yfir á afurð verknaðarins eins og í teikning, bygging o.fl., eða efni sem notað er til hans, eins og í málning – stundum verður þá til nýtt orð til að tákna verknaðinn ótvírætt, eins og teiknun og málun. Flest -ing-orð halda þó í verknaðarmerkinguna að einhverju leyti og hún kemur stöku sinnum fram í málning – „Málning hússins gæti bóndinn annazt sjálfur að öllu leyti“ segir t.d. í Andvara 1931. Það er þó sjaldgæft að orðið sé notað í fleirtölu í verknaðarmerkingunni, helst í eignarfalli eins og hér er sýnt.

Fjölmörg dæmi eru um að orð sem áður voru eingöngu höfð í eintölu séu nú einnig notuð í fleirtölu vegna þess að merking þeirra hefur hnikast til. Mjög algengt er að amast sé við þessari fleirtölunotkun en þó virðist fólk venjast henni smátt og smátt, í sumum orðum a.m.k. Orðið sulta var t.d. áður talið eintöluorð og er sýnt sem slíkt í Íslenskri orðabók en ég held að fæstum þyki nokkuð athugavert við sultur lengur og fleirtalan er gefin í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Enn nærtækara dæmi er málningar og lökk sem vitnað var til hér að framan – lakk og málning virðast vera hliðstæð fyrirbæri en fleirtalan lökk er viðurkennd og á sér langa hefð. Við myndum örugglega venjast fleirtölunni málningar ef hún færi að tíðkast.

Nafnorðið hlutur er í Íslenskri orðsifjabók skýrt 'gripur, e-ð tiltekið og áþreifanlegt; þáttur, hluti eða partur í e-u; hlutkesti, það sem e-m hlotnast' og sagt að upphafleg merking þess sé „líkl. einsk. teinn eða kubbur notaður við hlutkesti“. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt annars vegar 'áþreifanlegt stykki, gripur' og hins vegar 'þáttur eða hlutverk í sameign eða einhverju sameiginlegu'. Árni Böðvarsson segir í Íslensku málfari „hlutur er venjulega áþreifanlegur“ en nefnir þó dæmi um aðra notkun orðsins, svo sem um hlut í hlutafélagi, hlut fiskimanns, hlut ríkissjóðs í kostnaði o.fl. Í Íslenskri orðabók er bætt við skýringunni 'mál, málefni' og sú merking er algeng þótt mér finnist ég stundum hafa séð amast við henni.

Þetta er merkingin sem orðið hefur í sambandinu Hluturinn er að/sá … sem er stundum notað í upphafi málsgreina. Um það eru 25 dæmi frá þessari öld í Risamálheildinni, öll nema eitt af samfélagsmiðlum, t.d. „Hluturinn er að það er verið að ljúga að okkur hvað er í gangi“ á Málefnin.com 2015. Samböndin virðast því einkum notuð í óformlegu máli og liggur beint við að álykta að þetta sé einföld yfirfærsla úr ensku þar sem algengt er að byrja málsgreinar á The thing is, … sem er sagt „informal“ eða „óformlegt“ í Cambridge-orðabókinni og 'used to introduce an explanation or an excuse' eða 'notað sem formáli að útskýringu eða afsökun'. Bæði merkingin og málsniðið rímar því algerlega við notkunina á Hluturinn er að … í íslensku.

Það virðist því í fljótu bragði ekki þurfa frekari vitnanna við um að þetta orðalag sé ættað úr ensku og sennilega komið inn í málið á þessari öld. En þegar að er gáð er málið ekki alveg svo  einfalt. Á tímarit.is eru nefnilega hátt í hundrað dæmi um Hluturinn er að … og álíka mörg um Hluturinn er sá …, í nákvæmlega þessari merkingu. Í Norðanfara 1871 segir: „Hluturinn er sá, að ráðgjafinn verður eigi aðskilinn frá æðsta valdsmanni.“ Í Norðlingi 1876 segir: „Hluturinn er, að spilling er mikil í báðum flokkunum.“ Í alþingisræðuhluta Risamálheildarinnar, sem eru næstum einu textarnir þar sem ekki eru frá þessari öld, eru nítján dæmi um sambandið Hluturinn er sá … í þessari merkingu (þar af fimmtán frá tveimur þingmönnum) – það yngsta frá 1957.

Það er sem sé ljóst að samböndin Hluturinn er að … og Hluturinn er sá … eiga sér a.m.k. hálfrar annarrar aldar sögu í málinu. Samkvæmt tímarit.is var sambandið Hluturinn er að … nokkuð notað í lok nítjándu aldar og fram undir 1960 en féll þá nær alveg úr notkun. Sambandið Hluturinn er sá … var minna notað framan af en nokkuð milli 1960 og 1980 en sáralítið eftir það. En þrátt fyrir að samböndin séu gömul í málinu er ekki ólíklegt að notkun sambandsins Hluturinn er að … í óformlegu málsniði á síðustu áratugum sé til komin fyrir áhrif frá The thing is, that … í ensku. Það breytir því auðvitað ekki að fráleitt væri að amast við Hluturinn er að … vegna ensks uppruna, eins og stundum er gert þegar farið er að nota orðalag sem minnir á ensku.

Í athugasemd í „Málspjalli“ við fyrirspurn um fleirtöluna þjónustur var nefnt að á Rás 1 hefði í gær verið talað um marga misskilninga. Vissulega er orðið misskilningur venjulega aðeins haft í eintölu og engin fleirtölubeyging gefin upp fyrir það í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Það má samt finna fáein dæmi frá ýmsum tímum um fleirtöluna. Í Fjallkonunni 1892 segir: „Þannig hefir þetta boðorð orðið tilefni til hraparlegustu misskilninga.“ Í Norðurljósinu 1927 segir: „misskilningar, hleypidómar, ósanngirni og reiði endast ekki æfinlega.“ Í Vísi 1937 segir: „Allir misskilningar eru horfnir.“ Í Vísi 1940 segir: „Svo jókst þetta koll af kolli gegnum misskilninga og tilviljanir.“ Í DV 2005 segir: „7 algengir misskilningar um frjósemi.“

Alls eru rúm fimmtíu dæmi um fleirtölumyndir orðsins á tímarit.is en hátt á annað hundrað í Risamálheildinni – meginhlutinn af samfélagsmiðlum þannig að fleirtalan virðist aðallega notuð í óformlegu máli. En eintalan kemur þó oft fyrir í samböndum sem virðast gera fleirtöluna eðlilega. Í Búnaðarriti 1902 segir: „Þessi misskilningur mun nú horfinn.“ Í Norðurlandi 1903 segir: „Sá misskilningur er mjög skiljanlegur.“ Í Morgunblaðinu 1998 segir: „Hinn misskilningurinn er enn hlálegri.“ Ef hægt er að tala um þennan misskilning og þann misskilning hlýtur að felast í því að einhver annar misskilningur sé til líka – og hinn misskilningurinn segir beinlínis að um annan misskilning sé að ræða. Eru það þá ekki tveir misskilningar?

Töluorð eru líka oft notuð með orðinu misskilningur. Í Ísafold 1892 segir: „Einn misskilningurinn er það, hvað hann er lengi að dunda við að búa sig til að skríða inn um gluggann.“ Í Alþýðublaðinu 1972 segir: „Enn einn misskilningurinn.“ Í Nýrri dagsbrún 1904 segir: „Það halda sumir að þetta eyðileggi trúna, en það er bara annar misskilningur í viðbót.“ Í Tímanum 1943 segir: „Þriðji misskilningurinn er sá, að sambandsslitin baki okkur andúð Norðurlanda.“ Í Morgunblaðinu 1977 segir: „Fjórði misskilningurinn er beinlínis raunalegur.“ Í grein í Tímanum 1956 er fjallað um margs konar misskilning um fæðu barna, og þar er nefndur „Fyrsti misskilningur“, „Annar misskilningur“ o.s.frv. – að lokum „Níundi misskilningur.“

Um mörg þessara sambanda er til fjöldi dæma þótt þeim fari eðlilega fækkandi eftir því sem talan hækkar. En ef til er annar, þriðji og allt upp í níundi misskilningur eru sem sé til margir misskilningar og þess vegna væri rökrétt að nota orðið misskilningur í fleirtölu. Nú hef ég margsinnis bent á að tungumálið er ekki alltaf rökrétt – og á ekki að vera það – og þótt fleirtalan sé fullkomlega rökrétt þarna og um hana séu ýmis dæmi verður varla sagt að hún sé orðin að málvenju. Hún getur því ekki talist „rétt mál“ enn sem komið er a.m.k. og ég ætla heldur ekkert að mæla með henni – bendi bara á að það er mjög eðlilegt að hún komi upp. Auðvitað getur hún eins og aðrar nýjungar truflað fólk sem ekki er vant henni en hún er engin málspjöll.

Í dag var spurt í „Málspjalli“ hvað orðið þýfgaður merkti. Ég svaraði með vísun í Íslenska nútímamálsorðabók þar sem sögnin þýfga er skýrð 'spyrja (e-n) (að e-u)' með dæminu hann þýfgaði hana um nánari upplýsingar. Þetta er sú merking sem ég hef alltaf lagt í sögnina, nema hvað mér finnst hún sterkari eða ágengari en spyrja og í Íslenskri orðabók er þetta orðað 'þráspyrja, spyrja í þaula'. En í umræðum var spurt hvort þetta merkti ekki 'þjófkenna' og það gerði það vissulega áður fyrr – fyrsta skýring orðsins í Íslenskri orðabók er ‚'bera þjófnað á, þjófkenna' og sama máli gegnir um Íslensk-danska orðabók frá 1920-1924. Í Íslenskri orðsifjabók er merkingin sögð 'þráspyrja' og 'þjófkenna' en sú síðarnefnda merkt sem úrelt.

Orðið er skylt þýfi og þjófur og merkingin 'þjófkenna' liggur því beint við og kemur fram í fáeinum dæmum, t.d. í Þjóðsögum Jóns Árnasonar frá 1862: „Einn vinnumaður séra Péturs var grunaður um kartöplu-tökuna; þó þóktu vanta nægar ástæður, til að þýfga hann um stuldinn.“ Í Þúsund og einni nótt frá 1864 segir: „Hvernig gátuð þið þýfgað hann svona ófyrirsynju og misþyrmt honum einsog þjóf?“ Í Svindlarasvipunni 1933 segir: „Ari lét Guðrúnu þýfga stúlkurnar um meiri dollara.“ Í Eyjablaðinu 1939 segir: „Það er ekki svoleiðis, að ég sé að þýfga þig, en það var svo napurt, að hann hvarf.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1958 segir: „Var hann svo þýfgaður nokkuð meira, en ekkert hafðist upp úr honum, svo honum var enn stungið inn.“

Ég finn aðeins örfá dæmi til viðbótar þessum um að þýfga merki 'þjófkenna' – merkingin er mjög oft 'þráspyrja, spyrja í þaula' en einnig 'krefja um svör eða upplýsingar' eins og í „Stjórnmálaflokkar þýfgaðir svara“ í Vísi 2021 og „Samtök verslunar og þjónustu hafa þýfgað ráðherra um viðbrögð“ í Fréttablaðinu 2011. Sögnin getur líka merkt 'krefja um einhvern hlut', eins og í 'Hún hljóp út þegar faðir hennar fór að þýfga Andrés um brennivínið' í Alþýðublaðinu 1957 og 'Bæjaryfirvöld á Austur-Héraði þýfga Kaupfélag Héraðsbúa um land til kaups' í Morgunblaðinu 2004. Hún virðist jafnvel geta merkt 'saka um' eins og í „Heldur ekki siðblindan, þótt hann hafi verið um það þýfgaður“ í Morgunblaðinu 2018.

Nafnið Sturla er gamalt í málinu, kemur fyrir þegar í Landnámu. Það beygist eins og veikt kvenkynsorð sem er einstakt meðal karlmannsnafna sem nú tíðkast í málinu. Áður fyrr var það einnig algengt í myndinni Sturli (og jafnvel Stulli) í nefnifalli og Sturla (Stulla) í aukaföllum. „Vel má túlka nýju myndina svo að málnotendur hafi lagað þetta nafn að beygingum karlkynsorða vegna þess að kvenkynsbeygingin rakst á við kynferði nafnberanna“ segir Margrét Jónsdóttir í Íslensku máli 2001. Þessu bregður jafnvel fyrir enn – í Morgunblaðinu 2002 segir Bergþóra Jónsdóttir: „Einstöku sinnum heyrir maður fólk eiga í vandræðum með þetta og segja Sturli, en ég held að engum dytti í hug að taka nafnið úr notkun fyrir þau glappaskot.“

Þrátt fyrir kvenkynsbeyginguna er Sturla yfirleitt flokkað sem karlkynsorð í orðabókum, t.d. Íslenskri orðabók, Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, Ritmálssafni Orðabókar Háskólans o.fl. – greiningin miðast sem sé við merkingu orðsins. Það er öfugt við það sem annars tíðkast í málfræðilegri greiningu þar sem kyn nafnorða miðast ævinlega við form en ekki merkingu, enda oft lögð áhersla á það að málfræðilegt kyn og merkingarlegt kyn sé tvennt ólíkt og þurfi ekki að fara saman. Orðið fljóð er t.d. alltaf greint sem hvorugkynsorð og svanni sem karlkynsorð þótt bæði merki 'kona', en það fyrrnefnda tekur hvorugkynsbeygingu (eins og t.d. ljóð og hljóð) og það síðarnefnda karlkynsbeygingu (eins og t.d. granni og glanni).

Vissulega er yfirleitt vísað til manna sem heita Sturla með karlkynsfornafninu hann þótt hún bregði fyrir, og eins eru venjulega notuð lýsingarorð í karlkyni sem sagnfylling með nafninu. Það þarf þó ekki að þýða að nafnið sé karlkynsorð – þarna er um að ræða merkingarlega vísun en ekki málfræðilega, þ.e. ekki er verið að vísa til nafnsins Sturla heldur til mannsins sem ber nafnið. Merkingarleg vísun hefur alltaf tíðkast að einhverju marki í málinu – vísun til foreldra og krakka sem eru karlkynsorð með hvorugkynsfornafninu þau er vel þekkt. Notkun slíkrar vísunar fer vaxandi – dæmi eins og ráðherra var viðstödd athöfnina þar sem vísað er til kvenkyns ráðherra með kvenkynsmynd lýsingarorðs þótt ráðherra sé karlkynsorð eru algeng.

Þótt eingöngu karlmenn beri nafnið Sturla eftir því sem best er vitað er því fullkomlega eðlilegt og raunar óhjákvæmilegt að greina orðið sem kvenkynsorð eins og Kristján Rúnarsson gerir í BA-ritgerð sinni. Það er í samræmi við form þess og beygingu, og þótt vísað sé til nafnbera þess með karlkynsfornafni og það taki með sér lýsingarorð í karlkyni er það í fullu samræmi við merkingarlega vísun sem víða er notuð í málinu. Hér má einnig benda á að í raun eru ekki lengur til sérstök karla- og kvennanöfn eftir að Lögum um mannanöfn var breytt í kjölfar setningar Laga um kynrænt sjálfræði árið 2019. Nú hefur karlmaður fengið leyfi til að bera nafnið Sigríður en engum hefur dottið í hug að það leiði til breytinga á kyngreiningu orðsins.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin loftræsta skýrð 'veita fersku lofti um lokað rými, t.d. byggingu'. Af henni er leitt nafnorðið loftræsting sem getur merkt bæði 'streymi fersks lofts um lokað rými, t.d. byggingu' og 'búnaður til að veita fersku lofti um lokað rými, t.d. byggingu'. Í Málfarsbankanum segir: „Skv. Íslenskri orðabók eru bæði til sagnirnar loftræsa og loftræsta og nafnorðin loftræsing og loftræsting.“ Í „Málið“ í Morgunblaðinu 2018 segir: „Að ræsta er að hreinsa, gera hreint. Að ræsa þýðir að opna (vatns)rás, sbr. að ræsa fram mýri – veita vatni úr henni. Í deilum um orðin loftræsing og loftræsting hefur verið bent á að í loftræs(t)ingu væri lofti bæði veitt eftir rás (stokk) og það hreinsað og því ættu bæði orð sinn rétt til lífs.“

Tvennum sögum fer af aldri og uppruna þessara sagna og nafnorðanna sem af þeim eru leidd. Í Verktækni 1988 segir Einar B. Pálsson að sögnin loftræsa hafi orðið til í Orðanefnd Verkfræðingafélagsins upp úr 1920 og sennilega sé Sigurður Nordal höfundur hennar. Sögnin loftræsta sé hins vegar orðin til fyrir misskilning – sögnunum ræsa og ræsta hafi verið ruglað saman. Aftur á móti benti Halldór Halldórsson prófessor á það í DV 1994 að loftræsting væri eldra orð en loftræsing – dæmi væri um það fyrrnefnda í Skírni 1905 en það síðarnefnda virtist „hafa orðið til um og upp úr 1920“. Halldór telur líklegt „að Nordal hafi breytt orðinu loftræsting í loftræsing vegna þess að honum hafi „þótt loftræsing ná hugtakinu betur“.

Bæði orðin eru þó eldri en Halldór taldi. Í elsta dæmi um orð af þessu tagi er reyndar notað karlkynsorðið loftræsir – „Sje ekki hægt að gera það með loftræsum, er ætíð sjeu opnir, þá verður við og við að ofna dyr eða glugga“ segir í Hauk 1902. Í Heilbrigðisskýrslum 1904 segir: „Rúmgóð herbergi, loftræsing ágæt.“ Í Hlín 1904 segir: „húsakinnin eru viðunanlega rúmgóð fyrir vinnufólkið, loftræsting í sæmilegu lagi og öll umgengni príðis þrifaleg.“ Elstu dæmi um loftræsing og loftræsting eru sem sé jafngömul og útilokað að fullyrða að annað sé komið af hinu. Sum elstu dæmin um sagnmyndir gætu líka verið hvort heldur af ræsa eða ræsta – „Húsakynni eru víða köld, rakasöm og illa loftræst“ segir í Heilbrigðisskýrslum 1904.

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er aðeins gefin sögnin loftræsa, ekki loftræsta, en aftur á móti bæði loftræsing og loftræsting. Orðmyndir með t hafa þó alla tíð verið margfalt algengari en hinar, og eru þær einu sem eru gefnar í Íslenskri nútímamálsorðabók. Þrátt fyrir það virðist það hafa verið skoðun margra að t-lausu myndirnar séu „réttari“. Um það vitna orð Einars B. Pálssonar hér að framan, og það kemur einnig fram hjá Halldóri Halldórssyni að hann tekur þær myndir fram yfir hinar. Það hafa líka stundum verið gerðar athugasemdir við t-myndirnar í „Málspjalli“, „Málvöndunarþættinum“ og víðar. Eins og hér hefur komið fram er engin ástæða til að telja aðrar myndirnar réttari en hinar en mér finnst eðlilegt að halda sig við þær algengari.

Sögnin vanta tekur ýmist með sér frumlag í þolfalli eða þágufalli eins og kunnugt er – mig vantar eða mér vantar – og stendur því jafnan í þriðju persónu eintölu vegna þess að sagnir sambeygjast aldrei frumlagi í aukafalli.  Stöku sinnum, einkum á nítjándu öld og framan af þeirri tuttugustu, kemur sögnin þó fyrir í fleirtölu. Í Þjóðólfi 1855 segir: „ef þau vanta staðfestíngu löggjafans, þá eru það – engin lög.“ Í Þjóðólfi 1895 segir: „Þær vanta þennan lífgandi, vekjandi og skapandi krapt.“ Í Hauk 1899 segir: „Góð úrræði eru eins og skyrtuhnappar – þau vanta oft.“ Í Gamni og alvöru 1900 segir: „Stúlkurnar vanta biðla, og konurnar vanta oft sína eiginmenn.“ Í Þjóðinni 1914 segir: „Þær vanta ekki leikarahæfileikana.“

Þarna stendur sögnin ekki í þriðju persónu eintölu heldur í fleirtölu, eins og vissulega er merkingarlega eðlilegt. Frumlögin í þessum setningum gætu formsins vegna staðið í þolfalli en vegna fleirtölumynda sagnarinnar liggur beinast við að álykta að þau standi þarna í nefnifalli og sögnin sambeygist þeim eins og eðlilegt er um nefnifallsfrumlög. En það undarlega er að slík sambeyging kemur aðeins fyrir með orðum sem eru eins í nefnifalli og þolfalli – nafnorðum og fornöfnum í kvenkyni og hvorugkyni. Það eru sem sé engin dæmi um *þeir vanta, *mennirnir vanta eða neitt slíkt. Í ljósi þess að þá vantar er margfalt algengara en þær vantar getur varla verið tilviljun að engin dæmi eru um *þeir vanta en allnokkur um þær vanta.

Það er ekki trúlegt að vanta geti haft nefnifallsfrumlag í kvenkyni og hvorugkyni en aldrei í karlkyni – líklegra er að í dæmunum hér að framan sé í raun um þolfall að ræða en ekki nefnifall. En þá má spyrja hvernig standi á því að sögnin virðist geta samræmst þolfallsfrumlagi í tölu í kvenkyni og hvorugkyni en aldrei í karlkyni – dæmi eins og *þá vanta peninga eða *mennina vanta peninga eru ekki til. Það er líka tæpast tilviljun að persónubeygðar myndir vanta eru langalgengastar þar sem frumlag er ekki til staðar næst sögninni, svo sem í tilvísunarsetningum og þeirri seinni af tveim hliðskipuðum setningum þar sem frumlagi er sleppt vegna samsömunar við frumlag þeirrar fyrri, og þar kemur persónubeyging ekkert síður fyrir með karlkynsorðum.

Í Fróða 1882 segir: „Einnig geta þeir, sem vanta blöð af 3. árinu, fengið þau hjá þeim.“ Í Morgunblaðinu 1946 segir: „Þeir, sem vanta jarðýtu um lengri tíma, tali við mig í kvöld.“ Í Vísi 2021 segir: „Fyrir þá sem vanta hugmyndir hafa margir einstaklingar deilt sinni eigin dagskrá.“ Í Norðanfara 1873 segir: „þeir sem framvegis kynnu að hafa löngun til að flytja hingað og vanta fje til ferðakostnaðar geta sent mjer nöfn sín.“ Í Hæni 1925 segir: „Og eru það ekki þeir, sem engin hafa kúabúin og vanta viðbit og ost?“ Í Þjóðviljanum 1936 segir: „fjöldi barna í Reykjavík býr í heilsuspillandi íbúðum og vanta þá næringu, sem börn nauðsynlega þurfa.“ Á Bland.is 2006 segir: „Er annars að fara í frí eftir 2 vikur og vanta eitthvað að lesa.“

Niðurstaða mín er sú að öfugt við það sem virðist og ég hélt í fljótu bragði hafi vanta aldrei tekið nefnifallsfrumlag. Í máli sumra virðist hins vegar gilda sú regla að sögn standi í þeirri tölu sem er merkingarlega eðlileg, nema frumlagið sendi frá sér skýr skilaboð um að það standi í aukafalli. Vegna þess að sögn getur aldrei sambeygst aukafallsfrumlagi var sambeyging útilokuð í slíkum tilvikum en sögnin kom í hinni ómörkuðu mynd þriðju persónu eintölu. En engin slík skilaboð berast frá þolfallsfrumlögunum hér að framan vegna þess að þau gætu formsins vegna staðið í nefnifalli – og slík skilaboð berast ekki heldur í setningum sem hafa ekkert yfirborðsfrumlag. En umrædd regla virðist vera á undanhaldi í málinu.

Í gær var spurt í „Málspjalli“ hvort fólk kannaðist við setningar eins og kindurnar vöntuðu sem fyrirspyrjandi sagðist hafa séð mörg dæmi um í dagbók frá fyrri hluta síðustu aldar. Þarna er sögnin vanta höfð persónuleg – látin sambeygjast frumlaginu kindurnar og standa í þriðju persónu fleirtölu. Venjulega tekur sögnin aukafallsfrumlag og stendur í þriðju persónu eintölu þannig að búast hefði mátt við kindurnar vantaði. Myndin kindurnar getur að vísu verið hvort heldur er nefnifall eða þolfall en lítur út fyrir að vera nefnifall þarna vegna þess að það er alveg óbrigðul regla í íslensku að sagnir sambeygist ekki orði í aukafalli. Myndina vöntuðu sem hlýtur að vera fleirtala er hins vegar ekki að finna í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls.

Sögnin vanta er óvenjuleg að því leyti að hún tekur venjulega með sér tvo þolfallsliði – skólann vantar matráð. Fyrri nafnliðurinn, sem vísar til þess sem vantar eitthvað, stendur iðulega í þágufalli í stað þolfalls eins og alkunna er, þótt það sé ekki viðurkennt mál – skólanum vantar matráð. Það er líka hægt að sleppa fyrri nafnliðnum og þá stendur hinn liðurinn fremst, sá sem vísar til þess hlutar eða fyrirbæris sem vöntun er á – matráð vantar (í skólann). Sá liður stendur aldrei í þágufalli – aldrei er sagt *matráði vantar, en aftur á móti eru til dæmi um nefnifall, matráður vantar. Dæmin sem spurt var um eru einmitt af því tagi og voru býsna algeng áður fyrr – á tímarit.is er á þriðja hundrað dæma um vöntuðu frá miðri nítjándu öld til þessa dags.

Dæmunum fer þó ört fækkandi eftir 1970 og eru nú sárafá, en slæðing af dæmum má þó finna í Risamálheildinni, einkum úr samfélagsmiðlum. Á Bland.is 2004 segir t.d.: „ég sagði henni að það væru tvíbura hreindýrabörn sem vöntuðu snuddurnar.“ En vanta stóð ekki bara í fleirtölu í þátíð þriðju persónu, heldur einnig í nútíð  – í Norðlingi 1878 segir t.d.: „í þær vanta ýmsar nauðsynlegar ákvarðanir.“ Í Þjóðólfi 1892 segir: „Túngirðingar eru því hvervetna bráðnauðsynlegar og ættu menn að kosta kapps um, að fá þær gjörðar þar sem þær vanta, sem víða mun vera.“ Það er hins vegar erfitt að finna rafrænt dæmi um aðrar myndir en vöntuðu vegna þess að þær falla saman við venjulegar beygingarmyndir sagnarinnar.

Það er athyglisvert að talsverður hluti dæma um vöntuðu, ekki síst á samfélagsmiðlum, er í tilvísunarsetningum – sem vöntuðu. Merkilegt dæmi er í Norðanfara 1879: „Loksins var hann viðurkenndur sýkn, „af því sannanir vantaði“; það voru því einungis sannanir sem vöntuðu.“ Þarna er fyrst þriðja persóna eintölu, sannanir vantaði, en í tilvísunarsetningunni er notuð fleirtala, sannanir sem vöntuðu. Í slíkum dæmum stendur sögnin ekki næst frumlaginu, heldur kemur tilvísunartengingin – og oft eitthvað fleira – þar á milli. Hugsanlegt er að þetta valdi því að málfræðileg tengsl frumlags og sagnar rofni og merkingin taki yfir, og sögnin komi því í fleirtölu – sem er merkingarlega eðlileg – í stað eintölu sem aukafallsfrumlag myndi kalla á.