Month: september 2023

Í dag var spurt hér hvort fólk hefði séð ópa notað sem sögn, en í frétt í DV í dag segir: „Ópaði hann svo yfir mannskapinn að eigandi bílsins skyldi færa bílinn.“ DV tekur þetta upp af vef Hrímfaxa en þar stendur reyndar núna „Hrópaði hann svo yfir mannskapinn að eigandi bílsins skyldi færa bílinn“ – trúlegt er að því hafi verið breytt eftir athugasemdir. Ég kannaðist ekki við sögnina ópa og hélt fyrst að þetta væri villa, en eftir að ég fór að skoða málið nánar skipti ég um skoðun. Það kom nefnilega í ljós að þótt þessi sögn hafi ekki komist í orðabækur á hún sér langa sögu og nokkra tugi dæma má finna um hana á tímarit.is, allt frá 19. öld til síðustu ára. Í Risamálheildinni er á fjórða tug dæma um sögnina, flest af samfélagsmiðlum.

Elsta dæmi sem ég finn um ópa er í Skírni 1889: „Lengi og hátt ópað heyr.“ Þetta kemur fyrir tvisvar í sömu grein þannig að það er greinilega ekki prentvilla. Annað dæmi er í Dagskrá 1898: „Simpson og jeg gengum sitt við hvora hlið hans, ópuðum og orguðum í eyru honum til þess að halda honum vakandi.“ Í Íslendingi 1925 segir (í kvæði eftir Jochum M. Eggertsson): „En útburðir við heljar-hurðu / hrópa, biðja, væla, ópa.“ Í Fálkanum 1931 segir: „Drottinn minn! heyrði hann ópað og um leið datt maðurinn kylliflatur á gólfið og lá þar.“ Í Viljanum 1939 segir: „Þeir koma langar leiðir að og ópa, dansa og syngja í marga daga.“ Í Munin 1977 segir (í ljóði eftir Tryggva Hákonarson): „Haf hljótt / hlusta / heyr þú hrópa / væla og ópa.“

Aðalnotkun ópa eftir miðja 20. öld er þó í krossgátum – sögnin er stutt og sjaldgæf og hentar því einkar vel til þeirra nota. Ég fann vel á annan tug dæma um þessa notkun sagnarinnar í ýmsum blöðum, einkum á sjötta áratugnum en einnig síðar – nýjasta dæmið er frá 2022. Sögnin er ýmist höfð sem lausn á hrópa, kalla, orga eða veina. En sögninni bregður einnig fyrir í annarri notkun. Í myndatexta í DV 2001 segir: „Á litlu myndinni sést hlauparinn Jon Drummond ópa af angist.“ Í DV 2004 segir: „persónur ópa „Heilagur Kiljan“ í gríð og erg.“ Í Morgunblaðinu 2011 segir: „þegar almenningur ópar og veinar í örvæntingu.“ Á mbl.is 2020 segir: „Lögregla skaut og særði mann sem veifaði hnífi og ópaði „Guð er máttugastur“.“

Dæmi eru um að gerðar hafi verið athugasemdir við sögnina ópa í málfarsskrifum. Í grein eftir nemendur í hagnýtri fjölmiðlun um málfar í útvarpsstöðvum í Málfregnum 1998 segir: „Eftirfarandi setning heyrðist á einni stöðinni: Hún ópaði upp yfir sig, þ.e. sögnin(!) „ópa“. Líklegt má telja að útvarpsmaðurinn haft ætlað að segja hún æpti upp yfir sig eða hún hrópaði upp yfir sig en ruglað saman sögnunum að æpa og hrópa svo að úr varð þessi meinlega en kostulega málvilla.“ Í pistli Eiðs Guðnasonar frá 2014 er vakin athygli á setningunni „Ein hérna var að stíga niður fæti, þegar önnur sem starfar með mér sá köngulóna og ópaði“ í frétt á Vísi – þar stendur reyndar núna æpti í staðinn. Eiður segir: „Það var og. Konan ópaði, hún æpti ekki.“

Að leiða sögn af nafnorði með því að bæta nafnháttarendingunni -a við nafnorðsstofninn er vitaskuld góð og gild orðmyndunaraðferð, og ekki undarlegt þótt málnotendum finnist eðlilegt að leiða ópa af óp, með hliðsjón af t.d. hrópa – hróp. Í þessu tilviki vill samt svo til að fyrir er í málinu sögn leidd af óp á örlítið annan hátt, þ.e. með i-hljóðvarpi – sögnin æpa. Tilvist hennar veldur því að mörgum finnst ópa hljóma óeðlilega, og vissulega er hún mjög sjaldgæf þótt dæmum virðist fara fjölgandi í óformlegu málsniði a.m.k. En í ljósi þess að ópa er rétt mynduð, á sér langa og óslitna sögu í málinu, og hefur lengi verið notuð athugasemdalaust í krossgátum tel ég eðlilegt að viðurkenna hana sem rétt mál, þótt ég mæli ekki sérstaklega með henni.

Fyrir tveimur og hálfu ári skrifaði ég hér pistil um samsettu forsetninguna fyrir bakvið (eða fyrir bak við) sem ég hafði þá nýlega fengið spurnir af en vissi lítið um og hafði ekki mörg dæmi um. En þegar ný útgáfa Risamálheildarinnar kom með efni af samfélagsmiðlum bættist við fjöldi dæma og nú er hægt að skoða þessa forsetningu nánar. Hún virðist vera einhvers konar samsteypa úr (á) bak við og fyrir aftan og oft er hægt að segja hvort sambandið sem er í staðinn, t.d. í dæmi af Huga.is 2004: „Án þess að hann sýni minnstu viðbrögð flýgur ör í trévegginn fyrir bakvið hann.“ Þarna væri bæði hægt að segja trévegginn (á) bak við hann og trévegginn fyrir aftan hann í sömu merkingu. En ekki er alltaf hægt að skipta á (á) bak við og fyrir aftan.

Mér sýnist að í stað fyrir bakvið sé ævinlega hægt að setja bak við, en ekki nærri alltaf fyrir aftan. Það eru m.a. dæmi um fyrir bak við tjöldin, fyrir bak við eyrað, fyrir bak við tölvuna, fyrir bakvið luktar dyr o.fl. þar sem ekki gengur að segja fyrir aftan. Sama gildir um yfirfærða merkingu eins og fara fyrir bakvið foreldra sína, önnur meining fyrir bakvið þetta, maðurinn fyrir bakvið sigurinn o.fl. – þar gengur fyrir aftan ekki heldur. Ég hef hins vegar ekki fundið nein dæmi um að fyrir bakvið sé notað í stöðu þar sem aðeins er hægt að nota fyrir aftan en ekki bak við, í dæmum eins og næst fyrir aftan mig eða eitthvað slíkt. Merkingarlega séð er fyrir bak við því afbrigði af (á) bak við þótt formið hafi orðið fyrir áhrifum frá fyrir aftan.

Sambandið fyrir bak við er a.m.k. 20 ára gamalt. Elsta dæmi sem ég finn um það er á Huga.is 2002: „vinur minn sá hvað allt gerðist, þetta gerðist fyrir bakvið hann.“ Á Bland.is 2004 segir: „Ég held að það búi nú eitthvað meira að baki – þær eru allavega ekki sjálfar fyrir bakvið linsuna.“ Frá árinu 2005 eru allmörg dæmi af samfélagsmiðlum þar sem fólk er að gera athugasemdir við þetta samband – „Haha, minn segir alltaf fyrir bakvið þig“  og „Ég er búin að vera að pæla í því að dætur mínar tala báðar um fyrir bakvið!“ segir t.d. á Bland.is þetta ár. Svipuðum athugasemdum fór fækkandi eftir þetta en bregður fyrir enn – „Ég er enn að vinna í að sætta mig við þegar kæró segir „fyrir bakvið“ segir t.d. á Twitter 2020.

Ég hef aðeins fundið tvö dæmi um sambandið í prentmiðlum, það eldra úr Fjarðarpóstinum 2013: „því undir niðri eru að gerast magnaðir hlutir sem fæstir skilja nema þeir sem hafa fengið að sjá hvað er fyrir bakvið grímuna.“ Annað dæmi er í Fréttablaðinu 2020: „Fallegur garður er fyrir bakvið hús.“ Fimm dæmi finnast á vefmiðlum, það elsta í Vísi 2014: „Hér beint fyrir bakvið mig er handboltaleikur í gangi.“ Í DV 2019 segir: „Ole Gunnar Solskjær er tekinn við liðinu og vill hann hrista vel upp í mannskapnum og einnig fyrir bakvið tjöldin.“ Langflest dæmin í Risamálheildinni eru af samfélagsmiðlum, alls rúm 120, þannig að ljóst er að það tíðkast nokkuð í óformlegu málsniði og gæti vitanlega farið að sjást meira í formlegu máli.

Sambandið fyrir bak við er tæpast orðið svo útbreitt enn að ástæða sé til að telja það rétt mál. Þó má hafa í huga að sambandið (á) bak við kemur ekki fyrir í fornu máli, heldur var þar notaður forsetningarliðurinn á bak með þágufalli – „Þorkell ríður nú á brott og snýr svo leið sinni að hann kemur á bak þeim Berki“ segir í Gísla sögu Súrssonar. „Í orðasambandinu á bak við e-ð hefur stofnorðið bak misst eigin merkingu og fengið það sem kalla má hlutverksmerkingu. Þetta má m.a. sjá af því að fs. á er oft felld brott og þá stendur einungis bak við e-ð eftir“ segir Jón G. Friðjónsson. Forsetningin á hefur því enga merkingu þarna – er þá ekki eins hægt að nota fyrir, eins og í fyrir aftan? Ég er ekki að mæla með því, en sé ekki að það væru mikil málspjöll.

Í 130. grein Sveitarstjórnarlaga nr. 138 frá 2011 segir: „Sveitarstjórn mótar sveitarfélaginu málstefnu í samráði við Íslenska málnefnd og eftir atvikum málnefnd um íslenskt táknmál. Þar skal koma fram að öll gögn liggi fyrir á íslensku svo sem kostur er og gerð grein fyrir heimilum undantekningum á þeirri reglu. Þar skulu settar reglur um notkun íslensks táknmáls og íslensks punktaleturs í gögnum og starfsemi sveitarfélagsins. Enn fremur skal koma fram hvaða gögn liggja að jafnaði fyrir í erlendum málbúningi og hvaða tungumál þar er um að ræða. Þá skal þar setja reglur um rétt íbúa af erlendum uppruna til samskipta við stofnanir sveitarfélagsins á annarri tungu en íslensku.“ Feitletranir eru mínar.

Þetta er afdráttarlaus grein sem felur í sér skýlausa skyldu sveitarfélaga til að setja sér málstefnu, og kveður á um tiltekin atriðið sem þar skulu koma fram. Það eru tólf ár síðan þessi lög tóku gildi en þrátt fyrir það er það alger undantekning að sveitarfélög hafi farið eftir henni og sett sér málstefnu. Ég leitaði á vefnum að málstefnum 25 fjölmennustu sveitarfélaga landsins og fann aðeins tvær – málstefnu Reykjavíkurborgar frá 2017 og málstefnu Dalvíkurbyggðar frá 2019. Bæjarráð Hafnarfjarðar samþykkti fyrir tveimur árum „að hefja undirbúning við gerð málstefnu“ en ekki er að sjá að stefnan liggi fyrir. Tillaga um mótun málstefnu var lögð fram í bæjarstjórn Garðabæjar fyrir ári og vísað til bæjarstjóra en meira virðist ekki hafa gerst.

Haustið 2012 lagði Mörður Árnason fram á Alþingi fyrirspurn til innanríkisráðherra: „Hvaða sveitarfélög hafa nú þegar sett sér málstefnu, sbr. 130. gr. sveitarstjórnarlaga, nr. 138/2011?“ Í svari ráðherra sagði að öllum sveitarfélögum hefði verið send fyrirspurn þessa efnis. „Alls bárust svör frá 24 af 75 sveitarfélögum. Ekkert þeirra sveitarfélaga sem svöruðu erindi ráðuneytisins hefur sett sér málstefnu í samræmi við 1. mgr. 130 gr. laganna en í nokkrum tilvikum kom fram að framkvæmdastjóra sveitarfélags hefði verið falið að vinna að málstefnu fyrir sveitarfélagið. […] Innleiðing laganna mun óhjákvæmilega taka nokkurn tíma. Þau hafa sem sagt ekki gengið frá málstefnu en í einhverjum tilvikum er sú vinna hafin sem betur fer.“

Í skýrslunni Staða málstefnu í stoðkerfi ferðaþjónustunnar. Skiptir hún máli? sem var gefin út í fyrra kemur einmitt fram að árið 2012 hafi verið fjallað um málstefnu í fundargerðum ýmissa sveitarstjórna í framhaldi af fyrirspurn Innanríkisráðuneytisins þar um, en á þeim tíu árum sem liðu fram að gerð skýrslunnar var aðeins í örfáum tilvikum drepið á málstefnu í fundargerðum. Í nýlegum samþykktum ýmissa sveitarstjórna um stjórn viðkomandi sveitarfélags er liðinn „Að setja sveitarfélaginu málstefnu skv. 130. gr. sveitarstjórnarlaga“ að finna í upptalningu á verkefnum sveitarfélagsins, en ég hef ekki fundið nein merki þess að í öðrum sveitarfélögum en nefnd eru að framan sé vinna við gerð málstefnu hafin, þótt svo kunni vitaskuld að vera.

Það kom fram í svörum sumra sveitarfélaga við fyrirspurn Innanríkisráðuneytisins fyrir ellefu árum að gerð málstefnu væri ekki forgangsverkefni í innleiðingu sveitarstjórnarlaga og ráðuneytið sýndi því skilning eins og áður segir. En nú eru tólf ár liðin frá gildistöku laganna og aðstæður í þjóðfélaginu hafa gerbreyst, ekki síst vegna mikils fjölda fólks með annað móðurmál en íslensku sem býr og starfar í flestum sveitarfélögum, sem og vegna fjölda ferðafólks. Þess vegna er margfalt brýnna nú en áður að sveitarfélögin móti málstefnu. Aðgerðaleysi í þeim málum ber vott um metnaðarleysi og virðingarleysi gagnvart íslenskunni – og gagnvart landslögum. En þetta snýst í raun ekki síst um íbúana og réttindi þeirra.

Meðan heimsfaraldur covid-19 gekk yfir á árunum 2020-2021 urðu til ýmis ný orð eins og kóviti, úrvinnslusóttkví, nándarmörk og mörg fleiri. Önnur orð sem höfðu verið lengi í málinu gengu í endurnýjun lífdaga – sum nánast óþekkt, eins og smitgát, smitrakning og fjarlægðarmörk, en önnur þekktari eins og orðið sóttkví sem var valið orð ársins 2020, bólusetning sem var valið orð ársins 2021, og mörg fleiri. Eitt síðarnefndu orðanna er veira. Elsta dæmi um orðið er í Orðabók Björns Halldórssonar frá 18. öld þar sem það er haft í merkingunni 'feyra, fúaskemmd' en að öðru leyti var það óþekkt í málinu þangað til Vilmundur Jónsson landlæknir stakk upp á því upp úr miðri 20. öld að taka það upp í staðinn fyrir tökuorðið vírus sem notað hafði verið í málinu um skeið.

Um þessa tillögu segir Vilmundur í greininni „Vörn fyrir veiru“: „Eftir nokkra íhugun komst ég að þeirri niðurstöðu, að helzt væri reynandi að smíða heitið með því að líkja frjálslega eftir hljómnum í hinu erlenda heiti, en sú orðmyndunaraðferð hefur fyrr og síðar gefið góða raun. Nægir að minna á forn orð eins og djákni, prestur, biskup og kirkja, sem öll eru þannig smíðuð, og slíkt hið sama tiltölulega ný orð eins og berklar, bíll, tékki og jeppi. […] [É]g hafnaði sem óíslenzkulegu hinu latneska sérhljóði í stofnatkvæði orðsins virus […]. Þótti mér nú sem valið stæði á milli orðanna væra og veira. Svo mjög sem ég hefði kosið hið fyrrnefnda orð vegna miklu nánari hljóðlíkingar, hafnaði ég því þó vegna lifandi sjúkdómsmerkingar þess, sem ég óttaðist, að valdið gæti ruglingi.“

Í greininni segir Vilmundur frá því að hann hafi hitt Halldór Halldórsson prófessor sem vann þá að söfnun og útgáfu nýyrða á vegum orðabókarnefndar Háskólans. Halldór hafði áður tekið hugmyndinni um veiru vel en hafði nú snúist hugur og sagði, að sögn Vilmundar: „Við ætlum að kalla það víru.“ Í framhaldinu segir Vilmundur: „Jafnharðan skildi ég, að hér mælti ekki maður af sjálfum sér, heldur sjálft páfavaldið í krafti stjórnskipaðrar nefndar, er fæst við að safna saman nýyrðum og gefa út í orðabókum á opinberan kostnað.“ Þarna snýst málið sem sé um ákveðið boðvald sem að mati Vilmundar er reynt að beita til að koma ákveðnu orði á framfæri. Hann bendir svo á að orðasmíð almennra málnotenda geti náð flugi án þess að boðvaldi sé beitt.

Í svari sínu til Vilmundar segir Halldór Halldórsson: „Landlæknirinn hefir það eftir málfræðingi sínum, að það sé tilgangslaust að ætla sér að breyta málinu. Ég get ekki skilið þessi orð á annan veg en þann, að ef einhver einstaklingur (t.d. landlæknir) eða einhver stofnun (t.d. orðabókarnefnd) tæki sér fyrir hendur að breyta einhverjum málsatriðum, t.d. orðum, þá væri sú tilraun dæmd til ósigurs. Þessi kenning er að vísu meira en hæpin, eins og hún er fram sett. Það mætti nefna mörg dæmi þess, að málsatriðum hefir verið breytt […].“ Halldór segir að ákveðið hafi verið „að taka upp í safnið orðið víra ásamt orðinu huldusýkill. Hins vegar hefði orðabókarnefnd ekki getað fallizt á að taka upp orðið veira.“ Hann rekur síðan ástæður nefndarinnar fyrir því að hafna veira en velja víra.

Orðið víra virðist eitthvað hafa verið notað fram yfir 1960 en er nú alveg horfið úr málinu, hvort sem grein Vilmundar drap það eða ekki. Boðvald orðabókarnefndar dugði ekki – orðið veira vann fullnaðarsigur. Ástæðan fyrir því að ég rek þetta hér eru þessi áhugaverðu skoðanaskipti um það hvort og þá hvernig hægt sé að breyta málinu – og hverjum sé gefið vald til þess. Vilmundur taldi ótækt – og vonlaust – að beita boðvaldi til þess en Halldór sá ekkert því til fyrirstöðu, þótt hann segði að vísu að það væri „miklu fyrirferðarmeiri þáttur í almennri þróun málsins, að það breytist en því sé breytt.“ En Vilmundur segir: „„Vitlaust mynduð“ orð eru ekki til önnur en þau, sem ekki er unnt að koma í munn þeim, sem þau eiga að mæla, né inn um eyru þeim, sem þau eiga að skilja.“

Í gær fór ég í langt viðtal hjá Gunnari Smára Egilssyni á Samstöðinni þar sem við ræddum um íslensku frá ýmsum hliðum – kynhlutlaust mál, íslensku sem annað mál, íslenskukennslu innflytjenda, íslensku í ferðaþjónustunni, íslenska málstefnu, íslenskan málstaðal, stöðu íslensku hjá unglingum, framtíðarhorfur íslenskunnar og fleira. Allt eru þetta efni sem ég hef margsinnis skrifað um og endurtek ekki hér, en eitt atriði kom þó upp sem ég hef ekki hugsað um áður. Það hefur oft verið nefnt að íslensk börn og unglingar tali stundum saman á ensku. Það hefur oftast verið talið að þetta gerist helst þegar börnin og unglingarnir eru að setja sig í sérstakar stellingar og tengt við leiki, ekki síst tölvuleiki. En kannski hangir fleira á spýtunni.

Gunnar Smári nefndi að hann hefði orðið var við að þegar unglingar þyrftu að segja eitthvað mikilvægt – eitthvað sem væri ígrundað, sem tengdist tilfinningum þeirra – skiptu þau iðulega yfir í ensku. Þegar ég fer að hugsa um það finnst mér það ekkert ótrúlegt. Kannski höfum við nefnilega vanrækt að kenna unglingunum að tala um sín hjartans mál á íslensku. Kannski höfum við vanrækt það vegna þess að við kunnum það ekki sjálf. Til skamms tíma voru ýmis mál sem tengjast tilfinningum hreinlega ekki rædd á Íslandi. Þau eru hins vegar iðulega rædd í erlendum bíómyndum eða öðru efni sem unglingarnir horfa á og þess vegna finnst þeim eðlilegt og þægilegt að grípa til enskunnar – þar finna þau fyrirmyndir sem þau geta notað.

Í nýlegum rannsóknum hefur komið fram að framhaldsskólanemar tengja íslensku gjarna við skyldu, leiðréttingar, orðflokkagreiningu o.þ.h. en enska tengist aftur á móti fremur afþreyingu, ferðalögum og skemmtun í huga þeirra. Kannski hefur afstaða samfélagsins og skólakerfisins til íslenskunnar því þau áhrif á unglinga að þeim finnst hún fjarlæg og vandmeðfarin – þeim finnst þau ekki eiga hlut í henni og eiga þess vegna erfitt með að nota hana til að ræða um eitthvað sem stendur þeim sjálfum nærri. En svo getur líka verið að ástæðan sé þveröfug – að unglingarnir noti ensku til að hleypa öðrum ekki of nálægt sér. Er sagt I love you frekar en ég elska þig vegna þess að það tjái tilfinninguna betur, eða vegna þess að það sé ábyrgðarlausara?

Hver sem ástæðan er finnst mér það mjög athyglisvert ef unglingar tala oft um tilfinningar og önnur viðkvæm mál á ensku. Forsendan fyrir því að íslenskan eigi sér framtíð er að unga kynslóðin noti hana á öllum sviðum samfélagsins, ekki síst í umræðu af þessu tagi. Ef unglingum finnst þau ekki geta notað íslenskuna til náinna og alvarlegra samræðna um viðkvæm persónuleg mál bendir það til þess að þau kunni ekki nægilega vel á hana eða tengi sig ekki nægilega við hana, og þá er hætt við að þau missi trú á málinu til annarra nota líka. Auðvitað veit ég ekki hvort það ástand sem Gunnar Smári lýsti er algengt, en mér finnst þetta allavega umhugsunarefni. Þjálfum börnin okkar í að tala um tilfinningar sínar – á íslensku.