Day: 14. ágúst, 2019

Orðið fótur er vitanlega karlkynsorð og aldrei neitt annað – í eintölu. Fleirtalan, fætur, er hins vegar iðulega höfð í kvenkyni – fæturnar. Þetta er ekki nýtt – dæmi eru um kvenkynið a.m.k. frá 16. öld. Á tímarit.is má sjá að myndin fæturnar hefur verið algeng síðan seint á 19. öld þótt dæmum um hana hafi heldur fækkað á síðustu áratugum ef eitthvað er. Þar er líka fjöldi dæma um báðar fætur allt frá miðri 19. öld. Lengi hefur verið barist gegn þessari breytingu; „má óhætt fullyrða, að fyrr megi misþyrma málinu, en svo langt sé gengið“ segir í blaði frá 1939. En hvernig má skýra hana?

Endingin -ur í nefnifalli fleirtölu er langalgengust í kvenkyni – einkennir stærsta beygingarflokk kvenkynsorða, veiku beyginguna, t.d. saga – sögur, kona – konur, vika – vikur o.s.frv. Það er sennilegt að kvenkynið á fætur megi m.a. rekja til áhrifa þessara orða. Við það bætist að hljóðavíxlin ó-æ eru hliðstæð því sem er í kvenkynsorðum eins og bók – bækur, nótt – nætur, brók – brækur o.fl. Enn má nefna að oft er í sömu andrá minnst á hendur og fætur, og hönd er auðvitað kvenkynsorð. Það er því ýmislegt sem getur haft áhrif í þá átt að málnotendum finnist fætur vera kvenkyn.

En þótt orðið fótur sé oftast notað sem dæmi um karlkynsorð sem stundum verði kvenkyns í fleirtölu fer því fjarri að þetta sé eina orðið sem svo er háttað um. Sömu tilhneigingar gætir hjá ýmsum öðrum karlkynsorðum sem enda á -ur í nefnifalli fleirtölu – fingur, bændur, og svo orðum sem dregin eru af lýsingarhætti nútíðar; nemendur, eigendur o.fl. Á tímarit.is er hægt að finna allmörg dæmi um fingurnar, bændurnar, nemendurnar, eigendurnar o.s.frv. – allt frá 19. öld til þessa dags. Málnotendur virðast því tengja fleirtöluna -ur við kvenkyn eins og áður er nefnt, en við það bætist að þolfall fleirtölu í karlkynsorðum með -ur-fleirtölu er eins og nefnifallið, og það er einkenni kvenkynsorða, en þekkist ekki í öðrum karlkynsorðum en þessum.

Vissulega má það virðast undarlegt að orð skipti um kyn eftir því í hvaða tölu þau standa. Þess eru þó dæmi að slíkt sé viðurkennt og þyki eðlilegt mál. Þekktasta dæmið er foreldri, sem er hvorugkynsorð í eintölu, en fleirtalan foreldrar er karlkyns. Ég minnist þess ekki að hafa nokkurn tíma heyrt eintöluna notaða í mínu ungdæmi, þótt hún hafi vissulega verið til þegar í fornu máli og eitthvað notuð alla tíð samkvæmt tímarit.is (fram um miðja 20. öld reyndar langmest í vesturíslensku blöðunum). En með ýmsum þjóðfélagsbreytingum á seinni hluta 20. aldar jókst þörfin á að tala um annað foreldra án þess að tilgreina föður eða móður, og þá margfaldaðist notkun eintölunnar foreldri.

Annað dæmi er orðið fræði. Það er vissulega gefið upp sem tvö orð í orðabókum – annars vegar kvenkynsorðið fræði sem er sagt bara til í eintölu (málfræði, stærðfræði) og hins vegar hvorugkynsorðið fræði sem er sagt bara til í fleirtölu (íslensk fræði, kristin fræði). Merkingin er þó nánast sú sama, og ég sé því enga ástæðu til annars en líta á þetta sem eitt og sama orðið sem skipti um kyn eftir tölu. Er nokkuð að því að fætur geri það líka?

Iðulega má sjá, jafnvel í vönduðu máli, dæmi eins og vegna lagningu, til byggingu, drottningunnar o.s.frv. í stað vegna lagningar, til byggingar, drottningarinnar. Því er oft haldið fram að þetta sé nýleg tilhneiging og það hélt ég til skamms tíma. En þetta má rekja meira en öld aftur í tímann, eins og sést ef leitað er að t.d. til byggingu og vegna byggingu á tímarit.is. Þar má finna hátt í þúsund dæmi um þessi sambönd, það elsta frá 1895 – og er þar þó um að ræða texta sem er að mestu leyti prófarkalesinn.

Ástæður þessarar breytingar eru sennilega fleiri en ein. Eitt er það að langflest kvenkynsorð hafa bara tvær mismunandi myndir í eintölu – annaðhvort eru nefnifall, þolfall og þágufall eins en eignarfall öðruvísi (sterk beyging, mynd – mynd – mynd – myndar) eða nefnifall er sér á báti en þolfall, þágufall og eignarfall eins (veik beyging, saga – sögu – sögu – sögu). (Nokkur kvenkynsorð sem enda á -i hafa sömu mynd í öllum föllum, svo sem gleði, en þau skipta ekki máli hér.)

Orð sem enda á -ing hafa hins vegar þrjár mismunandi myndir í eintölu (bygging – byggingu – byggingu – byggingar). Auk þeirra eru það einkum kvennanöfn sem hafa þrjár myndir, en sum þeirra hafa líka tilhneigingu til að laga eignarfallið að þolfalli og þágufalli (til Björgu í stað til Bjargar). Ef eignarfallið fær sömu mynd og þolfall og þágufall laga -ing-orðin sig að því almenna einkenni kvenkynsorða að hafa bara tvær mismunandi myndir í eintölu og því má segja að þannig falli þau betur að málkerfinu.

En fleira kemur til. Langflest orð sem hafa -u í þolfalli og þágufalli hafa það líka í eignarfalli (veika beygingin, saga, eins og nefnt er að framan). Með því að taka upp -u í eignarfalli laga -ing-orðin sig að því mynstri. Eignarfall er líka langsjaldgæfasta fallið og því viðkvæmt fyrir áhrifum frá öðrum beygingarmyndum. Þegar allt þetta leggst saman þarf ekki að undrast að -ing-orðin hafi tilhneigingu til að fá -u-endingu í eignarfalli í stað -ar.

Fyrir 30 árum eða svo heyrði ég í útvarpi tilkynningu frá Vegagerðinni um að tiltekinn vegur yrði lokaður „vegna lagningu klæðningar“. Þarna komu saman tvö -ing-orð sem bæði standa í eignarfalli, og bæði ættu því að fá -ar-endingu samkvæmt hefð – en annað þeirra fékk -u-endingu í staðinn. Þótt ég sé alinn upp við -ar-eignarfall og hafi enga tilhneigingu til að setja -u í staðinn finnst mér þetta hljóma mun betur en „rétta“ útgáfan, vegna lagningar klæðningar. Hins vegar gæti ég ómögulega haft -u á báðum stöðum, þ.e. vegna lagningu klæðningu, og ekki heldur víxlað endingum, vegna lagningar klæðningu.

Þótt auðvelt sé að skýra þessa tilhneigingu þýðir það ekki endilega að við eigum að láta hana hafa sinn gang – það verður hver að meta fyrir sig. En hún raskar grundvelli beygingakerfisins ekki að neinu leyti – orðin sem um er að ræða halda áfram að beygjast, bara örlítið öðruvísi en áður. Ekki er heldur um það að ræða að beygingarending sé að hverfa úr málinu því að -ar-ending í eignarfalli kvenkynsorða stendur styrkum fótum eftir sem áður. Mér finnst þetta satt að segja frekar meinlaus breyting.