Það er ekki nýtt að rætt sé um að íslenskan sé í hættu. Margir kannast við spádóm danska málfræðingsins Rasmusar Kristjáns Rasks sem dvaldi um hríð á Íslandi snemma á 19. öld. Í bréfi til vinar síns árið 1813 sagði hann:

Annars þjer einlæglega að segja held jeg, að íslenskan bráðum muni útaf deyja; reikna jeg, að varla muni nokkur skilja hana í Reykjavík að 100 árum liðnum, en varla nokk­ur í landinu að öðrum 200 árum þar upp frá, ef allt fer eins og hingað til og ekki verða rammar skorður við reistar.

Eins og alkunna er voru einmitt „rammar skorður við reistar“ upp úr þessu. Með rómantísku stefnunni kom aukin þjóðerniskennd og henni fylgdi hreinsun málsins af dönskum áhrifum. Í þeirri endurreisn íslenskunnar var mikið leitað til fornmálsins og leitast við að útrýma ýmsum breytingum sem höfðu orðið á málinu frá ritunartíma Íslendingasagna. Það má segja að á seinni hluta 19. aldar og í upphafi þeirrar 20. hafi mótast sá óopinberi málstaðall sem í stórum dráttum er fylgt enn í dag – hugmyndir um hvað sé rétt og rangt í máli, hvernig orð eigi að beygjast, hvernig orðaröð eigi að vera, o.s.frv. Og alla tíð síðan á 19. öld hefur sú skoðun verið áberandi að málinu fari hrakandi, að unga kynslóðin sé að fara með það norður og niður.

Allir þekkja dæmi um málbreytingar sem hafa verið fordæmdar, margar áratugum saman. Þar ber líklega hæst „þágufallssýkina“ svokölluðu, þar sem fólk segir mér langar, mér vantar, mér hlakkar og annað svipað í stað mig langar, mig vantar, ég hlakka sem er talið rétt. Þetta er málbreyting sem á rætur á 19. öld en hefur verið áberandi a.m.k. síðan á fyrsta þriðjungi 20. aldar og virðist smám saman sækja í sig veðrið. Önnur breyting sem er nýrri og enn sem kom­ið er helst áberandi í máli barna og unglinga er hin svokallaða „nýja þolmynd“ þar sem sagt er það var barið mig í stað ég var barin(n) og það var hrint mér í stað mér var hrint. Þessi breyt­ing virðist eiga rætur um miðja síðustu öld en hefur breiðst mikið út undanfarinn aldarfjórð­ung. Málfræðingar hafa velt því fyrir sér hvort hér sé um að ræða eitthvað sem eldist af mönn­um, ef svo má segja, eða hvort þeir sem nota þessa setningagerð á barnsaldri haldi því áfram á fullorðinsárum. Nýjar rannsóknir benda heldur til þess að svo sé.

Það væri auðvitað hægt að nefna miklu fleiri atriði sem eru að breytast í málinu. Nýlega hefur verið gerð ítarleg rannsókn sem nefnist „Tilbrigði í íslenskri setningagerð“. Niðurstöður henn­ar eru nú komnar út á tveimur bókum og sú þriðja væntanleg. Þar kemur fram að ýmsar mál­breyt­ingar eru í sókn, en fara mjög mishratt. Ég hef satt að segja engar áhyggjur af þessum breyt­ingum. Það skiptir að mínu mati engu máli hvort menn segja mig langar eða mér langar – hvorttveggja er íslenska. Mér er líka alveg sama hvort menn segja til drottningar eða til drottn­ingu, og mér er alveg sama þótt Ólafur Magnússon gefi mjólkurbúinu sínu nafnið Kú en ekki Kýr. Í allri málsögunni hefur fallstjórn sagna og beyging nafnorða verið að breytast – sumt af því sem nú er talið rétt í málinu hefur breyst frá fornu máli, og oft virðist vera tilvilj­ana­kennt hvaða breytingar hafa verið viðurkenndar og hverjar ekki. Sögnin langa kemur fyrir með nefnifalli í einu elsta íslenska handritinu, ég langa; og í Njáluhandriti frá um 1300 kemur fyrir eignarfallið föðurs sem nú er talið rangt. Svo mætti lengi telja.

Það er samt ekki þar með sagt að allar málbreytingar séu óskaðlegar málinu, eða allt sé í lagi að það breytist hvernig sem er. En svo framarlega sem ekki er hróflað við kerfinu sé ég enga ástæðu til svartsýni. Meðan við höldum áfram að beygja orð skiptir ekki öllu máli hvaða fall er notað eða hvaða beygingarmynd. En ef við hættum að beygja orð, og beygingakerfið lætur verulega á sjá eins og það hefur gert í öðrum Norðurlandamálum, þá er ástæða til að bregðast við. Slík breyting hefði mikil áhrif á setningagerð og fæli í sér grundvallarbreytingu á öllu yfir­bragði málsins. Líklegt er að hún myndi leiða til þess að rof yrði í málinu, þannig að allir textar frá því fyrir slíka breytingu, allt frá 12. til 21. aldar, yrðu óskiljanlegir þeim sem á eftir kæmu. Þar með værum við komin í sömu stöðu og t.d. Norðmenn sem verða að lesa Íslend­inga­sögur í þýðingum þótt þær séu skrifaðar á máli sem var sameiginlegt okkur og þeim á sínum tíma.

En það er ekkert sem bendir til þess að slíkt hrun sé yfirvofandi. Þeir sem segja mér langar, til drottningu eða til föðurs eru ekkert hættir að beygja orðin. Einu vísbendingarnar sem ég kann­ast við um veiklun beygingakerfisins eru ensk lýsingarorð eins og töff, næs, kúl og einhver fleiri, sem venjulega eru notuð óbeygð í íslensku. Sama gerist oft með nýjar slettur í málinu; en ef þær fá einhverja útbreiðslu falla þær venjulega að meira eða minna leyti inn í beyginga­kerfið. Nafnorðin fá a.m.k. kyn og greini, og iðulega fallendingar; sagnirnar fá þátíðarend­ing­ar og endingar persónu og tölu. Af heiti forritsins Snapchat er komið nafnorðið snapp. Það fær íslenskan framburð, rímar við happ; það fær hvorugkyn og greini, við tölum um snappið; og það breytir a í ö í fleirtölu eins og hvorugkynsorð gera, við tölum um mörg snöpp. Af heiti forritsins Photoshop er komin sögnin fótósjoppa. Hún gengur fullkomlega inn í íslenska sagn­beygingu – við segjum ég fótósjoppa þetta, við fótósjoppuðum þetta o.s.frv. Sama er að segja um sögnin gúgla.

Vissulega eru erlendar slettur af þessu tagi oft hafðar til marks um það að málið sé að fara í hundana. En ég held að það sé ástæðulaust. Það eru alltaf að koma nýjar og nýjar enskuslettur, en aðrar hverfa í staðinn. Þegar ég var að alast upp var talsvert af dönskuslettum í daglegu máli en þær eru nú flestar horfnar. Slettur koma helst inn í máli unglinga og margar þeirra úreldast mjög fljótt, þótt vissulega lifi sumar áfram. Ef þær sem lifa laga sig að beygingakerf­inu, eins og snapp, fótósjoppa, gúgla og ótalmargar aðrar, þá sé ég ekki að þær valdi miklum skaða. Ég vil samt leggja áherslu á að með þessu er ég ekki endilega að leggja blessun mína yfir ýmsar málbreytingar. Ég er ekki að segja mönnum að hætta að amast við þágufallssýki eða enskuslettum – það verður hver að gera upp við sig. Ég er bara að segja að þessar breyt­ing­ar skapa enga stórhættu fyrir íslenskuna. En reyndar held ég að áköf barátta gegn þeim geti verið skaðleg því að hún dregur athyglina frá alvarlegri ógnunum.

Menn eru nefnilega smátt og smátt að átta sig á því að annars konar hætta steðjar að málinu. Hún varðar það sem stundum er kallað umdæmi málsins. Það er sem sé hættan á því að ís­lenska missi beinlínis ákveðin notkunarsvið til enskunnar – annaðhvort vegna þess að mál­not­endur kjósi fremur að nota ensku á ákveðnum sviðum, eða þá vegna þess að þeir séu beinlínis neydd­ir til þess vegna þess að íslenska sé ekki í boði. Í fljótu bragði sér maður kannski ekki ástæðu til að hafa áhyggjur af þessu, og því er oft haldið fram að íslenskan standi vel um þess­ar mundir, og hafi jafnvel aldrei staðið sterkar. Það má t.d. nefna að UNESCO hefur útbúið mælikvarða um lífvænleik tungumála, og samkvæmt honum stendur íslenska mjög sterkt því að hún er notuð á öllum sviðum þjóð­lífins; í stjórnkerfinu, í menntakerfinu, í verslun og við­skiptum, í fjölmiðlum, í menn­ingarlífinu, og í öllum daglegum samskiptum fólks.

En þótt staðan virðist þannig góð á yfirborðinu er hún brothætt – það þarf ekki mikið til að fari að molna úr undirstöðunum. Álag á íslenskuna hefur nefnilega vaxið mjög mikið á undan­förn­um fimm árum eða svo og mun fyrirsjáanlega aukast enn á næst­unni. Fyrir því eru ýmsar ástæð­ur en þær helstu eru:

1. Snjalltækjabyltingin. Flestir Íslendingar, a.m.k. yngra fólk, eiga snjallsíma eða spjald­tölvur nema hvorttveggja sé. Í gegnum þau tæki er fólk sítengt við alþjóðlegan menn­ingarheim sem er að verulegu leyti á ensku, þar er fólk að spila leiki á ensku, horfa á myndefni á ensku o.s.frv. Notendur þessara tækja eru sífellt með þau á lofti og þannig hefur dregið úr venjulegum samskiptum á móðurmálinu.
2. YouTube- og Netflix-væðingin. Nær allir Íslendingar eru nettengdir og hafa þannig aðgang að ótakmörkuðu myndefni á YouTube, Netflix og öðrum efnisveitum. Búast má við að notendum Netflix fjölgi verulega nú þegar það er opinberlega í boði á Ís­landi. Líklegt er að börn og unglingar séu stór hluti neytenda þessa efnis sem vita­skuld er mestallt á ensku og ótextað.
3. Ferðamannastraumurinn. Fjölgun ferðamanna hefur haft mikil áhrif bæði í við­skipta­lífinu og menningarlífinu. Verslanir leggja sífellt meiri áherslu á að höfða til út­lend­inga með auglýsingum og vörumerkingum á ensku, og sleppa jafnvel íslenskunni. Menn­ingarviðburðir af ýmsu tagi, s.s. tónleikar og leiksýningar, fara einnig í auknum mæli fram á ensku til að ná til ferða­manna.
4. Fjölgun innflytjenda. Búast má við að fólki með annað móðurmál en íslensku fjölgi verulega á næstu árum. Þar er annars vegar um að ræða hælisleitendur og flóttamenn, og hins vegar fólk í atvinnuleit. Nýlega kom fram í fréttum að þörf væri á stórfelldum innflutningi vinnuafls á næstu árum, þannig að búast mætti við því að 15% íbúa lands­ins yrði af erlendum uppruna árið 2030.
5. Háskólastarf á ensku. Skiptinemum og öðr­um erlendum stúdentum við íslenska háskóla fer fjölg­andi og einnig erlendum kennurum. Vaxandi hluti há­skóla­kennslu fer því fram á ensku. Jafnframt er sífellt meiri áhersla lögð á virka þátttöku í alþjóðlegu háskóla­starfi þar sem enska er aðaltungumálið. Þetta getur komið fram í minnkandi þjálfun stúd­enta í að tala og skrifa um við­fangs­efni sín á íslensku.
6. Alþjóðavæðingin. Breytt heimsmynd hefur leitt til þess að fólk er hreyfanlegra en áður og íslenskir unglingar sjá ekki framtíð sína endilega á Íslandi. Í nýlegri könnun kom fram að helmingur 15-16 ára unglinga á Íslandi vill búa erlendis í framtíðinni (var þriðjungur fyrir hrun). Ekki er ótrúlegt að þetta hafi áhrif á viðhorf unglinga til íslenskunnar sem þeir vita að gagnast þeim lítið erlendis.
7. Talstýring tækja. Flest tæki eru nú tölvustýrð að mestu leyti og þessum tækj­um verður á næstunni stjórnað með tungumálinu að miklu leyti – við munum tala við tæk­in. Margir þekkja nú þegar leiðsögutæki í bílum, eða Siri í iPhone, eða sjónvörp sem talað er við. Framfarir í talgreiningu eru stórstígar og von bráðar má búast við að ýmsum algengum heim­ilistækjum verði stjórnað með því að tala við þau.

Allt er þetta mjög jákvætt, út af fyrir sig. Það er gott að fólk eigi kost á fjölbreyttri af­þrey­ingu og samskiptum, ferðamannastraumurinn er kærkomin innspýting í efna­hags­lífið, fjölgun inn­flytj­enda vinnur gegn lækkandi fæðingartíðni og eykur fjölbreytni þjóðlífins, það er þægilegt að geta stjórnað tækjum með því að tala við þau, og vitanlega er frá­bært að æska landsins skuli eiga kost á því að taka þátt í alþjóðlegu rannsóknar- og þróunarstarfi, sækja sér menntun og atvinnu hvert sem hana lystir og búa erlendis um skemmri tíma eða til lang­frama. Það er heldur ekki nema gott um það að segja að Íslendingar læri ensku sem yngstir og sem best því að hún er vitanlega lykill að svo mörgu. En þetta skapar mikið álag og þrýsting á íslenskuna. Til að verða öruggir málnotendur þurfa börn og ung­lingar að hafa mikla íslensku í öllu málumhverfi sínu. Sá tími sem varið er í af­þrey­ingu, sam­skipti og störf á ensku er að mestu leyti tekinn frá íslensk­unni. Við það bætist að bóklestur á íslensku, sem er ein mikilvægasta aðferðin til að efla kunnáttu í málinu og til­finningu fyrir því, hefur minnkað verulega á undanförnum árum, a.m.k. meðal ungs fólks.

Eins og sagt var í upphafi spáði Rasmus Rask því árið 1813 að íslenskan yrði liðin undir lok í Reykjavík að 100 árum liðnum, og á öllu landinu eftir 200 ár þar frá – „ef ekki verða rammar skorð­ur við reistar“, sagði hann. Það var einmitt það sem hann og aðrir gerðu næstu árin, reistu rammar skorður, þannig að íslenskan er enn notuð í Reykjavík eins og annars staðar á land­inu. Enn er þó ekki útséð um að seinni hluti spádómsins rætist, þ.e. að ís­lenska verði horfin af landinu öllu árið 2113.

Hvað á þá að gera? Það er ekkert einfalt svar til við því, en ég tel að það mikilvægasta og gagn­legasta sem við getum gert sé að gera átak á sviði íslenskrar máltækni.  Með máltækni er átt við margs konar tengsl tungumáls og tölvutækni – máltækni gerir okkur kleift að hafa sam­skipti við tölvurnar, og nýta þær á ýmsan hátt til að liðsinna okkur við tungumálið. Skammt er í að alls konar tækjum verði stjórnað með því að tala við þau – en hvaða tungu­mál? Eins og stendur er ekki útlit fyrir að hægt verði að tala íslensku við tækin. Að vísu er íslensk tal­greining í símum með Android-stýrikerfi, og tæknilega séð er ekkert því til fyrirstöðu að við notum íslensku í stað ensku í samskiptum við leiðsögukerfið í bílnum okkar, eða tölum ís­lensku við Siri. Það þarf bara fé til að útbúa ákveðin gögn og vinna ákveðna tæknivinnu. Verði þetta ekki gert er hætta á að íslenskan missi stórt notkunarsvið yfir til enskunnar.

En mál­tæknin getur líka komið að gagni á ýmsum öðrum sviðum. Það er t.d. tæknilega hægt að setja íslenskan texta á allt sjónvarpsefni, hvort sem það er á Netflix, YouTube eða annars stað­ar, með því að nota talgreiningu og vélrænar þýðingar. Talgreinir greinir þá erlenda talið og breytir því í ritaðan texta sem sendur er til þýðingarforrits. Þýðingarforritið snarar textanum á íslensku og getur skrifað hann sem neðanmálstexta á skjáinn, eða sent hann til talgervils sem skilar frá sér íslensku tali. Þessi tækni er þegar til fyrir ensku – að vísu ekki sérlega fullkomin enn, en batnar mjög með hverju ári. Tækni af þessu tagi gæti skipt sköpum fyrir framtíð ís­lensk­unnar. Þetta gæti líka nýst vel í samskiptum við ferðamenn og innflytjendur, og til að kenna útlendingum íslensku.

Íslenska deyr ekki út á næstu fimm eða tíu árum – og ekki á næstu áratugum, held ég. Hún hefur góða möguleika á að standast þann þrýsting sem hún verður nú fyrir og lifa fram yfir 2113, og vonandi gerir hún það. En til þess þarf hún stuðning, og fyrsta skref­ið er að málnot­endur – og stjórnvöld – átti sig á þeim gífurlegu breytingum sem hafa orðið á umhverfi og að­stæð­um íslenskunnar á örfáum árum, til hvers þær gætu leitt, og hvernig væri hægt að bregð­ast við. Það er vissulega útilokað að segja til um langtímaáhrif þessara breytinga, en íslenskan á að njóta vafans.

Ég kalla mig málfræðing og er stoltur af því. Þetta gæti ég þó ekki gert nema af því að mér skolaði inn í tíma hjá Höskuldi Þráinssyni fyrir réttum 37 árum, í lok janúar 1979. Það var þó 10 árum áður, sumarið 1969, sem ég komst að því að maður sem bæri þetta fræga nafn væri til í alvör­unni en ekki bara í Íslandssögu Hriflu-Jónasar. Þá þýddi hann sænskan framhaldsþátt fyrir börn og ung­linga sem var sýndur í sjón­varp­inu og hét Villir­valli í Suðurhöfum – skemmti­legur þáttur, minnir mig. Nokkrum árum seinna fór ég svo að heyra stöku sinnum af Hös­kuldi hjá Stein­þóri bróður hans sem var mér samtíða bæði í menntaskóla og íslensku­námi og nefndi stundum þennan stóra bróður sinn sem væri í doktorsnámi í málvís­ind­um í Banda­ríkj­un­um.

Við félagar Steinþórs vorum eitthvað að spyrja hann út í við hvað bróðirinn fengist í þessu námi og réðum það helst af þeim upplýsingum sem við fengum að hann væri að skrifa doktors­rit­gerð um sagnirnar vera og verða – sem ég uppgötvaði reyndar síðar að væri líklega frekar ónákvæm efnislýsing. Þetta þótti mér heldur fáfengilegt við­fangs­efni enda hall­aðist ég enn að bók­mennt­um á þessum tíma. En vegna kunnings­skap­ar við Stein­þór vildi svo til að ég varð eitt af til­rauna­dýrum Höskuldar í skynj­unar­til­raun sem hann gerði í tengslum við doktorsrannsóknina – og sagt er frá í kafla 6.2.3 í ritgerðinni – ein­hvern tíma á árunum 1977 eða 1978. Tilraunin fór fram í mál­veri Heimspeki­deildar í kjallar­a Aragötu 14 og þar hitti ég Höskuld sem sagt fyrst.

Haustið 1978 var ég farinn að gerast fráhverfur bókmenntafræði af ýmsum orsökum og sat í nám­skeiðinu Æfingar í málfræði hjá Helga Guðmundssyni. Einhvern tíma þegar fór að líða á misserið nefndi Helgi að nú væri Halldór Halldórsson próf­essor að fara í leyfi um áramótin og Höskuldur þessi Þráinsson ætti að kenna fyrir hann á kandí­dats­stigi á vor­misseri. Helgi hvatti mig til að prófa að fara í tíma til Höskuldar og benti mér á að lesa grein eftir hann, On the phonology of Icelandic preaspiration, sem þá var ný­komin út í Nordic Journal of Linguistics. Helgi var að vísu ekki að öllu leyti sáttur við greinina ef ég man rétt, en taldi samt að höfundur væri efnilegur.

Ég fór niður á Landsbókasafn, fékk ritið og barðist í gegnum greinina og skildi svo sem ekki allt, enda voru þetta fyrstu kynni mín af generatífri fónólógíu. En allavega dugði þetta ekki til að gera mig fráhverfan málfræði eða Höskuldi, og þegar hann kom til starfa í janúarlok 1979 frétti hann einhvern veginn að ég hefði sýnt því áhuga að koma í námskeið hjá honum – hvort ég var einhvers staðar skráður man ég ekki, en námskeiðaskráningar voru óformlegri í þá daga. Einn daginn fann ég miða á borðinu mínu á lesstofu mál­fræði­nema á þriðju hæð í Árnagarði. Á honum stóð:

Sæll, Eiríkur!

Mér er sagt að þú hafir hug á að sækja tíma á kandídatsstigi hjá mér (ég heiti Hös­kuldur Þráinsson). Við þurfum að hafa samband og ræða, hvað það yrði helst og hvenær. Ef ég næ ekki í þig, geturðu reynt að hringja í mig í síma 73614.

                                                                                                          Hösk.

Nú man ég ekki hvernig við náðum saman en allavega settist ég þarna um vorið 1979 í tvö kandídatsnám­skeið hjá Höskuldi, þótt ég væri enn á BA-stigi í almennri bók­mennta­fræði. Þetta voru Íslensk hljóðfræði og Merkingarfræði. Ef ég man rétt var bara einn tími á viku í hvoru námskeiði vegna þess að þannig hafði Halldór haft það og Hös­kuldur gekk bara inn í það form. Við komumst þess vegna ekki mjög langt þetta miss­erið og bæði námskeiðin héldu áfram næsta haust og þann vetur allan og lauk ekki fyrr en um vorið 1980. Þetta voru ágæt námskeið sem ég lærði mikið á, og end­aði með að skrifa langar lokaritgerðir í þeim báðum.

En það var samt fyrst í inngangsnámskeiði í setningafræði í almennum málvísindum vorið 1980 sem Höskuldur komst almennilega á heimavöll. Ég hafði áður tekið nám­skeið um generatífa setningafræði á BA-stigi í íslenskunni og fundist það kvöl og pína. En þetta var eitthvað allt annað. Þarna fengu nemendur að kynnast kennslu­að­ferð­um sem komu flestum þeirra spánskt fyrir sjónir, held ég. Nýbreytnin kom strax fram í orða­lagi á dreifiblaði sem nemendur fengu í hendur í fyrsta tíma, en þar var til­gang­ur nám­skeiðs­ins sagður tvíþættur:

Í fyrsta lagi að búa nemendur undir að geta lesið og metið setningafræðileg rit og greinar af gagnrýni, jafnvel þótt fræðileg tíska kunni að breytast. Í öðru lagi er námskeiðinu ætlað að búa nemendur undir að vinna sjálfir að setningafræði­legum verkefnum.

Það er erfitt að átta sig á því núna hversu mikil nýjung þetta var fyrir 36 árum, bæði fyrir nemendur sem voru nýskriðnir úr framhaldsskóla og líka fyrir þá sem höfðu lokið BA-námi í íslensku og voru komnir á kandídatsstig, eins og við Magnús Snædal og Kjart­an heitinn Ottósson. Við vorum vön því að lesa bækur og greinar og tileinka okkur – mis­vel auðvitað – það sem aðrir höfðu sagt um viðfangsefnið. En að við ætt­um sjálf að hafa einhverja skoðun á því – og m.a.s. rökstyðja hana – kom okkur flest­um í opna skjöldu, held ég.

Um kennsluaðferð og námsmat sagði á dreifiblaði í fyrsta tíma:

Til þess að ná þeim tilgangi sem áður var lýst verður mest áhersla lögð á stuttar æfingar og verkefni sem nemendur vinna heima. Ekki verða gefnar ein­kunnir fyrir þessi verkefni en þau verða leiðrétt.

Í fyrsta verkefninu var tekið fram að

nemendum er ekki aðeins leyfilegt að vinna saman að verkefnum og ræða þau sín í milli heldur er beinlínis mælt með því. Þó er skilyrði að hver skili sínu blaði.

Þarna kemur skýrt fram að verkefnin voru ekki aðferð til að finna einhverja tölu sem væri hægt að hengja um hálsinn á nemendum og kalla einkunn. Þau verkefni sem ég hafði gert áður í há­skólanámi mínu höfðu flest þann tilgang að athuga hvort nem­andinn  hefði tileinkað sér það sem hann átti að vera búinn að læra í tímum og af les­efn­inu, en þessi verkefni voru allt annars eðlis. Þau voru mikilvægur hluti kennslunnar – í raun sá mikilvægasti. Þótt tímarnir í þessu námskeiði væru firna skemmtilegir og fróð­legir eru það samt verk­efnin sem eru minnisstæðust, og sú frábæra samvinna sem nem­endur höfðu við lausn þeirra.

Í verkefnunum hafði Höskuldur oft þann hátt á að leiða fram þá kumpána Ara og Bjarna, sem voru „þekktir málfræðingar og sérfræðingar í hríslugerðarlist“, eins og segir í einu verk­efninu, og héldu fram hvor sinni kenningu um eitthvert tiltekið setn­inga­fræðilegt atriði en kunnu engin ráð til að úrskurða í deilunni. Í einu verkefninu segir t.d.:

En þótt Ari og Bjarni hafi býsna ákveðnar skoðanir um hríslugerð og lið­gerðar­reglur kunna þeir ekkert fyrir sér í setningafræðilegri röksemdafærslu. Verk­efni þitt er því að athuga hvort eftirfarandi setningar (og fleiri af svipaðri gerð) geta hjálpað til að skera úr um það hvor þeirra félaga er á réttri leið. (Þetta er býsna brýnt mál því að eins og að líkum lætur eru Ari og Bjarni komnir í hár saman og hættir að talast við út af þessu.)

Í þessum verkefnum var Höskuldur einkar laginn við að láta nemendum finnast að þeir væru sjálfir að uppgötva stórmerkilegar nýjungar. Þar bar hæst þá „uppgötvun“ mína og annarra í námskeiðinu að sem og er væru ekki tilvísunarfornöfn eins og við höfð­um öll lært hjá Birni Guðfinnssyni, heldur samtengingar. Það lét Höskuldur okkur upp­götva með því að setja fyrst fram nokkrar augljósar staðreyndir og síðan fá­einar setn­ingar og láta okkur svo skoða þetta í samhengi. Niðurstaða mín eftir þá skoðun var þessi – sem Hös­kuldur var auðvitað fyrir löngu búinn að komast að þótt hann segði okkur ekki frá því:

Orðið sem er ekki tilvísunarfornafn í íslensku. Tæpast er rétt að segja að það vísi til eins eða neins, heldur er það notað sem hver önnur samtenging; til að tengja ákveðna gerð setninga við aðalsetninguna. Því legg ég til, að sem verði flokkað með samtengingum (hvort sem það verður kallað tilvísunartenging eða eitt­hvað annað) og hætt verði að telja íslenskum skólabörnum trú um að það sé for­nafn.

Reyndar munu þess dæmi enn, 35 árum eftir að Höskuldur birti grein sína um þetta efni í Íslensku máli, að skólabörnum sé talin trú um að sem og er séu tilvísunarfornöfn – en það er önnur saga. Ég skrifaði einu sinni að sjaldan hefði heimsmynd mín orðið fyrir þyngra höggi en þegar ég var látinn gera þessa uppgötvun, og ekkert hefði kennt mér meira um gagn­rýna hugsun. Í gagnfræðaskóla var ég mjög sjóaður í því að finna fall til­vísunar­fornafna, sem ekki var á allra færi, en þarna reyndist sú kunnátta allt í einu óþörf, gagns­laus – og raunar hlægileg. Þessi uppgötvun, eða öllu heldur það að það skyldi vera hægt að gera hana á þennan hátt, breytti lífi mínu – þetta námskeið bjó mig til sem mál­fræðing.

Svona fór Höskuldur að því að búa til málfræðinga. Og hann bjó til ansi marga þetta vor, og þessi fyrstu ár sín í kennslu – og auðvitað alla tíð síðan, þótt hlutfallið af nem­enda­hópnum hafi sennilega aldrei verið jafnhátt og á þessum tíma. Ég man eftir einum 15 háskólakennurum og sérfræðingum á háskólastofnunum úr hópi nemenda Hösk­uld­ar ár­in 1980 til 1982. Kannski gleymi ég einhverjum, og svo eru þónokkrir til við­bótar úr þess­um hópi í ýmiss konar málfræðilegum störfum utan akademíunnar. Vitanlega var Hösk­uldur ekki einn að verki – það var frábært kennaralið í málfræðinni þessi árin. Og auð­vitað hefðu mörg okk­ar orðið málfræðingar þótt Höskuldur hefði ekki komið til kennslu – þó senni­lega ekki ég.

Til að búa til málfræðinga og kennara þarf hugsjónamenn, sem geta vakið áhuga nem­enda á viðfangsefninu og kennt þeim að glíma við það á sjálfstæðan hátt. Einn slíkur hug­sjónamaður var í hópi nýstúdenta í Háskólanum sem svöruðu spurningunni „Hvað réði vali þínu?“ í Stúdentablaðinu fyrir tæpum 50 árum, 1. desember 1966. Hann sagði:

Ég hef […] svo lengi verið ákveðinn í að fara í íslenzkunám, að ég hef ekki nýlega brotið heilann um það, hvers vegna mig langaði til þess. Ég hef miklu fremur velt vöngum yfir því, hvers vegna ekki langaði alla aðra til þess. Ís­lenzka hefur ætíð verið meðal minna eftirlætisnámsgreina, og ég hef fengið meiri áhuga og ást á henni með hverju ári um langa hríð, enda alltaf haft mjög skemmti­lega kennara í þeirri grein. Ég get því ekki útskýrt þessa ákvörðun mína öðru vísi en á þessa leið:

Mig langar til að læra íslenzku, grúska í íslenzku, kenna íslenzku og að allir tali íslenzku á Íslandi.

Og spyrji einhver enn hvers vegna, verður svarið aðeins þetta:

Það er bara svona og hefur lengi verið svona.

Við þetta er engu að bæta – þetta er hugarfarið sem þarf til að búa til málfræðinga. Þakka ykkur fyrir áheyrnina, og til hamingju Höskuldur og við öll!