Ég kalla mig málfræðing og er stoltur af því. Þetta gæti ég þó ekki gert nema af því að mér skolaði inn í tíma hjá Höskuldi Þráinssyni fyrir réttum 37 árum, í lok janúar 1979. Það var þó 10 árum áður, sumarið 1969, sem ég komst að því að maður sem bæri þetta fræga nafn væri til í alvör­unni en ekki bara í Íslandssögu Hriflu-Jónasar. Þá þýddi hann sænskan framhaldsþátt fyrir börn og ung­linga sem var sýndur í sjón­varp­inu og hét Villir­valli í Suðurhöfum – skemmti­legur þáttur, minnir mig. Nokkrum árum seinna fór ég svo að heyra stöku sinnum af Hös­kuldi hjá Stein­þóri bróður hans sem var mér samtíða bæði í menntaskóla og íslensku­námi og nefndi stundum þennan stóra bróður sinn sem væri í doktorsnámi í málvís­ind­um í Banda­ríkj­un­um.

Við félagar Steinþórs vorum eitthvað að spyrja hann út í við hvað bróðirinn fengist í þessu námi og réðum það helst af þeim upplýsingum sem við fengum að hann væri að skrifa doktors­rit­gerð um sagnirnar vera og verða – sem ég uppgötvaði reyndar síðar að væri líklega frekar ónákvæm efnislýsing. Þetta þótti mér heldur fáfengilegt við­fangs­efni enda hall­aðist ég enn að bók­mennt­um á þessum tíma. En vegna kunnings­skap­ar við Stein­þór vildi svo til að ég varð eitt af til­rauna­dýrum Höskuldar í skynj­unar­til­raun sem hann gerði í tengslum við doktorsrannsóknina – og sagt er frá í kafla 6.2.3 í ritgerðinni – ein­hvern tíma á árunum 1977 eða 1978. Tilraunin fór fram í mál­veri Heimspeki­deildar í kjallar­a Aragötu 14 og þar hitti ég Höskuld sem sagt fyrst.

Haustið 1978 var ég farinn að gerast fráhverfur bókmenntafræði af ýmsum orsökum og sat í nám­skeiðinu Æfingar í málfræði hjá Helga Guðmundssyni. Einhvern tíma þegar fór að líða á misserið nefndi Helgi að nú væri Halldór Halldórsson próf­essor að fara í leyfi um áramótin og Höskuldur þessi Þráinsson ætti að kenna fyrir hann á kandí­dats­stigi á vor­misseri. Helgi hvatti mig til að prófa að fara í tíma til Höskuldar og benti mér á að lesa grein eftir hann, On the phonology of Icelandic preaspiration, sem þá var ný­komin út í Nordic Journal of Linguistics. Helgi var að vísu ekki að öllu leyti sáttur við greinina ef ég man rétt, en taldi samt að höfundur væri efnilegur.

Ég fór niður á Landsbókasafn, fékk ritið og barðist í gegnum greinina og skildi svo sem ekki allt, enda voru þetta fyrstu kynni mín af generatífri fónólógíu. En allavega dugði þetta ekki til að gera mig fráhverfan málfræði eða Höskuldi, og þegar hann kom til starfa í janúarlok 1979 frétti hann einhvern veginn að ég hefði sýnt því áhuga að koma í námskeið hjá honum – hvort ég var einhvers staðar skráður man ég ekki, en námskeiðaskráningar voru óformlegri í þá daga. Einn daginn fann ég miða á borðinu mínu á lesstofu mál­fræði­nema á þriðju hæð í Árnagarði. Á honum stóð:

Sæll, Eiríkur!

Mér er sagt að þú hafir hug á að sækja tíma á kandídatsstigi hjá mér (ég heiti Hös­kuldur Þráinsson). Við þurfum að hafa samband og ræða, hvað það yrði helst og hvenær. Ef ég næ ekki í þig, geturðu reynt að hringja í mig í síma 73614.

                                                                                                          Hösk.

Nú man ég ekki hvernig við náðum saman en allavega settist ég þarna um vorið 1979 í tvö kandídatsnám­skeið hjá Höskuldi, þótt ég væri enn á BA-stigi í almennri bók­mennta­fræði. Þetta voru Íslensk hljóðfræði og Merkingarfræði. Ef ég man rétt var bara einn tími á viku í hvoru námskeiði vegna þess að þannig hafði Halldór haft það og Hös­kuldur gekk bara inn í það form. Við komumst þess vegna ekki mjög langt þetta miss­erið og bæði námskeiðin héldu áfram næsta haust og þann vetur allan og lauk ekki fyrr en um vorið 1980. Þetta voru ágæt námskeið sem ég lærði mikið á, og end­aði með að skrifa langar lokaritgerðir í þeim báðum.

En það var samt fyrst í inngangsnámskeiði í setningafræði í almennum málvísindum vorið 1980 sem Höskuldur komst almennilega á heimavöll. Ég hafði áður tekið nám­skeið um generatífa setningafræði á BA-stigi í íslenskunni og fundist það kvöl og pína. En þetta var eitthvað allt annað. Þarna fengu nemendur að kynnast kennslu­að­ferð­um sem komu flestum þeirra spánskt fyrir sjónir, held ég. Nýbreytnin kom strax fram í orða­lagi á dreifiblaði sem nemendur fengu í hendur í fyrsta tíma, en þar var til­gang­ur nám­skeiðs­ins sagður tvíþættur:

Í fyrsta lagi að búa nemendur undir að geta lesið og metið setningafræðileg rit og greinar af gagnrýni, jafnvel þótt fræðileg tíska kunni að breytast. Í öðru lagi er námskeiðinu ætlað að búa nemendur undir að vinna sjálfir að setningafræði­legum verkefnum.

Það er erfitt að átta sig á því núna hversu mikil nýjung þetta var fyrir 36 árum, bæði fyrir nemendur sem voru nýskriðnir úr framhaldsskóla og líka fyrir þá sem höfðu lokið BA-námi í íslensku og voru komnir á kandídatsstig, eins og við Magnús Snædal og Kjart­an heitinn Ottósson. Við vorum vön því að lesa bækur og greinar og tileinka okkur – mis­vel auðvitað – það sem aðrir höfðu sagt um viðfangsefnið. En að við ætt­um sjálf að hafa einhverja skoðun á því – og m.a.s. rökstyðja hana – kom okkur flest­um í opna skjöldu, held ég.

Um kennsluaðferð og námsmat sagði á dreifiblaði í fyrsta tíma:

Til þess að ná þeim tilgangi sem áður var lýst verður mest áhersla lögð á stuttar æfingar og verkefni sem nemendur vinna heima. Ekki verða gefnar ein­kunnir fyrir þessi verkefni en þau verða leiðrétt.

Í fyrsta verkefninu var tekið fram að

nemendum er ekki aðeins leyfilegt að vinna saman að verkefnum og ræða þau sín í milli heldur er beinlínis mælt með því. Þó er skilyrði að hver skili sínu blaði.

Þarna kemur skýrt fram að verkefnin voru ekki aðferð til að finna einhverja tölu sem væri hægt að hengja um hálsinn á nemendum og kalla einkunn. Þau verkefni sem ég hafði gert áður í há­skólanámi mínu höfðu flest þann tilgang að athuga hvort nem­andinn  hefði tileinkað sér það sem hann átti að vera búinn að læra í tímum og af les­efn­inu, en þessi verkefni voru allt annars eðlis. Þau voru mikilvægur hluti kennslunnar – í raun sá mikilvægasti. Þótt tímarnir í þessu námskeiði væru firna skemmtilegir og fróð­legir eru það samt verk­efnin sem eru minnisstæðust, og sú frábæra samvinna sem nem­endur höfðu við lausn þeirra.

Í verkefnunum hafði Höskuldur oft þann hátt á að leiða fram þá kumpána Ara og Bjarna, sem voru „þekktir málfræðingar og sérfræðingar í hríslugerðarlist“, eins og segir í einu verk­efninu, og héldu fram hvor sinni kenningu um eitthvert tiltekið setn­inga­fræðilegt atriði en kunnu engin ráð til að úrskurða í deilunni. Í einu verkefninu segir t.d.:

En þótt Ari og Bjarni hafi býsna ákveðnar skoðanir um hríslugerð og lið­gerðar­reglur kunna þeir ekkert fyrir sér í setningafræðilegri röksemdafærslu. Verk­efni þitt er því að athuga hvort eftirfarandi setningar (og fleiri af svipaðri gerð) geta hjálpað til að skera úr um það hvor þeirra félaga er á réttri leið. (Þetta er býsna brýnt mál því að eins og að líkum lætur eru Ari og Bjarni komnir í hár saman og hættir að talast við út af þessu.)

Í þessum verkefnum var Höskuldur einkar laginn við að láta nemendum finnast að þeir væru sjálfir að uppgötva stórmerkilegar nýjungar. Þar bar hæst þá „uppgötvun“ mína og annarra í námskeiðinu að sem og er væru ekki tilvísunarfornöfn eins og við höfð­um öll lært hjá Birni Guðfinnssyni, heldur samtengingar. Það lét Höskuldur okkur upp­götva með því að setja fyrst fram nokkrar augljósar staðreyndir og síðan fá­einar setn­ingar og láta okkur svo skoða þetta í samhengi. Niðurstaða mín eftir þá skoðun var þessi – sem Hös­kuldur var auðvitað fyrir löngu búinn að komast að þótt hann segði okkur ekki frá því:

Orðið sem er ekki tilvísunarfornafn í íslensku. Tæpast er rétt að segja að það vísi til eins eða neins, heldur er það notað sem hver önnur samtenging; til að tengja ákveðna gerð setninga við aðalsetninguna. Því legg ég til, að sem verði flokkað með samtengingum (hvort sem það verður kallað tilvísunartenging eða eitt­hvað annað) og hætt verði að telja íslenskum skólabörnum trú um að það sé for­nafn.

Reyndar munu þess dæmi enn, 35 árum eftir að Höskuldur birti grein sína um þetta efni í Íslensku máli, að skólabörnum sé talin trú um að sem og er séu tilvísunarfornöfn – en það er önnur saga. Ég skrifaði einu sinni að sjaldan hefði heimsmynd mín orðið fyrir þyngra höggi en þegar ég var látinn gera þessa uppgötvun, og ekkert hefði kennt mér meira um gagn­rýna hugsun. Í gagnfræðaskóla var ég mjög sjóaður í því að finna fall til­vísunar­fornafna, sem ekki var á allra færi, en þarna reyndist sú kunnátta allt í einu óþörf, gagns­laus – og raunar hlægileg. Þessi uppgötvun, eða öllu heldur það að það skyldi vera hægt að gera hana á þennan hátt, breytti lífi mínu – þetta námskeið bjó mig til sem mál­fræðing.

Svona fór Höskuldur að því að búa til málfræðinga. Og hann bjó til ansi marga þetta vor, og þessi fyrstu ár sín í kennslu – og auðvitað alla tíð síðan, þótt hlutfallið af nem­enda­hópnum hafi sennilega aldrei verið jafnhátt og á þessum tíma. Ég man eftir einum 15 háskólakennurum og sérfræðingum á háskólastofnunum úr hópi nemenda Hösk­uld­ar ár­in 1980 til 1982. Kannski gleymi ég einhverjum, og svo eru þónokkrir til við­bótar úr þess­um hópi í ýmiss konar málfræðilegum störfum utan akademíunnar. Vitanlega var Hösk­uldur ekki einn að verki – það var frábært kennaralið í málfræðinni þessi árin. Og auð­vitað hefðu mörg okk­ar orðið málfræðingar þótt Höskuldur hefði ekki komið til kennslu – þó senni­lega ekki ég.

Til að búa til málfræðinga og kennara þarf hugsjónamenn, sem geta vakið áhuga nem­enda á viðfangsefninu og kennt þeim að glíma við það á sjálfstæðan hátt. Einn slíkur hug­sjónamaður var í hópi nýstúdenta í Háskólanum sem svöruðu spurningunni „Hvað réði vali þínu?“ í Stúdentablaðinu fyrir tæpum 50 árum, 1. desember 1966. Hann sagði:

Ég hef […] svo lengi verið ákveðinn í að fara í íslenzkunám, að ég hef ekki nýlega brotið heilann um það, hvers vegna mig langaði til þess. Ég hef miklu fremur velt vöngum yfir því, hvers vegna ekki langaði alla aðra til þess. Ís­lenzka hefur ætíð verið meðal minna eftirlætisnámsgreina, og ég hef fengið meiri áhuga og ást á henni með hverju ári um langa hríð, enda alltaf haft mjög skemmti­lega kennara í þeirri grein. Ég get því ekki útskýrt þessa ákvörðun mína öðru vísi en á þessa leið:

Mig langar til að læra íslenzku, grúska í íslenzku, kenna íslenzku og að allir tali íslenzku á Íslandi.

Og spyrji einhver enn hvers vegna, verður svarið aðeins þetta:

Það er bara svona og hefur lengi verið svona.

Við þetta er engu að bæta – þetta er hugarfarið sem þarf til að búa til málfræðinga. Þakka ykkur fyrir áheyrnina, og til hamingju Höskuldur og við öll!