Í „Málspjalli“ var í gær spurt um uppruna þess að kalla eitthvað foxljótt sem fyrirspyrjandi sagðist hafa oft hafa heyrt fyrir 10-20 árum en fyndi lítið um upprunann – aðeins fáein dæmi á samfélagsmiðlum. Ég kannaðist ekki við þetta orð og það er ekki í orðabókum en ég finn tæp 40 dæmi um það í Risamálheildinni, þau elstu frá 2004, og þrjú á tímarit.is, það elsta í DV 2005: „Mér finnst hún samt foxljót, reyndar ekki andlitið á henni en líkaminn á henni er hörmulegur.“ Það er svo sem enginn vafi á því hvað orðið merkir þarna og í öðrum dæmum, sem sé 'mjög ljót', en uppruninn er samt á huldu. Mér datt fyrst í hug að þetta væri misskilningur á eða afbrigði af forljótur sem merkir 'mjög ljótur' en við nánari athugun reyndist það ekki rétt.

Orðið fox merkti í fornu máli 'svik' en í síðari alda máli 'norn' samkvæmt Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 – Íslensk orðabók bætir við merkingunum 'meinhorn, uppstökk manneskja'. Í Safni af íslenzkum orðskviðum eftir Guðmund Jónsson frá 1830 er málshátturinn „Opt er flagð í fögru skinni (fox í fögrum ham)“ sem sýnir að fox merkir svipað og flagð sem er skýrt 'ófrýnileg og óvinsamleg kona' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið er nær eða alveg horfið úr nútímamáli en samsetningarnar foxvondur og foxillur eru þekktar og báðar skýrðar ‚mjög reiður‘ í Íslenskri orðabók. Þær virðast ekki ýkja gamlar – sú fyrrnefnda kemur fyrir í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 en elstu dæmi um báðar á tímarit.is eru frá því um 1950.

Einnig er til foxreiður í sömu merkingu en miklu sjaldgæfara en hin – ekki í orðabókum og aðeins sex dæmi á tímarit.is, þau elstu frá 1967. Trúlegt er að þessi orð séu upphaflega viðlíkingar – 'vondur/illur/reiður eins og fox' – og þá vísað til merkinga eins og 'meinhorn, uppstökk manneskja, flagð'. Einnig eru dæmi um að fox sé notað eitt og sér og þá greinilega stytting á foxillur/-reiður/-vondur – „Ég get alveg orðið fox þegar þeir hringja“ segir á Bland.is 2004. En vegna þess að fox er að öðru leyti horfið úr málinu sem sjálfstætt orð glatast tenging við upprunann og málnotendur fara að skilja fox- sem áhersluforlið. Þá opnast sá möguleiki að nota fox- til áherslu í fleiri orðum sem eiga ekkert skylt við upphaflega merkingu orðsins.

Dæmi um þetta er orðið foxljótur sem gæti svo sem líka merkt 'ljótur eins og fox' en líklegast er þó að fox sé þarna áhersluforliður frá byrjun. Í Risamálheildinni fann ég slæðing af samsetningum með fox-, öllum mjög sjaldgæfum og dæmin öll af samfélagsmiðlum. Þetta voru orðin foxdýr, foxgamall, foxglaður, foxgóður, foxheitur, foxleiðinlegur, foxmyndarlegur, foxnettur, foxríkur, foxsætur. Það er athyglisvert að mörg þessara orða hafa jákvæða merkingu sem sýnir að bókstaflegur skilningur, 'X eins og fox', kemur ekki til greina, heldur hlýtur að vera um áhersluforlið að ræða, 'mjög X'. Ýmis fordæmi eru fyrir endurtúlkun af þessu tagi og mér finnst ekkert athugavert við þessa notkun á fox- sem áhersluforlið – hún auðgar bara málið.

Í færslu í „Málspjalli“ – sem hefur reyndar verið tekin út – var birt skjáskot af auglýsingu þar sem stóð „Ein mjúkasta ull sem fyrirfinnst“ og spurt hvað fólki fyndist um þetta. Augljóslega var þar átt við myndina mjúkasta sem er vissulega ekki hið venjulega efsta stig af mjúkur í nefnifalli eintölu kvenkyni – í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er aðeins gefin upp myndin mýksta og á Vísindavefnum segir Guðrún Kvaran: „Í málfræðibókum yfir forna málið er hvergi minnst á að orðið mjúkur sé án hljóðvarps í miðstigi og efsta stigi. Í bók Björns Karels Þórólfssonar, Íslenzkar orðmyndir á 14. og 15. öld, […] er ekki heldur minnst á mjúkari […]. Sama gildir um […] Grammatica Islandica, sem Jón Magnússon skrifaði á 18. öld […].“

Það er rétt að óhljóðverptar myndir af mjúkur í miðstigi og efsta stigi eru ekki nefndar í þeim bókum sem vísað er til – en hljóðverptu myndirnar eru það ekki heldur. Reyndar er nefnt „að óhljóðverpta myndin af mjúkur þekkist úr prentuðum ritum“ frá 16., 17., 19. og 20. öld, og í Ordbog over det norrøne prosasprog eru endingar lýsingarorðsins mjúkr í miðstigi og efsta stigi gefnar upp sem -ari og -astr og engin dæmi eru í safni orðabókarinnar um mýkri eða mýkstur. Eitt dæmi er þar um mjúkastur, úr Karlamagnúss sögu: „Otvel þakkaði konungi gjöf þá ok féll til fóta honum ok gerðist hinn mjúkasti.“ Fimm dæmi eru hins vegar um miðstigið mjúkari, m.a. „margir menn þykki mér mjúkari í sóknum en þér Íslendingar“ í Heimskringlu.

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er bæði gefið upp miðstigið mjúkari og mýkri og efsta stigið mjúkastur og mýkstur, án þess að gert sé upp á milli myndanna – nema ef lesa má eitthvað út úr því að óhljóðverptu myndirnar mjúkari og mýkri eru á undan. Sama er að segja um Íslenska orðabók nema þar eru hljóðverptu myndirnar á undan. Á tímarit.is eru um tvö hundruð dæmi um mjúkastur og aðrar óhljóðverptar myndir efsta stigs. Dæmin dreifast yfir allt tímabilið frá miðri nítjándu öld til þessa dags þótt þau séu fá í seinni tíð, en eru langflest á nítjándu öld og þá virðast óhljóðverptu myndirnar hafa verið algengari en þær hljóðverptu – elstu dæmi um hverja af óhljóðverptu myndunum eru eldri en dæmi um samsvarandi hljóðverpta mynd.

Í áðurnefndri grein á Vísindavefnum segir að óhljóðverptu myndirnar hafi „ekki talist réttar“ en í ljósi þess að þær eru einhafðar í fornu máli, virðast hafa verið algengastar fram um 1900 og bregður enn fyrir hljóta þær að teljast rétt mál. Því má bæta við að alþekkt er að orð sem beygjast óreglulega ein og sér fá oft reglulega beygingu í samsetningum – í Risamálheildinni eru t.d. fleiri dæmi um geðvondari en geðverri. Af lýsingarorðinu auðmjúkur er miðstigið bæði gefið auðmýkri og auðmjúkari og efsta stigið bæði auðmýkstur og auðmjúkastur í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Á tímarit.is er beygingin auðmjúkari – auðmjúkastur nær einhöfð – hátt í þrjú hundruð dæmi eru um hana en aðeins milli tíu og tuttugu um auðmýkri – auðmýkstur.

Á degi íslenskrar tungu fyrir hálfu öðru ári, 16. nóvember 2023, birti Isavia eftirfarandi fréttatilkynningu: „Degi íslenskrar tungu er fagnað á Keflavíkurflugvelli þann 16. nóvember 2023 með því að hleypa af stokkunum átakinu Höldum íslenskunni á lofti. Það miðar að því að íslenskan verði sýnilegri og mikilvægur þáttur í upplifun gesta flugvallarins. Stjórn Isavia hefur samhliða tekið ákvörðun um að íslenskan verði á undan öðrum tungumálum á öllum leiðbeiningarskiltum fyrir árslok 2024.“ Isavia hafði lengi setið undir miklu ámæli, m.a. frá menningar- og viðskiptaráðherra, fyrir að gera ensku hærra undir höfði en íslensku á skiltum, þannig að þessi ákvörðun vakti athygli og var víða fagnað, og fyrirtækið fékk hrós fyrir.

En þar var fullsnemma fagnað. Í gær var sett í hópinn „Málspjall“ færsla frá konu sem átti leið um Leifsstöð og rifjaði upp þessar fréttir og sagði að það væri „langur vegur frá því“ að staðið hefði verið við þessi fyrirheit. Ég hef ekki komið í Leifsstöð á þessu ári og get því ekki borið um þetta út frá eigin reynslu, en í athugasemdum við umrædda færslu birtu aðrir hópverjar myndir og ábendingar sem sýna glöggt að því fer fjarri að íslenska sé á undan ensku á öllum skiltum. Meira að segja kom fram að í nýrri viðbyggingu Leifsstöðvar, sem var opnuð á þessu ári – eftir að íslenska átti að vera komin í forgang á öllum skiltum – er sama uppi á teningnum. Það er augljóslega ekki hægt að skýra með því að það hafi tafist að skipta um skilti.

Upplýsingafulltrúi Isavia hefur verið spurður hverju þetta sæti, bæði á Facebook og í tölvupósti, en engin svör hafa borist. Mér finnst hlutur fyrirtækisins í þessu vera aumkunarverður. Eftir að hafa dregið lappirnar og móast við í mörg ár, þrátt fyrir ótal ábendingar og umkvartanir frá Íslenskri málnefnd og fleirum (sem fyrirtækið lét ekki svo lítið að svara), lét það loks undan þrýstingi í orði og lofaði bót og betrun, en stendur svo ekki við það markmið sem það setti. Eins og margoft hefur verið bent á er þjóðtungan nær alls staðar í forgrunni á alþjóðaflugvöllum – meira að segja írska á Írlandi þótt hún sé þar algert minnihlutamál. Það er hneyksli að Isavia skuli ennþá komast upp með að skjóta sér undan því að gera íslensku að fyrsta máli á skiltum.

Í „Málspjalli“ var spurt hvers vegna fólk segðist vera að læra lækninn / kennarann / lögfræðinginn / hjúkkuna / smiðinn / píparann o.s.frv., og hversu gamalt þetta væri í málinu. Þótt ég þekki þetta orðalag vissulega er það ekki í mínu máli og virðist ekki vera gamalt – elstu dæmi sem ég finn um það eru rúmlega tuttugu ára gömul. Fáein dæmi frá 2003 og 2004 er að finna á samfélagsmiðlum en dæmi úr prentmiðlum eru litlu yngri. Í DV 2005 segir: „Hún lærði kennarann í fjarnámi á styttri tíma en eðlilegt þykir.“ Í DV 2005 segir: „Ég er að læra píparann.“ Í blaðinu 2006 segir: „það vakti enga undrun hjá fjölskyldunni þegar hún ákvað að læra smiðinn.“ Í Munin 2008 segir: „Er að læra lækninn og spila knattspyrnu í landi frelsisins.“

Ég hef rekist á dæmi um nokkur fleiri orð í þessu sambandi, einkum á samfélagsmiðlum – að læra prestinn / leikarann / lögguna / ljósuna. Aftur á móti kemur að læra lögfræðinginn sem nefnt var í upphaflegu spurningunni varla fyrir – aðeins tvö dæmi á samfélagsmiðlum. Ekki eru heldur dæmi um að læra *hagfræðinginn eða *viðskiptafræðinginn þótt mikill fjöldi leggi stund á þessar greinar. Ástæðan er líklega sú að umrætt samband virðist alltaf vísa til þess að mennta sig til ákveðins starfs og lögfræðingur, hagfræðingur og viðskiptafræðingur eru prófgráður en ekki starfsheiti. Það er t.d. talað um að læra prestinn en aldrei *að læra guðfræðinginn þótt ekkert nám sé til sem heiti *prestafræði eða eitthvað slíkt.

Annað samband sem einnig er notað í skyldri merkingu og er sennilega álíka gamalt er stefna á. Á vef Náttúrulækningafélags Íslands 2023 er spurt: „Menntun?“ og svarað „Útskrifast sem sjúkraliði í vor og stefni á kennarann eða iðjuþjálfann eftir það.“ Þarna er augljóslega vísað til tiltekins náms, en sama orðalag getur einnig vísað til starfsins sem námið veitir réttindi til. Í Eyjafréttum 2007 er spurt „Hvað stefnir þú á að verða í framtíðinni?“ og svarið er „Ég stefni á lækninn“. Það er hins vegar ekki gott að segja hvers vegna þessi sambönd koma upp, en líklegasta ástæðan er sú að þau eru einföld og lipur. Það er einfaldara að segja ég er að læra kennarann eða ég er að læra lækninn en ég er í kennaranámi eða ég er að læra til læknis.

Ekki er heldur ólíklegt að um sé að ræða áhrif frá orðalaginu stefna á stúdentinn í merkingunni 'stefna á stúdentspróf' og klára / taka stúdentinn í merkingunni 'ljúka stúdentsprófi'. Það er nokkru eldra, frá því um 1980. Í Helgarpóstinum 1980 segir: „Ég ætla alla vega að klára stúdentinn og reyna að halda í ballettinn á meðan.“ Í Vísi 1981 segir: „Ég stefni á stúdentinn til að byrja með, en hvað verður eftir það er óráðið.“ Í Eyjafréttum 1985 segir: „Hugurinn stendur til ferðalaga, kynnast nýju fólki og löndum, taka stúdentinn og fara í auglýsingateiknun eftir það.“ Orðalagið verða stúdent í merkingunni 'ljúka stúdentsprófi' er auðvitað gamalt og ekkert undarlegt að farið sé að nota fleiri sagnir til að tákna sömu eða skylda merkingu.

Af einhverjum ástæðum fór ég að skoða orðið millitíð sem í nútímamáli kemur nær eingöngu fyrir í sambandinu í millitíðinni sem er skýrt 'milli tveggja tímapunkta' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmi um sambandið í þessari mynd er í Norðanfara 1876: „í millitíðinni skulu peningar þessir geymast og ávaxtast í hinum væntanlega „Sparisjóði“.“ Þetta samband er mjög algengt – um það eru tæp níu þúsund dæmi á tímarit.is. Af einhverjum ástæðum jókst tíðni þess snögglega upp úr 1980 og dæmi um það á tímarit.is eru nærri fimmfalt fleiri á þeim áratug en á áratugnum á undan. Þetta hefur haldist – í Risamálheildinni sem hefur einkum að geyma texta frá þessari öld eru dæmin hátt í þrettán þúsund.

En þótt millitíð hafi nú ævinlega greini í þessu sambandi hafði orðið raunar áður verið notað án greinis í a.m.k. heila öld. Í Sjálfsævisögu síra Þorsteins Péturssonar á Staðarbakka frá 1777 segir: „í millitíð vil ég eigi þegja við míns herra […] tilmælum.“ Í Húsfreyjan á Bessastöðum frá 1811 segir: „En í millitíð komst gamli fóstri að þessu.“ Myndirnar í millitíð og í millitíðinni virðast hafa verið notaðar hlið við hlið lengi vel þótt sú síðarnefnda hafi verið margfalt algengari frá því skömmu eftir að hún kom fram, en frá síðustu aldamótum hefur greinislausa myndin verið mjög sjaldgæf. Þó eru til nýleg dæmi: „Í millitíð ákvað forsætisráðherra að láta af störfum“ segir í grein eftir Hallgrím Helgason í Tímariti Máls og menningar 2010.

Sambandið í millitíðinni á sér merkingarlega samsvörun í danska orðasambandinu i mellemtiden og gæti hugsanlega verið myndað með hliðsjón af því. En mér finnst þó líklegra að það sé komið af danska orðinu imidlertid. Það orð merkir reyndar 'hins vegar, þó' í nútímadönsku en í eldri dönsku gat það einmitt merkt 'í millitíðinni'. Það samsvarar því íslenska sambandinu merkingarlega, og hljóðfræðilega samsvörunin er mun meiri en við i mellemtiden. Danska orðið imidlertid er líka án greinis sem rímar vel við það að íslenska sambandið var upphaflega greinislaust, í millitíð. Áhrif frá i mellemtiden sem er með greini kunna svo að hafa spilað inn í það að farið var að nota greini í sambandinu, í millitíðinni.

Sambandið í millitíðinni er auðvitað fyrir löngu orðið góð og gild íslenska, en það ber danskan uppruna óneitanlega með sér og þess vegna átti ég von á því að það hefði verið merkt sem óformlegt eða vont mál í orðabókum. En mér til mikillar undrunar kom í ljós að orðið millitíð er hvorki að finna í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 (og ekki heldur í viðbætinum frá 1963) né í Íslenskri orðabók – ekki heldur í nýjustu útgáfu hennar á Snöru. Það er mjög sérkennilegt að svo algengt orð og gamalt í málinu skuli hafa farið fram hjá orðabókahöfundum, allt fram að Íslenskri nútímamálsorðabók, en sýnir að orð geta verið lengi í málinu án þess að komast í orðabækur og þær er því ekki hægt að nota til að skera úr um hvort eitthvert orð sé til.

Í „Málvöndunarþættinum“ var verið að ræða orðið meinfýsni en málshefjandi taldi sig aðeins kannast við myndina meinfýsi – án n. Báðar myndirnar eru algengar og gefnar í Íslenskri nútímamálsorðabók, þar sem síðarnefnda myndin er skýrð 'það að vera meinfýsinn, illkvittni' og greinilega talin aðalmyndin því að sú fyrrnefnda er ekki skýrð sérstaklega heldur vísað á hina. Í Íslenskri orðabók eru orðin skýrð saman undir meinfýsi, meinfýsni. Í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu 2019 segir: „Meinfýsi heitir eiginleiki. […]. Þyki manni orðið ekki lýsa manni fyllilega stendur annar ritháttur til boða: meinfýsni. Og það er eins og auka-n-ið geri það aðeins mergjaðra.“ Þetta bendir allt til þess að litið sé á meinfýsni sem afbrigði af meinfýsi.

Elsta dæmi um meinfýsi á tímarit.is er í Austra 1900: „En mér virtist herra Laupépins tillit eigi laust við meinfýsi.“ Elsta dæmi um meinfýsni er í Tákni tímanna 1919: „Á meðan þessu fer fram, horfa aðstoðarmenn óvinarins með meinfýsni á þá, sem þeir hafa leitt til vantrúar.“ Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er aðeins meinfýsi að finna, en meinfýsni er hins vegar í Viðbæti bókarinnar sem var gefinn út 1963. Myndin meinfýsi virðist því vera aðeins eldri þótt ekki sé hægt að fullyrða um það vegna þess hversu fá dæmin eru lengi framan af. Hvorug myndin er sérlega algeng en meinfýsi hefur lengst af verið heldur algengari þótt meinfýsni virðist hafa siglt fram úr á síðustu árum ef marka má tímarit.is og Risamálheildina.

Nafnorðið meinfýsi er augljóslega myndað með i-hljóðvarpi af lýsingarorðinu meinfús sem er reyndar nánast horfið úr nútímamáli – aðeins um 50 dæmi eru um það á tímarit.is og það finnst hvorki í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók en er hins vegar í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924. Orðmyndun af þessu tagi er mjög algeng – við höfum t.d. nafnorðin lýsi og lýti af lýsingarorðunum ljós og ljótur, nafnorðið hýsi af nafnorðinu hús, o.s.frv. Í þessum orðum er ekkert n – það eru ekki til myndir eins og *lýsni, *lýtni o.s.frv. Nú er það auðvitað varla svo að þetta n troði sér inn í meinfýsi af einhverri tilviljun, „af því bara“, heldur hlýtur að vera einhver ástæða fyrir því. Lykillinn að þessu er væntanlega lýsingarorðið meinfýsinn.

Það orð er ekki að finna í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 – elsta dæmi um það er í Vísi 1920: „Svipur hans varð þá bæði í senn, háðslegur og meinfýsinn.“ Orðið gæti verið myndað beint af meinfús með i-hljóðvarpi, eins og meinfýsi, en gegn því mælir það að meinfýsinn virðist hafa alveg sömu merkingu og meinfús og vandséð hvers vegna ástæða hefði þótt til að búa til nýtt lýsingarorð af lýsingarorði sömu merkingar. Orðið meinfús virðist alltaf hafa verið mjög sjaldgæft eins og áður segir og óvíst að margir málnotendur hafi þekkt það. Líklegra er því að lýsingarorðið meinfýsinn hafi verið myndað af nafnorðinu meinfýsi – slík orðmyndun liggur beint við. Myndunin er þá meinfús > meinfýsi > meinfýsinn frekar en meinfús > meinfýsinn.

Þetta skiptir þó í raun ekki máli – hver sem myndunarsaga lýsingarorðsins meinfýsinn er hlýtur það að vera forsenda fyrir nafnorðinu meinfýsni, með n-i. Af lýsingarorðum sem enda á -inn eru nefnilega oft leidd nafnorð sem enda á -ni, svo sem fyndinn – fyndni,  glettinn – glettni, heppinn – heppni, hittinn – hittni, (ást)leitinn – ástleitni og mörg fleiri, þar sem n-ið í nafnorðinu er augljóslega ættað úr lýsingarorðinu. Sama gildir um meinfýsinn – meinfýsni. Orðin meinfýsinn og meinfýsni eru álíka gömul í málinu ef marka má tímarit.is (þótt vissulega sé erfitt að draga ályktanir af því vegna dæmafæðar) og ekkert því til fyrirstöðu að málnotendur hafi myndað nafnorðið af lýsingarorðinu eftir mynstri sem var þeim vel kunnugt.

Það er því ljóst að meinfýsni er ekki eitthvert tilviljanakennt framburðar- og ritháttartilbrigði við meinfýsi, heldur eru orðin orðmyndunarlega ólík – annars vegar meinfús – meinfýsi og hins vegar meinfús – meinfýsi – meinfýsinn – meinfýsni (eða meinfús – meinfýsinn – meinfýsni). Sama máli gegnir væntanlega um tvímyndirnar vandfýsi og vandfýsni (sem er ekki í Íslenskri nútímamálsorðabók en aðalmyndin í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924) þótt tímalínan sé þar óljósari – elsta dæmi um vandfýsi er frá 1892, um vandfýsni frá 1856, um vandfýsinn frá 1874, en vandfús kemur nánast ekki fyrir (aðeins tvö dæmi frá 1934 og 1977). Báðar orðmyndunaraðferðirnar eru vitanlega góðar og gildar og ástæðulaust að gera upp á milli þeirra.

Í ályktun sem samþykkt var á aðalfundi Félags íslenskra hjúkrunarfræðinga fyrir helgi segir: „Gera þarf kröfu við starfsleyfi hjúkrunarfræðinga um kunnáttu í íslensku og þekkingu á viðeigandi lögum og reglugerðum sem eru nauðsynleg til að gera starfað sem hjúkrunarfræðingur á Íslandi.“ Í tilefni af þessari ályktun segir framkvæmdastjóri hjúkrunar á Landspítalanum: „Það er mjög mikilvægt fyrir Landspítalann að starfsfólkið hafi hæfni í tungumálinu, því það er öryggismál að hjúkrunarfræðingar tali íslensku.“ Hann segir „upp hafa komið atvik þar sem ónóg tungumálakunnátta hafi haft afleiðingar“ – „Ef starfsfólk skilur ekki fyrirmæli sem eru gefin og þá fær sjúklingurinn meðferðina seinna en hann hefði átt að fá hana“.

Eins og hér hefur oft verið skrifað um er eðlilegt og sjálfsagt að gera kröfu um íslenskukunnáttu til ákveðinna starfa þar sem málefnaleg rök hníga til þess að slík kunnátta skipti máli og sé jafnvel öryggismál eins og í þessu tilviki. En um leið og farið er að krefjast íslenskukunnáttu kemur upp vandamál – það er alls ekki ljóst hvað í því felst að „kunna íslensku“. Forstjóri Grundarheimilanna segir að auðvitað sé það „æskilegast að hjúkrunarfræðingar á hjúkrunarheimilum tali góða íslensku“ og langflestir þeirra erlendu hjúkrunarfræðinga sem þar vinna „geti bjargað sér á íslensku“. Það er langur vegur milli þess að geta „bjargað sér á íslensku“ og tala „góða íslensku“ – telst hvort tveggja vera fullnægjandi íslenskukunnátta?

Einkafyrirtæki geta vitanlega gert þær kröfur sem þeim sýnist til starfsfólks síns, innan marka laga og almennra siðferðilegra viðmiða. En lög og opinberir aðilar mega ekki mismuna fólki á ómálefnalegum forsendum, og mikilvægt er að átta sig á því að áður en gerðar væru kröfur um íslenskukunnáttu til tiltekinna starfa, hvort sem það væru hjúkrunarstörf eða eitthvað annað, þyrfti tvennt að liggja fyrir, hvort tveggja meira en að segja það. Í fyrsta lagi þarf að ákveða hversu mikil kunnáttan þarf að vera – dugir að geta bjargað sér, eða þarf nánast móðurmálsfærni? Eða liggja kröfurnar einhvers staðar þarna á milli – og þá hvar? Í öðru lagi – og það er aðalvandinn – þarf að hafa einhverja örugga og hlutlæga aðferð til að meta kunnáttuna.

Til að meta íslenskufærni væri eðlilegast að byggja á Evrópska tungumálarammanum (Common European Framework of Reference for Languages, CEFR) þar sem metin er hæfni fólks í skilningi (hlustun og lestri), töluðu máli (samskiptum og frásögn) og ritun. Innan rammans eru sex matsþrep, allt frá A1 (algjör byrjandi) til C2 (hefur móðurmálsfærni). Ramminn sjálfur hefur verið þýddur á íslensku og á vegum Háskóla Íslands er nú unnið að þróun rafræns hæfnimiðaðs stöðumats í íslensku sem öðru máli samkvæmt samningi sem skólinn gerði við mennta- og barnamálaráðuneytið í fyrra. Til stendur að útbúa rafræn stöðupróf sem „sem meta færni próftaka á stigum A2, B1 og B2 innan Evrópska tungumálarammans“.

Í lýsingu verkefnisins segir m.a.: „Hér er um að ræða umfangsmikla rannsóknarvinnu við að ákvarða hvaða málsértæka kunnátta og færni í íslensku tilheyri hverju færniþrepi innan rammans (A1–C2), en lögð verður sérstök áhersla á A2–B2. Verkefnið felst í að skilgreina öll einstök atriði sem skipta máli í þessu sambandi, í málfræði, hljóðfræði, stafsetningu og orðaforða, sem og almennri ritmálsfærni í íslensku. Huga verður að fyrri rannsóknum í íslensku á hverju sviði fyrir sig, spá fyrir um þá þróun sem vænta má í máltileinkuninni þegar fólk er að læra íslensku, og raða atriðunum á viðeigandi stig innan Evrópska tungumálarammans. Auk þess er stuðst við rannsóknir á skyldum tungumálum og útfærslu rammans í þeim.“

Próf af þess tagi ættu að geta orðið góður grunnur að mati á íslenskufærni, en á tilteknum starfssviðum getur auk þess getur verið eðlilegt að gera viðbótarkröfur um kunnáttu í orðaforða og málfari sem notað er á viðkomandi sviði. Aðalatriðið er að ef kröfur um íslenskukunnáttu (eða einhverja aðra kunnáttu og hæfni) eru settar í lög þarf að vera skýrt hverjar kröfurnar eru, það verður að vera hægt að mæla kunnáttuna með hlutlægum aðferðum, og fólk verður að geta gengið að skýrum upplýsingum um hvað það þurfi að gera til að uppfylla kröfurnar. Það má ekki vera geðþóttaákvörðun stjórnenda hverrar stofnunar hverju sinni sem ræðst hugsanlega af atriðum sem koma íslenskufærni ekki við, s.s. atvinnuástandi eða þörf stofnunar fyrir starfsfólk.

Í gær skrifaði ég um það sem ég taldi vera óheppilega notkun orðsins sorgarferli í frétt Morgunblaðsins þar sem það var notað um líðan starfsfólks lögreglustjóraembættisins á Suðurnesjum vegna skyndilegra starfsloka lögreglustjórans. Um þetta má vitaskuld deila og séra Hjálmar Jónsson gerði athugasemd við þetta í „Málspjalli“ og sagði: „Missir er margs konar og fólk tekst á við margvíslegar sorgir og áföll. Ég hef umgengist fólk í sorgum í nærri hálfa öld. Maður gengur inn í þær aðstæður með fólki eftir föngum en dettur ekki í hug að leggja dóm á hvað er mikil eða lítil sorg.“ Þetta er auðvitað rétt en kemur málinu þó í raun ekki við vegna þess að þarna er verið að tala um sorg en ekki sorgarferli og það er tvennt ólíkt.

Orðið sorgarferli er nefnilega nýlegt og eiginlega íðorð. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er íðorð – sem Guðmundur Finnbogason landsbókavörður mun hafa búið til á þriðja áratug síðustu aldar þótt það hafi verið sárasjaldgæft fram undir 1990 – skýrt ‘orð sem tilheyrir ákveðnu sérsviði, t.d. læknisfræði, fræðiorð, fagorð’ en íð (sem er nánast eingöngu notað í samsetningum eins og handíð) merkir ‘verk, iðn, starf’ eins og segir í Íslenskri orðabók. Margs konar munur er á íðorðum og orðum í almennu máli – til að íðorðin þjóni tilgangi sínum verða þau að hafa afmarkaða og skýra merkingu en merking orða í almennu máli er oft miklu óljósari og getur verið breytileg að vissu marki milli málnotenda, og getur einnig breyst með tímanum.

Elstu dæmi um orðið sorgarferli eru frá árinu 1985, úr Hjúkrun, tímariti Hjúkrunarfélags Íslands, og Ljósmæðrablaðinu. Þetta eru vitanlega fagtímarit og augljóst að orðið er þar notað sem íðorð. Ítarleg og nákvæm skýring orðsins í Íslenskri orðabók, ‘ferli viðbragða eftir áfall, s.s. dauða ástavinar, þar sem við sögu geta komið lost, afneitun og sársauki en einnig úrvinnsla tilfinninga með skilningi og að lokum einhvers konar sátt’, er líka dæmigerð fyrir skilgreiningu íðorðs, auk þess sem orðið er merkt þar sérstaklega sem fræðiorð („líf/lækn“). Orðið sorg er hins vegar ævagamalt í málinu og tilheyrir almennu máli en er ekki íðorð. Þess vegna er merking þess mun almennari og óskilgreindari – og á að vera það. Þannig er tungumálið.

Það er samt ekki svo að orð úr almennu máli og íðorð séu tveir skýrt afmarkaðir hópar sem aldrei skarist. Fjöldi orða tilheyrir báðum hópum og ræðst þá af samhengi og aðstæðum hvort orð er notað sem íðorð eða ekki. Stundum eru orð úr almennu máli tekin og gerð að íðorðum með því að hnika skilgreiningu þeirra til eða gera hana nákvæmari. Stundum er þá hætt að nota þau í almennu máli, en í öðrum tilvikum haldast þau áfram í almennri notkun til hliðar við notkunina sem íðorð. En í þessu tilviki er ljóst að orðið sorgarferli er búið til sem íðorð og þótt það sé notað í almennu máli er mikilvægt að það fái að halda skilgreiningu sinni – að öðrum kosti er hætta á að það missi gildi sitt og verði gagnslaust sem íðorð. Það væri óheppilegt.

Fyrir tólf árum lýsti Jón Gnarr, þáverandi borgarstjóri í Reykjavík, því yfir að hann hefði upplifað einelti á íbúafundi í Grafarvogi. Þessi notkun Jóns á orðinu einelti var gagnrýnd með vísun í ýmsar skilgreiningar á orðinu – í „Lögfræðiorðasafni“ í Íðorðabankanum segir t.d.: „Síendurtekin hegðun sem almennt er til þess fallin að valda vanlíðan hjá þeim sem fyrir henni verður, svo sem að gera lítið úr, móðga, særa eða ógna viðkomandi eða að valda honum ótta.“ Séra Sigríður Guðmarsdóttir sagði: „Eitt helsta ein­kenni einelt­is er að þar er ráðist gegn ein­stak­lingi eða hópi og hann gerður vald­laus og ósýni­leg­ur. [...] En ég held að þegar vald­mikl­ir menn tala um einelti á hend­ur sér séu þeir að taka yfir orðræðu hinna vald­lausu.“

Þetta rifjaðist upp fyrir mér í morgun þegar ég sá fyrirsögnina „Sorgarferli á Suðurnesjum“ í Morgunblaðinu og hélt í fyrstu að eitthvað vofeiflegt hefði gerst, en þá – og sem betur fer – reyndist fréttin snúast um skyndileg starfslok lögreglustjórans á Suðurnesjum. „Það eru all­ir slegn­ir yfir þessu og segja má að við séum í sorg­ar­ferli“ er haft eftir lögreglufulltrúa hjá lögreglustjóraembættinu. Orðið sorgarferli er skýrt ‚tímabil sorgar eftir andlát manns‘ í Íslenskri nútímamálsorðabók en skýringin í Íslenskri orðabók er öllu almennari og ítarlegri: „ferli viðbragða eftir áfall, s.s. dauða ástavinar, þar sem við sögu geta komið lost, afneitun og sársauki en einnig úrvinnsla tilfinninga með skilningi og að lokum einhvers konar sátt.“

Nú skal ég síst draga úr því að skyndilegt brotthvarf lögreglustjórans úr starfi hafi komið samstarfsfólki hans á óvart og það sé slegið og jafnvel í áfalli. En að tala um sorgarferli í því sambandi er út úr öllu korti, hvað þá sorgarferli á Suðurnesjum eins og þetta nái til alls almennings. Orðanotkun af þessu tagi er óheppileg vegna þess að hún dregur úr vægi orðsins og gerir lítið úr þeirri alvöru og sorg sem um er að ræða í raunverulegu sorgarferli. Sama gildir um ofnotkun orðsins einelti og ýmissa annarra orða sem tengjast framkomu fólks. Þetta er viðkvæmt og vandmeðfarið vegna þess að upplifun fólks getur verið svo misjöfn, en munum samt að orð geta sprungið og það getur vöknað í púðrinu eins og Sigfús Daðason sagði.

Í morgun sá ég í frétt á vef Ríkisútvarpsins: „Verð hlutabréfa getur lækkað skart ef margir selja með skammtímagróða í huga.“ Það er ljóst af samhenginu að skart er þarna atviksorð sem merkir ‘snöggt og mikið’ eða eitthvað slíkt. Orðið er hins vegar ekki að finna í neinum orðabókum, og skömmu eftir að umrædd frétt birtist hafði skart verið breytt í skarpt – sem er raunar ekki heldur sjálfstætt flettiorð í orðabókum en er greinilega leitt af hvorugkyni lýsingarorðsins skarpur. Það er alkunna að hvorugkyn lýsingarorða er iðulega notað sem atviksorð án þess að ástæða þyki til að gera það að sjálfstæðri orðabókarflettu vegna þess að merkingin er fullkomlega fyrirsjáanleg út frá lýsingarorðinu.

Það er ekki einsdæmi að myndin skart sjáist í rituðu máli. Slæðing af dæmum má finna á tímarit.is – það elsta sem ég fann er í Harðjaxli laga og réttar 1924: „Ég heilsaði Tryggva svo skart yfir salinn, að þeim, sem á milli okkar var, kendi til.“ Í Lindinni 1957 segir: „þá var kippt svo skart í færið hjá honum að hann fór á hausinn út í vatn.“ Í Morgunblaðinu 1978 segir: „Þegar líður að þessum árstíma gengur síldin mjög skart á grynningar.“ Í NT 1985 segir: „Það brimaði mjög skart á miðvikudagskvöldið.“ Þetta er sérstaklega algengt með sögnunum hækka og lækka. Í Degi 1999 segir: „Gengið á bönkunum hefur hækkað mjög skart.“ Í Morgunblaðinu 1997 segir: „Vextir lækkuðu skart í kjölfarið.“ Í Risamálheildinni eru hundruð dæma um skart.

Þessi dæmi eru alltof mörg til að afgreiða þau sem prentvillur – þau sýna að í huga þeirra sem nota skart sem atviksorð er það sjálfstætt orð, án tengsla við skarpur. Það er í sjálfu sér mjög eðlilegt. Klasinn -rpt- er nánast óframberanlegur og einfaldast ævinlega í framburði, þannig að miðsamhljóðið fellur brott eins og algengast er í slíkum tilvikum og framburðurinn verður skart. Það er í raun alveg hliðstætt við það að þegar hvorugkynsendingin -t bætist við stofn lýsingarorða eins og harður og kaldur kemur út hart, kalt en ekki *harðt, *kaldt – nema í því tilviki er einföldun klasans viðurkennd í stafsetningu. Raunar getur skart líka verið hvorugkyn af lýsingarorðinu skarður og þá er brottfallið viðurkennt í stafsetningunni.

Í dæmum eins og þessum, þar sem hljóð í stofni fellur ævinlega brott í framburði tiltekinnar orðmyndar, skiptir máli hversu augljós merkingartengsl viðkomandi myndar við stofninn eru í huga málnotenda. Ef þau eru augljós getur brottfallna hljóðið orðið hluti af hugmynd þeirra um myndina og kemur fram í því hvernig hún er rituð, eins og í verpt, af verpa. Séu tengslin hins vegar óskýr eru líkur á að í huga málnotenda verði viðkomandi mynd án brottfallshljóðsins og það endurspeglist þá í rithætti hennar. Lýsingarorðið skarpur hefur nokkur merkingartilbrigði en ekkert þeirra svarar nákvæmlega til þeirrar merkingar sem afleidda atviksorðið skar(p)t hefur nema helst ‘beittur, hvass’ þótt vissulega sé stundum talað um skarpa lækkun / hækkun.

Þessi merkingartengsl eru þó svo óljós að það er ekkert óeðlilegt að fólk sem heyrir atviksorðið skart notað tengi það ekki við lýsingarorðið skarpur og p verði þess vegna ekki hluti af hljóðmynd fólks af orðinu heldur verði til nýtt og sjálfstætt atviksorð – skart. Við það er í raun ekkert að athuga. Orðið skart fellur fullkomlega að málinu, ekki síður en hart og bjart. Vissulega er hægt að koma með þá mótbáru að með því að skrifa orðið án p glatist tengslin við uppruna þess, en þau tengsl eru hvort eð er óljós í huga margra og alveg eins má halda því fram að rithátturinn hart sé óheppilegur af því að hann sýni ekki tengslin við harður. Ég legg sem sé til að skart, ritað á þann hátt, sé viðurkennt sem sjálfstætt atviksorð í íslensku.