Day: 19. apríl, 2024

Orðalagið renna út á tíma bar hér á góma í morgun og var vísað í blogg Ómars Ragnarssonar sem segir að þetta sé „enska eða enskuskotin íslenska“. Gagnrýni á þetta orðasamband er ekki ný af nálinni – Gísli Jónsson sagði í Morgunblaðinu 2001: „,,Að renna út á tíma“ er afkáraleg stæling úr ensku um það að komast í tímaþröng, tímahrak.“ Elsta dæmi sem ég finn um renna út á tíma er í Alþýðublaðinu 1988: „Við vorum að renna út á tíma, urðum að svara fyrir 15. febrúar hvort forkaupsrétturinn yrði nýttur eða ekki.“ Í ræðu á Alþingi 1988 segir: „Virðulegur forseti, er ég að renna út á tíma?“ Í DV 1989 segir: „Þeir halda því fram að verslunin takmarki framboð á íslenskum bjór til þess að tryggja sölu á erlendum bjór sem er að renna út á tíma.“

Það er trúlega rétt að þetta orðalag sé ættað úr run out of time í ensku, en það er ekki næg ástæða til að fordæma það því að samband sagnarinnar renna, atviksorðsins út og nafnorðsins tími er gamalt í málinu. Í Skírni 1886 segir: „Sá tími rann út, meðan Tórýmenn voru við stjórnina.“ Í Aldamótum 1893 segir: „tími leiptursins og jarðskjálptanna var runninn út.“ Í Ísafold 1897 segir: „svo að hann standi snauður og afrekalaus, þegar tíminn rennur út.“ Í Skýrslum um landshagi á Íslandi 1858 segir: „er 5 ára tími sá, sem skipið var leigt um, útrunninn 1. apríl.“ Í Þjóðólfi 1860 segir: „voru mennirnir með peningana ókomnir að sunnan, og sá tími útrunnin sem þeirra var von.“ Í Þjóðólfi 1864 segir: „Hér stóð nú kálfrinn í kúnni, og vopnahléstíminn útrunninn.“

Í bloggi sínu vísar Ómar í orðalagið falla á tíma úr skákmáli og hugnast það betur en renna út á tíma sem hann segir „á góðri leið með að ryðja notkun íslenskra orða, svo sem „að falla á tíma““. Orðalagið falla á tíma virðist reyndar ekki vera mjög gamalt – elstu dæmi sem ég finn um það eru frá miðjum sjötta áratugnum og spurningin er hvort það er eitthvað síður sniðið að ensku. Þetta heitir á ensku flag fall sem vísar til þess að „flaggið“, litli rauði vísirinn á (gamaldags) skákklukku, fellur þegar tíminn er úti. Ástæðan fyrir því að sögnin falla er notuð í íslenska sambandinu er væntanlega sú að fall er notuð í því enska. En hvað sem upprunanum líður er ljóst að ekki er hægt að nota falla á tíma í öllum merkingum sem renna út á tíma hefur.

Eins og dæmin sýna er það ekki eingöngu notað um að komast í tímaþröng eins og Gísli Jónsson nefndi, heldur einnig um það þegar eitthvað er að verða úrelt – útrunnið. En það er líka notað þegar tími sem er gefinn til að ljúka einhverju rennur út án þess að nokkuð sé aðhafst, eins og dæmið „Aðgerðin rann út á tíma“ úr áðurnefndu bloggi Ómars sýnir. Dæmum um sambandið renna út á tíma hefur fjölgað ört síðan um miðjan tíunda áratuginn og alls eru rúm 700 dæmi um það í Risamálheildinni, þar af tæp 400 úr öðrum textum en af samfélagsmiðlum. Sambandið er því greinilega orðið fast bæði í formlegu og óformlegu málsniði og ég sé enga ástæðu til að amast við því enda löng hefð fyrir því að tengja renna og tíma saman eins og áður segir.

Í gær var hér spurt út í orðalag hliðstætt því sem sjá mátt í fyrirsögn í DV í gær, „Guðbjörgu var útskúfað“. Fyrirspyrjandi sagðist hafa alist upp við að nota nefnifall í slíkum dæmum – sé það gert er setningin Guðbjörg var útskúfuð – og spurði hvort annað væri réttara en hitt. Því er fljótsvarað að hvort tveggja er rétt. Vissulega er enginn vafi á að sögnin útskúfa stýrir þágufalli eins og fram kemur í Íslenskri nútímamálsorðabók þar sem notkunardæmið er menntamenn hafa útskúfað honum úr sínum hópi og þess vegna mætti búast við þágufalli í sambandinu var útskúfað. Þágufall á andlagi helst þótt andlagið sé gert að frumlagi í þolmyndarsetningu –  einhver hjálpaði henni í germynd verður henni var hjálpað í þolmynd, ekki *hún var hjálpuð.

Það má vissulega finna gömul dæmi um þágufall í þolmynd af útskúfa – í Austra 1887 segir: „Hvers á hinn fagri og kjarngóði sálmur séra Kristjáns Jóhannssonar […] að gjalda, að honum er útskúfað í Nb.?“ Í Sameiningunni 1887 segir: „Ekki ein rödd heyrist nú, sem mælir á móti því, að honum sé útskúfað, sem áðr var tilbeðinn af svo mörgum.“ En eins og Jón G. Friðjónsson hefur bent á eru einnig til gömul dæmi um nefnifall – Jón sýnir dæmi allt frá 14. öld, en elsta dæmi um nefnifallið á tímarit.is er í fyrsta árgangi Fjölnis 1835: „forfeður vorir kendu það umbrotum ins bundna jötuns, sem fyrir ílsku sakir var útskúfaður úr félagi guðanna.“ Í Nýrri sumargjöf 1859 segir: „Sönn að sök, útskúfuð og fyrirdæmd um tíma og eylífð.“

Það má skýra nefnifallið með því að útskúfaður getur verið lýsingarorðssagnfylling frekar en lýsingarháttur þátíðar, eins og Jón bendir á, og þá er hún var útskúfuð ekki þolmynd þótt henni var útskúfað sé það. Þolmyndin lýsir athöfn og hægt er að tilgreina geranda í forsetningarlið – henni var útskúfað af fjölskyldunni. Aftur á móti er hún var útskúfuð germynd, lýsir ástandi. Jón G. Friðjónsson segir: „Ég tel ekki efni til að telja fortakslaust að annað afbrigðið sé réttara en hitt“ og undir það má taka, enda er þetta hliðstætt við ýmsar fleiri sagnir sem hér hefur verið skrifað um, t.d. bjóða þar sem boðinn er lýsingarháttur þátíðar í mér var boðið í mat en lýsingarorðssagnfylling í ég var boðinn í mat.