Month: júlí 2025

Þegar vísað er til fólks sem búið er að nefna til sögunnar en ætla má að sé lesendum ókunnugt er oft notað þessi á eftir nafninu – „Ein ströndin heitir Jon Gislason Beach en Jón þessi var einn fyrsti íslenski landneminn á eyjunni“ segir í DV 2003. Í Morgunblaðinu 2003 segir: „Jón Ásbjarnarson […] varð ráðherra í Alsír. Jón þessi hefur að líkindum verið seldur austur á firði.“ Í Reykjanesi 2013 segir: „þar bjuggu hjónin Guðrún Klængsdóttir og Magnús Einarsson. Guðrún þessi var ömmusystir Halldórs.“ Í Feyki 2020 segir: „Höfundur að henni er sagður vera Jón Þorgeirsson. […] Segir nú í dóti mínu að Jón þessi hafi búið á Hjaltabakka við Blönduós.“ Þetta er eðlilegt, til að gera skýrt að um sömu manneskju sé að ræða og áður hefur verið nefnd.

En stundum er þessi líka notað á þennan hátt með nöfnum fólks sem er alþekkt. Í Degi 1992 segir: „það var staðfastur ásetningur minn að fjalla að þessu sinni um ríkisstjórn Davíðs Oddssonar. […] Davíð þessi, sem er susum ekki hátt skrifaður hjá okkur framsóknarmönnum.“ Í DV 2010 segir: „Um daginn las ég grein í LÍÚ-tíðindum, eftir hinn ágæta galgopa Jón Gunnarsson, sjálfstæðismann. […] Núna fer Jón þessi allajafna mikinn.“ Í Morgunblaðinu 2011 segir: „Steingrímur gaf út yfirlýsingu […]. Steingrímur þessi er með lengra nef en Gosi.“ Í Morgunblaðinu 2012 segir: „Geir H. Haarde […] hefði svarað fyrirspurn Jóhönnu Sigurðardóttur um málið […]. Öðrum þremur árum síðar var Jóhanna þessi komin í ríkisstjórn.“

Á yfirborðinu gegnir þessi þarna sama hlutverki og í dæmunum sem áður voru nefnd, þ.e. að kynna fólk fyrir lesendum – en þetta fólk þarf ekki að kynna. Þarna er þessi augljóslega notað til að gera lítið úr fólki, oftast pólitískum andstæðingum – láta líta svo út sem um sé að ræða fólk sem engin ástæða sé til að ætla að lesendur þekki. Ég fór að hugsa um þetta þegar ég sá orðalagið „Úrsúla þessi“ á bloggsíðu þar sem Ursula von der Leyen var til umræðu. Þarna er líka notuð önnur nafnmynd en umrædd kona notar sjálf en eins og ég hef skrifað um er það líka aðferð til að tala niður til fólks. Hvaða skoðanir sem við höfum á fólki er það misnotkun á tungumálinu og ber vott um málefnafátækt að nota málið á þennan hátt til að gera lítið úr því.

Lýsingarorðið lúmskur er komið inn í málið á nítjándu öld sem tökuorð úr lumsk í dönsku sem merkir 'lævís, slóttugur', 'inn undir sig'. Að uppruna er þetta sama orð og lymskur sem kemur fyrir í fornmáli, t.d. „„Ekki er eg,“ sagði Knútur, „lymskari en þér þótt eg sé skapbráður““ í Sturlungu. Það orð er mjög sjaldgæft í nútímamáli – aðeins nítján dæmi eru um það í Risamálheildinni, mörg hver úr gömlum textum. Hins vegar lifir það góðu lífi í samsetningum eins og lymskulegur, lymskufullur, lymskubragð o.fl. Í Viðbæti Íslensk-danskrar orðabókar frá 1963 er lúmskur einfaldlega skýrt 'lumsk', og í Íslenskri orðabók er það skýrt 'undirförull, lævís, lymskur'. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er skýringin einnig 'undirförull, lævís'.

En skýringarorðin 'undirförull', 'lævís', 'slóttugur' og ‚'inn undir sig' eiga ekki alltaf við – þau eru oft of neikvæð og eiga einkum við um lifandi verur, fólk eða dýr. Þannig er orðið þó sjaldnast notað, heldur oftast um hluti, fyrirbæri eða hugmyndir – sérstaklega hvorugkynið lúmskt sem er langalgengasta myndin. Í Fréttablaðinu 2020 segir: „Margrét Ólafía segir að háþrýstingur geti verið mjög lúmskur.“ Í Morgunblaðinu 2013 segir: „Hún er með lúmsk skot og ótrúlega gott auga fyrir leiknum.“ Í Fréttablaðinu 2020 segir: „Það er lúmskt markmið hjá okkur að koma hvert öðru á óvart.“ Áðurnefnd skýringarorð eiga ekki við þarna – heppilegra væri 'óvænt', 'laumulegt', 'sem á að fara lágt', 'lítið áberandi', 'dulið', 'ósýnilegt' o.þ.h.

Það er vel þekkt að hvorugkyn lýsingarorða fær oft setningarstöðu atviksorðs og er þá iðulega sérstakt flettiorð í orðabókum – sem dæmi má nefna hátt, lágt, hægt, hratt, brátt, fljótt og mörg fleiri sem orðabækur gefa upp sem atviksorð eins og eðlilegt er. Því fer þó fjarri að hvorugkyn allra lýsingarorða sé notað á þennan hátt, og í orðabókum er myndin lúmskt sem atviksorð ekki sérstakt flettiorð – aðeins lýsingarorðið lúmskur. Notkunardæmið um það orð í Íslenskri nútímamálsorðabók er hafa lúmskt gaman af að <stríða yfirmanninum>. Dæmi um þetta samband eru reyndar meira en helmingur af öllum dæmum um myndina lúmskt á tímarit.is, það elsta í Mánudagsblaðinu 1952: „Höfðu menn lúmskt gaman, að þessum kennslustundum.“

Nú er gaman vissulega nafnorð, en mjög sérstakt nafnorð að því leyti að í sambandinu hafa gaman af tekur það venjulega með sér atviksorð en ekki lýsingarorð eins og við væri að búast – oftast er sagt mjög gaman, ákaflega gaman en síður mikið gaman og varla ákaft gaman. Vegna þess að gaman er hvorugkynsorð er þó ekki hægt að útiloka með öllu að lúmskt sé lýsingarorð þegar orðin standa saman, og hægt er að finna dæmi þar sem sambandið fallbeygist og er þá ótvírætt um lýsingarorð að ræða – „Og á meðan mjólkin sogaðist úr tanknum tæpti Bergur á tíðindum af traktorakaupum, heyfeng og heimasætum og réði unglingspiltum heilt í lúmsku gamni“ segir í Morgunblaðinu 1992. En þetta er eina dæmið af þessu tagi sem ég hef fundið.

Það er hins vegar auðvelt að finna dæmi þar sem lúmskt stendur ótvírætt sem atviksorð. Í Tímanum 1952 er talað um „tólf af bræðrum þeirra morðingja, sem svo lúmskt höfðu unnið á hinum hröktu mönnum“. Þetta er sennilega þýðing úr dönsku og gæti notkun lúmskt þarna mótast af því, en nóg er af öðrum dæmum. Í Tímanum 1957 segir: „Um leik Valeri verður það þó að segjast, að hann er lúmskt góður.“ Í Mánudagsblaðinu 1959 segir: „Sumar húsmæður […] urðu í rauninni ,,lúmskt“ fegnar eggjaleysinu.“ Í Speglinum 1965 segir: „Í þriðja lagi mætti svo nefna Akureyringa, sem oss grunar lúmskt að séu Framsóknarmenn.“ Í Mánudagsblaðinu 1965 segir: „Ustinov er oft helzti hjaldrjúgur, lúmskt hrifinn af sjálfum sér.“

Dæmum af þessu tagi hefur fjölgað mjög á undanförnum áratugum og enginn vafi á því að eðlilegt væri að gera atviksorðið lúmskt að sérstöku flettiorði í orðabókum. Merking þess er svipuð merkingu lýsingarorðsins, en merkingin 'dálítið' eða 'býsna' virðist þó oft bætast við 'laumulega'.  „Sömuleiðis hef ég lúmskt gaman af því að elda mat“ segir í Fréttablaðinu 2016 og „Pabbi hafði líka lúmskt gaman af því að setja saman vísur“ segir í Morgunblaðinu 2016. Þarna finnst mér merkingin eiginlega vera 'það kemur kannski á óvart, en ég hef býsna gaman af því að elda mat' og 'það kemur kannski á óvart, en pabbi hafði býsna gaman af því að setja saman vísur'. Sá neikvæði blær sem er á 'undirförull', 'lævís' og 'slóttugur' er þarna víðs fjarri.

Í morgun var spurt í „Málspjalli“ hvort orðið bullyrðing væri nýyrði. Orðið er vissulega ekki gamalt en þó ekki alveg nýtt og er t.d. að finna á vefnum Orðabókin.is þar sem það er sagt „Íslensk þýðing á hugtakinu alternative fact“ og nefnt að elsta dæmi sem hafi fundist um það sé í athugasemd á „Moggablogginu“ 2013: „Það er eitthvað meira en lítið bogið við þessa fullyrðingu, eða öllu heldur bullyrðingu.“ Við þessa athugasemd skrifar síðuhaldari: „Bullyrðing er ágætis nýyrði!“ Annað dæmi er um orðið á Twitter 2014: „Ásakaði þig um bullyrðingar […] skal gefa þér séns samt.“ Einnig má finna dæmi á Twitter 2016, en árið 2019 komst orðið í nokkra notkun, einkum í sambandi við umræður á Alþingi og víðar um þriðja orkupakkann. Á Twitter það ár segir: „Eina góða við umræðu um OP3 er nýyrðið bullyrðingar.“

Í Risamálheildinni eru þrjátíu dæmi um orðið bullyrðing, þar af aðeins tæpur helmingur af samfélagsmiðlum en það er mjög óvenjulegt um nýleg orð af þessu tagi að þau séu meira notuð í formlegu málsniði en óformlegu. Af þessum dæmum eru sex úr ræðum fjögurra þingmanna á Alþingi árið 2019, m.a. þetta: „Þá er kannski eingöngu um svokallaða „bullyrðingu“ að ræða en „bullyrðingum“ erum við orðin býsna vön hér í þessum þingsal.“ Auk þess eru dæmi úr Vísi, Fréttablaðinu og Morgunblaðinu þar sem segir 2023: „röksemdir þeirra og varnaðarorð „bullyrðingar“ sem í sjálfu sér er skemmtilegt nýyrði.“ Orðið kemur einnig fyrir í vísu eftir Sigurlín Hermannsdóttur um orkupakkaumræðuna 2019: „ég býst við að þar fari bullyrðing.“

Orðið bullyrðing er augljóslega myndað með sambræðslu nafnorðanna bull og fullyrðing. Slík sambræðsla er algeng í ýmsum málum þótt hún hafi ekki notið mikillar hylli í íslensku og einkum verið bundin við óformleg orð sem oftast eru til gamans gerð og stundum að erlendri fyrirmynd, eins og smáhrifavaldur 'áhrifavaldur með smáan hóp fylgjenda' (minfluencer, úr micro influencer). Í ensku eru ýmis þekkt dæmi um þessa tegund orðmyndunar, það þekktasta í seinni tíð Brexit (úr Britain og exit). En þessi orðmyndun er þó fullgild og eitt algengasta orð í íslensku á seinustu áratugum er meira að segja sagt myndað á þennan hátt – tölva, úr tala og völva. Orðið bullyrðing er ágætt orð sem því miður þarf sífellt meira á að halda í samtímanum.

Ég sá umræðu um það á Facebook að danskur fótboltamaður sem hefur spilað á Íslandi í meira en áratug hefði talað (lélega) ensku í sjónvarpsviðtali. Ýmsum fannst þetta ámælisvert, en í umræðum kom þó fram að hann hefði verið spurður á íslensku og skilið spurningarnar, þótt hann hefði kosið að svara á ensku. Það er vissulega umhugsunarvert að maður sem hefur verið hér árum saman og átt í miklum mállegum samskiptum við Íslendinga skuli ekki tala málið, en í stað þess að hneykslast er kannski ráð að velta fyrir sér hvers vegna þetta er svona. Líkleg ástæða var reyndar nefnd í umræðunum – hann „veit sem er að það verður bara gert grín að honum á TikTok og í klefanum ef hann reynir að tala íslensku í sjónvarpinu“.

Þetta kom meira að segja beinlínis fram í viðtali við sænskan fótboltamann sem hefur spilað á Íslandi undanfarin fjögur ár á mbl.is um daginn. Fyrirsögn viðtalsins var „Hlæja þegar fyrirliðinn talar íslensku“ og þegar hann er spurður „Ertu eitthvað að ræða við strákana á íslensku?“ er svarið: „Aðeins. Ég skil mun meira í íslensku heldur en ég tala. Strákarnir hlæja aðallega bara að mér þegar ég reyni.“ Þetta er því miður dæmigert fyrir viðbrögð okkar við ófullkominni íslensku – við hlæjum að henni og gerum grín að þeim sem tala hana. Vonandi er þetta oftast góðlátlegt grín og ekki illa meint, en það getur samt virkað særandi og meiðandi á þau sem fyrir því verða þrátt fyrir það – engum finnst gaman að láta gera grín að sér.

Eins og ég hef áður skrifað um vorum við svo lengi eintyngd þjóð að við vöndumst því ekki að heyra misgóða íslensku hjá útlendingum, og kunnum ekki að bregðast við henni. Á nítjándu öld og langt fram á þá tuttugustu voru hér nánast engir útlendingar nema fáeinir Danir –  embættismenn, kaupmenn, apótekarar, bakarar – sem töluðu brogaða íslensku. Það þótti sjálfsagt að gera grín að málfari þeirra – þetta voru jú Danir, fulltrúar herraþjóðarinnar. En þrátt fyrir þetta sé gerbreytt, og fólki sem ekki á íslensku að móðurmáli hafi fjölgað gífurlega á síðustu áratugum, erum við enn furðu föst í þessu fari. Það þykir enn ekkert athugavert við að gera grín að erlendum hreim, röngum beygingum, skrítinni orðaröð, óheppilegu orðavali o.s.frv.

Þetta er vont – miklu verra en við áttum okkur á í fljótu bragði. Það er vont fyrir fólkið sem fyrir því verður og er að reyna að tala íslensku en er slegið út af laginu með brosi, glotti, hlátri og hvers kyns glósum. Það veldur því að fólk hikar við eða forðast að tala málið, sérstaklega á opinberum vettvangi eins og t.d. í sjónvarpsviðtölum – og fær þá yfir sig hneykslun fyrir að tala ekki íslensku. En þetta er líka og ekki síður vont fyrir íslenskuna og framtíð hennar. Ef íslenskan á að lifa og vera burðarás í samfélaginu þarf að gera þeim sem hingað koma kleift að læra hana – og skapa andrúmsloft sem hvetur þau til að læra hana. Það gerum við ekki með því að gera grín að tilraunum þeirra til að tala málið. Við eigum að taka ófullkominni íslensku fagnandi.

Í „Málspjalli“ var nýlega spurt hvort orðið metall væri nokkuð lengur notað í merkingu sem fyrirspyrjandi (sem er á sextugnum) sagðist þekkja frá sínum yngri árum, þegar það hefði verið haft um „áfengan drykk, ófínan og sterkan“ – „Kampavín er ekki metall en landabrugg gæti orðið metall ef vel tekst til.“ Þessa merkingarskýringu er að finna í orðabókum eins og fyrirspyrjandi nefndi – í Íslenskri orðabók er orðið skýrt 'vökvi, vín' og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið skýrt „ædel Drik“ eða 'eðaldrykkur'. Skýringin er innan gæsalappa sem gæti bent til þess að hana bæri ekki að skilja bókstaflega. Í Íslenskri orðsifjabók er skýringin '(ósvikinn) vökvi, einkum vín'. Spurningin er hvað „ósvikinn“ merkir þarna.

Orðið metall er tökuorð úr dönsku, komið af metal, og er oftast haft innan gæsalappa í eldri heimildum a.m.k. sem sýnir að það hefur ekki verið fyllilega viðurkennt sem íslenska. Það hefur þó verið lagað að málinu með því að gera það að karlkynsorði og gefa því nefnifallsmynd með -dl eins og öðrum karlkynsorðum með -al- í stofni (sem mörg eru reyndar tökuorð), svo sem aðall, bagall, gaffall, kristall, mórall, rafall, skandall, staðall o.m.fl. Það er þó athyglisvert að stundum helst nefnifallsmyndin með -ll í öðrum föllum. Í Vísi 1915 segir: „Hefi eg fyrir satt, að sýslum. geymi „metallinn“ eins og sjáaldur auga síns í svefnherbergi sínu.“ Í Vikunni 1961 segir: „áttu ekki svolítinn dropa eftir af þessum hérna metalli eða hvað það nú heitir?“

Elsta dæmi um metall í merkingunni 'áfengi, vín' er í bæklingnum Framtíðarmál eftir Boga Th. Melsteð frá 1891: „Hinn tók við pytlunni, saup á og mælti: […] Hvaða blessaður „metall“ er þetta?“ Hins vegar er fremur átt við einhvers konar meðal í Sunnanfara 1893: „vér þekkjum ekki þenna „metall“, sem kallast „Medicinalcognac“.“ Í Heimilisblaðinu 1896 segir um vín sem læknislyf: „Sá, sem kynnt hefir sjer dálítið sögu þessa máls, ber ekki mikla virðingu fyrir þeim „hreina metal“.“ Í Fjallkonunni 1903 segir í grein um kaffi: „En hvernig lifðu menn áður en þessi metall kom?“ Í Vísi 1914 er rætt um Kínalífselixír og sagt: „Já, það er fyrirtaks „metall““. Í Heimskringlu 1934 segir: „Ég fékk þennan metal hjá skottulækni í Róm.“

Orðið metall hefur því í upphafi ekki eingöngu verið notað um áfengi, heldur einnig um aðrar tegundir sterkra drykkja sem ætlað var að hafa góð áhrif. Einnig eru dæmi um orðið í yfirfærðri merkingu sem sýna enn frekar að það vísar til einhvers sem er sterkt og áhrifamikið, en ekki endilega sérlega fínt. Í Morgunblaðinu 1914 segir um slettur frá kamarhreinsurum: „gusurnar af þessum góða „metal“ ganga manni yfir höfuð og anga sterkara en „Eau de Cologne“. Í Suðurlandi 1916 segir um bitlinga flokkanna: „Og hefir þetta hingað til reynzt áhrifamikið svefnlyf samvizkunnar, og flokkum þarfur „metall“.“ Í Minningum þess liðna eftir Ísólf Pálsson frá miðri 20. öld segir: „Plötu tóbak þektu sumir […] enn ekki var það eptirsóttur „metall“.“

Í dönsku merkir orðið 'málmur' sem er einnig gefið sem fyrsta merking orðsins í þeim orðabókum sem vísað var til hér að framan. En í yfirfærðri merkingu getur orðið í dönsku merkt '(hrá)efni' eða 'þéttleiki' – „ofte spec. om noget, der er af særlig værdi, betydning, har særlig styrke og kraft“ segir í Ordbog over det danske Sprog. Ekki virðist ólíklegt að þetta liggi að baki notkun orðsins í íslensku þótt ég hafi ekki fundið dæmi um sambærilega notkun í dönsku. En líklega er áðurnefnd merking orðsins í íslensku dauð – það er ekki gefið í Íslenskri nútímamálsorðabók og ekki einu sinni í Slangurorðabókinni frá 1982. Þegar metall hefur verið notað í íslensku síðustu 40-50 ár hefur það yfirleitt vísað til tónlistar – komið af „heavy metal“.

Í „Málspjalli“ var í gær spurt „Vegsummerki eða verksummerki?“ og væntanlega átt við hvor myndin væri eðlilegri eða réttari. Í Íslenskri stafsetningarorðabók eru báðar myndir gefnar án þess að gert sé upp á milli þeirra, og vísað á milli – undir vegsummerki segir „einnig ritað vegsummerki“ og öfugt. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er verksummerki skýrt 'merki sem sýna að e-ð hafi verið gert eða átt sér stað' en vegsummerki er aðeins skýrt með vísun í verksummerki sem er því greinilega talið eðlilegri eða réttari mynd. Sama máli gegnir um Íslenska orðabók. En í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er þessu öfugt farið – undir verksummerki er þar vísað á vegsummerki sem er skýrt 'Tegn paa el. Spor af et Værk, Arbejde el. Gærning'.

Báðar myndirnar koma fyrir í fornu máli. Það er þó ólíklegt að um sjálfstæða orðmyndun sé að ræða í báðum tilvikum – langlíklegast er að önnur myndin sé orðin til fyrir misheyrn eða misskilning á hinni enda er framburðarmunur þeirra mjög lítill. Sumum finnst eðlilegt að tengja orðið við verk og segja að það merki 'ummerki um verk' en því fer þó fjarri að alltaf sé um eitthvert verk að ræða. En einnig er hugsanlegt að tengja þetta við veg sem getur haft ýmsar merkingar, m.a. 'aðferð, háttur' sem gæti legið þarna að baki. Hvorugt er þó augljóst, en forsendan fyrir því að slíkar tvímyndir komi upp er oftast sú að uppruni orðsins sé ekki alveg augljós – það sýnir einnig rithátturinn vexummerki sem kemur líka fyrir í handritum.

Aðeins eitt dæmi er í fornu máli um verksummerki en nokkur um vegsummerki, t.d. í Gunnars sögu Keldugnúpsfífls: „Þorgrímur bóndi gekk út nokkru síðar, sér nú vegsummerki, að synir hans lágu báðir dauðir.“ Tíðnin bendir til þess að vegsummerki sé upphaflega myndin þótt ekki sé hægt að fullyrða neitt um það. En báðar myndirnar eru algengar í nútímamáli þótt verksummerki sé töluvert algengari og samanburður á tímarit.is og Risamálheildinni sýnir að það dregur sundur með þeim, enda er verksummerki nú gefið upp sem aðalmynd í orðabókum eins og áður segir. En báðar myndirnar eru vitanlega rétt mál og engin ástæða til annars en fólk haldi áfram að nota þá mynd sem það hefur vanist – en sleppi því að amast við hinni.

Sambandið á milli sín er mjög algengt og hefur verið lengi, með ýmsum sögnum – skipta á milli sín, deila á milli sín, kasta á milli sín, henda á milli sín, senda á milli sín, fleygja á milli sín, spila á milli sín o.fl. Sambandið er venjulega notað með fleirtölufrumlagi eða samsettu frumlagi og vísar til einhvers konar samskipta eða tengsla tveggja eða fleiri – „Krossfarendur fengu nú ógrynni herfangs og skiptu því á milli sín“ segir í Nýrri sumargjöf 1862; „Alt kvöldið köstuðu öldurnar oss á milli sín sem hnoða úti á rúmsjó“ segir í Fjallkonunni 1904; „Bandamenn senda friðartilboð Þjóðverja á milli sín“ segir í Fram 1916; „Gróttumaðurinn Pétur Már Harðarson og Leiknismaðurinn Kristján Páll Jónsson með boltann á milli sín“ segir í Morgunblaðinu 2010.

Í þessum dæmum er ljóst að á milli sín vísar til fleiri en eins – frumlagið er annaðhvort í fleirtölu (krossfarendur, öldurnar, Bandamenn) eða samsett (Gróttumaðurinn ... og Leiknismaðurinn ...). En í knattspyrnulýsingu í sjónvarpinu í gær heyrði ég sagt: „Spánn spilar boltanum á milli sín.“ Þarna er frumlagið, Spánn, í eintölu (og sögnin líka heyrðist mér, þótt hugsanlegt sé að þarna hafi verið sagt spila), en samt er notað sambandið á milli sín. Frá merkingarlegu sjónarmiði er þetta vitanlega skiljanlegt vegna þess að Spánn vísar til liðsins – leikmenn þess spila boltanum á milli sín. Ég hef ekki tekið eftir sambærilegum dæmum áður en við nánari athugun kom í ljós að það er hægt að finna slæðing af þeim á netinu frá síðustu tuttugu árum.

„Spánn kunna ekki að spila boltanum á milli sín“ segir á Twitter 2012. Á fótbolti.net 2007 segir: „bæði lið reyndu að spila boltanum á milli sín.“ Á mbl.is 2008 segir: „Liðið mun reyna að spila boltanum á milli sín með stuttum sendingum.“ Í Austurfrétt 2014 segir: „Eins og áður kom fram þá gekk Hetti lítið að spila boltanum á milli sín.“ Á mbl.is 2015 segir: „liðið spilaði boltanum á milli sín án þess að sækja eða verjast.“ Í Morgunblaðinu 2017 segir: „Við réðum ferðinni og leyfðum Chelsea ekki að spila boltanum á milli sín.“ Í DV 2018 segir: „Emery vildi fá lið sitt til að spila boltanum á milli sín.“ Á Vísi 2023 segir: „KR náði að leika boltanum á milli sín eftir innkast.“ Á 640.is 2025 segir: „Völsungsliðið hætti að spila boltanum á milli sín.“

Séu þessar setningar eingöngu metnar út frá forminu eru þær ótækar vegna þess að sambandið á milli sín hefur hvorki ­frumlag í fleirtölu né samsett frumlag til að vísa í. En allar setningarnar eru samt auðskildar og ekkert athugavert við þær merkingarlega – alltaf er augljóst að þótt frumlagið sé í eintölu vísar það til margra einstaklinga og þess vegna finnst höfundum setninganna eðlilegt að nota sambandið á milli sín. Það væri þröngsýni og misskilningur á eðli tungumálsins ef amast væri við þessum setningum á þeim forsendum að formlegt samræmi skorti. Reglur sem heimta formlegt samræmi undantekningarlaust eru mannanna verk – merkingarlegt samræmi hefur alltaf tíðkast í málinu að einhverju marki og er fullgild íslenska.

Ég er alltaf að rekast á ný og ný dæmi um að ensk setningagerð sé að síast inn í málið. Reyndar þarf ekki alltaf að vera um nýjung að ræða þótt ég hafi ekki tekið eftir einhverju fyrr. Þessi áhrif einkennist nefnilega af því að orðin eru öll íslensk og vegna þess hversu mettuð við erum af ensku tökum við ekki alltaf eftir því að þau eru notuð á annan hátt en venja er að gera á íslensku – við erum farin að hugsa á ensku að einhverju leyti. Nýjasta dæmið sem ég hef séð af þessu tagi var í DV í gær: „Sun fjallar um málið og segir að Gascoigne hafi verið fundinn nánast meðvitundarlaus í svefnherbergi sínu í Poole á föstudagskvöld.“ En hafi verið fundinn er ekki hefðbundið orðalag í íslensku þótt í frétt the Sun segir „was found semi-conscious“,

Auðvitað er var fundinn rétt mynduð þolmynd af finna og notuð í ákveðnu samhengi, t.d. hann var fundinn sekur. En í dæmum eins og því sem hér um ræðir, þar sem verið er að segja frá atburði, er venja að nota miðmyndina finnast en ekki þolmyndina var fundinn – hefðbundið mál væri segir að Gascoigne hafi fundist nánast meðvitundarlaus. Sé hins vegar verið að lýsa ástandi fremur en segja frá atburði er venja að nota nútíðina er fundinn, þar sem fundinn er lýsingarorð en ekki sagnmynd, en ekki hjálparsögnina hafa. Í Viðskiptablaðinu 2019 segir: „Nýr leigjandi hefur verið fundinn að vélinni.“ Í hefðbundinni íslensku væri sagt nýr leigjandi er fundinn að vélinni. En í hvorugu tilvikinu er verið fundinn hefðbundin íslenska.

Ég hef fundið slæðing af dæmum um báðar þessar setningagerðir, en í sumum tilvikum gæti sambandið verið hvort heldur er lýsing á atburði eða ástandi. Í frétt af týndu veski í DV 2022 segir: „Svo virðist sem að eigandinn hafi verið fundinn.“ Þarna er hægt að líta á hafi verið fundinn sem lýsingu á fundi eigandans og þá væri eðlilegt að segja eigandinn hafi fundist, en einnig er hægt að líta á þetta sem lýsingu á núverandi ástandi og þá væri eðlilegt að segja eigandinn sé fundinn. Sama máli gegnir um frétt á vef Ríkisútvarpsins 2019: „Mannsins [svo] sem Lögreglan á höfuðborgarsvæðinu lýsti eftir í morgun hefur verið fundinn heill á húfi.“ Sé þetta frásögn af fundinum væri sagt fannst – sé það lýsing á stöðu mála væri sagt er fundinn.

Þessi setningagerð virðist vera nýleg í málinu þótt útilokað sé að tímasetja upphaf hennar nákvæmlega, og varla vafi á enskum uppruna hennar. Hún er algengust í óformlegu málsniði, en reyndar finn ég dæmi um hana í breytingum frá 2016 á höfundalögum þar sem segir: „Með munaðarlausu verki er átt við verk í rituðu máli, hljóðrit, myndrit eða kvikmyndaverk þar sem enginn rétthafi hefur verið fundinn þrátt fyrir ítarlega leit.“ Þarna væri venjuleg íslenska að segja enginn rétthafi hefur fundist en þessi texti á rætur í Evróputilskipun og gæti verið orðrétt yfirfærsla á has been found þótt ég hafi ekki getað staðfest það. En síðar í sömu grein er notuð miðmynd og sagt: „Ef rétthafi verks sem áður hefur ekki fundist gefur sig fram [...].“

Vissulega má segja að þetta sé lítilfjörleg breyting og þótt hún sé tilkomin fyrir ensk áhrif er þetta auðvitað íslenska. Orðin eru íslensk og setningagerðin íslensk – það er bara ekki venja að nota hana á þennan hátt. En eins og ég hef áður sagt hef ég ekki sérstakar áhyggjur af enskum áhrifum út af fyrir sig, heldur af því hvernig og hvers vegna málnotendur taka ómeðvitað upp enska setningagerð. Það stafar væntanlega annars vegar af því hversu mikil enska er í málumhverfi þeirra, og hins vegar af því að þeir lesa ekki nógu mikið af hefðbundinni íslensku til að málkerfi þeirra standist hið enska máláreiti. Við getum ekki losnað við enskuna úr málumhverfinu en við getum vel styrkt íslenskuna og það verðum við að gera með öllum ráðum.

Í „Málvöndunarþættinum“ sá ég innlegg þar sem höfundur sagðist hafa verið leiðrétt fyrir að nota það í upphafi setninga eins og það er rigning úti og það var kveikt á ofninum þegar ég kom heim – á þeirri forsendu að það vísaði þar ekki til neins sem hefði komið fyrir í samræðum áður. Vissulega er það í upphafi setninga oft vísandi, annaðhvort persónufornafn eða ábendingarfornafn. Ef við segjum Ég er búinn að lesa blaðið getum við haldið áfram og sagt Það liggur á borðinu, og þá er það persónufornafn sem vísar til orðsins blaðið og er í hvorugkyni eins og það. Við getum líka sagt Það blað er löngu farið í ruslið og þar er það ábendingarfornafn í hvorugkyni eintölu – stendur hliðstætt með nafnorðinu blað en vísar jafnframt til orðsins blaðið í upphafssetningunni.

En mjög algengt er einnig að það í upphafi setninga sé harla merkingarsnautt, án þeirrar tilvísunar sem annars er helsta kennimark fornafna. Merkingarleysi þess má m.a. marka af því að hægt er að fella það brott án þess að merking setningarinnar breytist í nokkru. Slíkt það er ýmist nefnt aukafrumlag, gervifrumlag eða leppur og oftast talið hafa eingöngu setningafræðilegt hlutverk, en ekki merkingarlegt. Ekki er unnt að fara nákvæmlega í saumana á þessu á þessum vettvangi, en í einfölduðu máli má segja að það sé notað til að koma í veg fyrir að setning hefjist á sögninni. Þetta það kemur því eingöngu fram í upphafi setningar, en hverfur sporlaust ef setningunni er breytt þannig að annar liður, svo sem andlag, atviksliður eða forsetningarliður, er settur fremst.

Við getum því sagt Það rignir mikið í Reykjavík núna, en ekki *Mikið rignir það í Reykjavík núna, *Í Reykjavík rignir það mikið núna eða *Núna rignir það mikið í Reykjavík. Því hefur verið haldið fram að tilkoma merkingarsnauðs það sé ein þeirra setningafræðilegu breytinga sem hafi orðið á íslensku á undanförnum öldum, þar eð slíkt fyrirbæri hafi ekki verið til í fornu máli. Þannig segir Jakob Jóh. Smári í Íslenzkri setningafræði frá 1920: „Nú er oft bætt inn mállægu frumlagi (það eða hann) þar, sem ekkert frumlag var að fornu.“ Ekki hefur verið kannað nákvæmlega hvenær sú breyting hafi orðið, þótt Þorbjörg Hróarsdóttir hafi sýnt fram á í meistararitgerð 1998 að mikil aukning hafi orðið í notkun slíks það í byrjun 19. aldar.

Notkun merkingarsnauðs það var lengi mjög stílbundin og margfalt meiri í talmáli og óformlegu ritmáli, svo sem einkabréfum, en í formlegri textum. Oft  hefur líka verið amast við notkun þess, a.m.k. í riti. Þannig segir Jakob Jóh. Smári í Íslenzkri setningafræði frá 1920: „Fallegast mál er að nota þetta aukafrumlag sem minst“, og Björn Guðfinnsson tekur í sama streng í Íslenzkri setningafræði frá 1943: „Bezt fer á að nota þetta aukafrumlag sem minnst“. Mörg kannast líklega við það að svipuðum sjónarmiðum hafi verið haldið að þeim í skóla. En þetta er úrelt – merkingarsnautt það er löngu komið inn í formlegt ritmál og ekkert við notkun þess að athuga þar frekar en annars staðar. Hins vegar má segja að það setji oft léttari blæ á stílinn.

Í frétt á vefmiðli í gær rakst ég á setninguna „barnalæknir í sumarfríi sem heppilega átti leið hjá hlúði að honum“ og hrökk aðeins við vegna þess að mér fannst atviksorðið heppilega vera notað þarna á óvenjulegan hátt. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'sem kemur sér vel' með notkunardæminu svo heppilega vildi til að læknir var nærstaddur sem er vitaskuld merkingarlega svipað dæminu í fréttinni, enda er það ekki merkingin sem truflar mig þarna heldur setningarstaðan – samkvæmt minni málkennd getur heppilega ekki staðið á þessum stað í setningu. Í hefðbundnu nútímamáli held ég að ævinlega sé hægt að setja atviksorðið vel í stað heppilega án þess að setningagerð raskist, en það er ekki hægt í tilvitnuðu dæmi.

Þegar að er gáð reynist þessi notkun heppilega ekki vera einsdæmi í umræddri frétt – allnokkur dæmi má finna um hana frá síðustu árum. Á Bland.is 2005 segir: „Höfðum heppilega sal sem við gátum fengið lánaðan.“ Í DV 2012 segir: „þrettán af eignarhaldsfélögunum fimmtán hafi heppilega verið stofnuð sama daginn.“ Í DV 2018 segir: „Hér er sögð saga konu sem hefur heppilega misst minnið kvöldið sem hún virðist hafa framið glæp.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Ég myndi segja að tískuáhugi minn hafi heppilega þróast í rétta átt undanfarin ár.“ Í Vísi 2020 segir: „hún náði í fjármálastjóra Samhjálpar sem hafði heppilega heyrt allt um vandræði Wei.“ Í engu þessara dæma væri hægt að setja vel í stað heppilega í hefðbundnu máli.

Það má líka finna töluvert af dæmum þar sem heppilega er notað í upphafi málsgreinar. Á Bland.is 2005 segir: „Heppilega er það samkomulag að við systkinin gefum ekki hvert öðru gjafir.“ Á fótbolti.net 2006 segir: „Heppilega þá fór eitt eintak af gögnum til enska knattspyrnusambandsins.“ Á Twitter 2014 segir: „Heppilega fór ég ekki í Versló.“ Í Morgunblaðinu 2014 segir: „Heppilega höfðum við betur.“ Á mbl.is 2015 segir: „Heppilega var læknir um borð.“ Í Viðskiptablaðinu 2016 segir: „Heppilega þá er þetta ykkar vandamál, ekki okkar.“ Í Fréttablaðinu 2020 segir: „Heppilega hefur ekki þurft að leita af fólki í skriðunum á Seyðisfirði.“ Í DV 2020 segir: „Heppilega hefur slíkt gengið eftir upp til hópa.“

Svona er ekki hægt að nota heppilega í hefðbundinni íslensku, en í hliðstæðum setningum á ensku væri aftur á móti eðlilegt að nota atviksorðið luckily og lítill vafi á því að þarna liggur ensk setningagerð að baki, þótt áðurnefnd dæmi séu í fæstum tilvikum þýðingar. En þótt enska lýsingarorðið lucky þýði 'heppinn' þýðir atviksorðið luckily ekki beinlínis 'heppilega', heldur 'sem betur fer' eða 'til allrar hamingju' og þau orðasambönd væri eðlilegt að nota í dæmunum hér að framan. Þarna er sem sé ekki bara verið að breyta íslenskri setningagerð, því að atviksorð þeirrar merkingar sem um ræðir getur ekki staðið á þessum stað í setningu í hefðbundnu máli, heldur líka breyta merkingu atviksorðsins heppilega úr '(sem kemur sér) vel' í 'sem betur fer'.

Elstu dæmin sem ég hef fundið um þessa notkun heppilega eru tuttugu ára gömul og af samfélagsmiðlum eins og hér hefur komið fram, en langflest dæmanna eru þó frá síðustu fimm árum, þar af mörg úr vef- og prentmiðlum. Það er því greinilegt að þessi notkun er að aukast hratt, og ekki lengur bundin við óformlegt málsnið samfélagsmiðla. Málnotendur dvelja löngum stundum í enskum menningarheimi og ekki undarlegt að þeir verði fyrir áhrifum frá enskri setningagerð og merkingu sem síast inn í íslensku án þess að fólk verði þess vart – þetta er bara eitt margra dæma um slíkt. Einstakar ábendingar eða leiðréttingar duga skammt til að hamla gegn þessari þróun – eina leiðin til að hægja á henni er að hvetja fólk til að lesa meira á íslensku.

En þótt þessi notkun heppilega sé án efa komin úr ensku á síðustu árum er hún samt ekki algjör nýjung í málinu. Í Stuttum siðalærdómi fyrir heldri manna börn frá 1799 segir: „heppilega hafði Jósep séð þetta fyrir fram.“ Í bréfi til Jóns Sigurðssonar frá 1837 segir: „Heppilega hefi eg meðtekið frá yðar góðu hendi afskrift af ýmsum merkilegum kvæðum.“ Í Nýjum félagsritum 1846 segir: „þá snerist blaðið heppilega við.“ Í Þúsund og einni nótt í þýðingu Steingríms Thorsteinssonar frá miðri nítjándu öld segir: „Ferjumaður komst heppilega inn í sama fylgsnið.“ Ekki verður betur séð en þessi dæmi séu nokkurn veginn hliðstæð nútímamálsdæmunum hér að framan, en annað mál er hvort fólki finnst þau réttlæta áðurnefnda nútímanotkun heppilega.