Þegar maður skoðar málfarspistla í dagblöðum frá miðri síðustu öld og jafnvel eldri vekur athygli hvað flest af því sem þar er kvartað yfir er kunnuglegt – það er verið að amast við því enn í dag. Þetta á við um t.d. „þágufallssýki“, ég vill, verslunin opnar, keyptu þetta, og fjölmargt fleira. Vissulega hafa ýmis aðfinnsluatriði bæst við, svo sem „nýja þolmyndin“, spá í þessu, dingla bjöllu o.fl., en samfellan í þessu er samt ótrúlega mikil.

Þetta sýnir tvennt. Annars vegar að baráttan gegn þessum tilbrigðum hefur litlu skilað á 70-80 árum og er því væntanlega vonlítil – barátta við vindmyllur. Hins vegar er ljóst að fjöldi fólks, nokkrar kynslóðir, hefur alist upp við þau tilbrigði sem barist er gegn – þau eru þá málvenja þess fólks og hljóta því að teljast „rétt mál“ samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu: „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju.“

Á undanförnum mánuðum hef ég skrifað hér pistla um milli 40 og 50 tilbrigði sem talin eru „rangt mál“ eða óæskilegt samkvæmt hinum óopinbera íslenska málstaðli. Í þessum pistlum hef ég fært rök að því að þessi tilbrigði feli ekki í sér neinar grundvallarbreytingar á málinu, séu engin málspjöll, og ættu að njóta fullrar viðurkenningar sem „rétt mál“ samkvæmt skilgreiningunni sem vitnað er til hér að framan – ættu að fara inn í málstaðalinn sem val, vitanlega ekki sem hið eina rétta.

Það er samt ekkert aðalatriði fyrir mér að breyta skoðunum fólks á þessum tilbrigðum, og ég er vitanlega ekki að mælast til þess að fólk breyti máli sínu. Hins vegar finnst mér mikilvægt að fræða fólk um tilbrigðin, uppruna þeirra og ástæður, þannig að fólk geti sjálft lagt mat á þau. Skýringalausar leiðréttingar eins og „Sagt var: Þau eru góð við hvort annað. Rétt væri: Þau eru góð hvort við annað“ eru eitur í mínum beinum, skila engu og vinna beinlínis gegn íslenskunni að mínu mati.

Aldrei þessu vant nenntum við ekki að elda í kvöld og röltum í Stúdentakjallarann til að fá okkur hamborgara. Þar blasir þetta skilti við í dyrunum. Ég á svo sem ekki von á að það vefjist fyrir neinum af gestum kjallarans að skilja skiltið þótt það sé eingöngu á ensku, en það gerir málið bara verra – vegna þess að allir skilja þetta gerir enginn athugasemd. Við erum orðin ónæm fyrir því að enskan umlykur okkur sífellt meir.

Ég veit vel að margir af gestum kjallarans eru erlendir stúdentar sem ekki skilja íslensku og það er sjálfsagt mál að hafa upplýsingar á ensku – ásamt íslensku, en ekki í stað hennar. Þetta er í fullkominni andstöðu við málstefnu Háskólans. Ég veit líka að það er Félagsstofnun stúdenta sem rekur Stúdentakjallarann og málstefnan tekur ekki til hennar, en mér finnst samt að stofnunin ætti að sjá sóma sinn í því að fara eftir henni. Skólans vegna.

Þetta er skýrt en dapurlegt dæmi um það hugsunar- og skeytingarleysi sem ríkir í garð íslenskunnar, jafnvel þar sem síst skyldi. Ef við höfum ekki áhuga á og metnað til að nota íslensku þar sem því verður við komið, og þar sem það kostar ekkert, kemur fyrir lítið þótt miklu fé sé varið í að gera íslensku gjaldgenga í stafrænni tækni, eða í íslenska dagskrárgerð, eða íslenska bókaútgáfu. Svona er einfaldlega til skammar.

Í Facebook-hópnum Málspjall var í gær hlekkjað á frétt um nýja ljóðabók sem ungur Íslendingur hefur gefið út á ensku. Sá sem setti þetta inn sagði að þarna kæmu fram „áhugaverð viðhorf … til íslensku og ensku“ og ég tók undir það og sagði að þetta væri „umhugsunarvert“. Af þessu spratt heilmikil umræða sem aðallega snerist um enskukunnáttu Íslendinga og ekki síst ofmat þeirra á eigin enskukunnáttu. Ég hef oft skrifað um þetta og fannst þetta góð og að mestu málefnaleg umræða þótt ég þyrfti að taka út eina óviðeigandi athugasemd. Höfundur ljóðabókarinnar kom líka inn í umræðuna og skýrði afstöðu sína ágætlega.

Það má vissulega velta því upp hvort þessi umræða hafi verið við hæfi í ljósi þess að hún spratt af því að nafngreindur höfundur yrkir á ensku en ekki íslensku. Í þessum hópi hefur verið lögð áhersla á að ræða ekki málfar tiltekinna einstaklinga, nema þá til að hrósa því, og ég hef stundum tekið út innlegg og athugasemdir þar sem þessi regla er brotin. En eftir íhugun var það mitt mat að svo væri ekki í þessu tilviki. Að því marki sem umræðan snerist um höfund ljóðabókarinnar var það ekki til að ræða málfar hans, heldur viðhorf – og ekki til að gagnrýna þau, heldur ræða á hverju þau byggðust. Það er ekki bannað að ræða afstöðu og viðhorf fólks í hópnum, þótt það þurfi vitanlega að gera af fyllstu kurteisi.

Vitanlega eigum við að taka því fagnandi þegar ungt ljóðskáld kemur fram á ritvöllinn, og umræðan um ljóðabókina á vitanlega að snúast um kosti ljóðanna og galla, ekki tungumálið sem þau eru ort á. En það er hins vegar ekkert óeðlilegt að það veki spurningar þegar ungt skáld sem er alið upp í íslensku málumhverfi kýs að yrkja á ensku. Það er eðlilegt að velta því fyrir sér hvort ástæðan sé að einhverju leyti ríkjandi viðhorf til íslensku og ensku í samfélaginu, aðferðir við íslenskukennslu í skólum, ofmat fólks á eigin enskukunnáttu, o.s.frv. Hvað sem um það má segja er ljóst að unga fólkið ber ekki ábyrgð á því heldur við sem eldri erum.

Sögnin versla er með algengari sögnum málsins. Í orða­bókum um nútímamál er hún skýrð 'kaupa og selja; eiga í viðskiptum', en í Íslenskri orðabók er reyndar bætt við merkingunni 'gera innkaup' og dæminu „versla ‹sér› e-ð“ en það er merkt með !? sem merkir að það njóti ekki fullrar viðurkenningar. Það fellur vel að því sem segir í Mál­farsbankanum: „Mælt er með því að segja: kaupa inn, kaupa vörur, kaupa sér vörur. Síður: „versla inn“, „versla vörur“, versla sér vörur“. Hins vegar: versla með vörur, versla við einhvern." En ýmsar forvitnilegar breytingar hafa orðið á hegðun sagnarinnar á síðustu 100-150 árum.

Á 19. öld tók sögnin oft andlag, en það var í þágufalli en ekki þolfalli. Í Íslenzkum sagnablöðum 1817 segir: „Einn­ig skal þad leifiligt skipum þeim er med leidibréfi koma tilbaka frá Stórbretalandi ad verzla vörum þeim er þau hafa medferdis.“ Í Austra 1886 segir: „Í bænum Caen í Normandíi er stórt torg sem ungar stúlkur sækja til, er þær vilja verzla hárinu í peninga.“ Yngstu dæmi sem ég hef fundið um versla með þágufallsandlagi eru frá fyrstu áratugum 20. aldar, þ. á m. „Mamma! heldur þú að þú vildir versla ullinni minni fyrir mig?“ í Hlín 1927.

Svolítið annars eðlis eru dæmi úr Önnu frá Stóruborg eftir Jón Trausta: „Ég átti að láta versla mér burt fyrir silfur og gull og nokkur hundruð í jörðum!“, og úr Upp við fossa eftir Þorgils gjallanda: „Keypti ær fyrir hey­verð­ið frá Brandi og verslaði öllu, sem hann komst yfir, til fjárkaupa. “ Í þessum dæmum merkir sögnin ekki 'kaupa og selja', heldur ein­ungis 'selja'. Þetta samræmist skýr­ingum sagnarinnar í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 þar sem bæði er gefin merkingin 'handle, drive Handel' og „v[ersla] e-u, handle med n-t, sælge n-t“. Þó er alltaf miklu algengara að sögnin taki með sér for­setningarlið – versla með (eitt­hvað) eða versla við (ein­hvern).

Vissulega má benda á að langt fram eftir 19. öld var nánast eingöngu um vöruskiptaverslun að ræða – fólk lét af hendi einhverjar vörur en fékk aðrar í staðinn. Þannig má segja að þegar talað er um að versla vörum sé hvor aðili um sig bæði kaupandi og seljandi, og því mætti halda fram að sögnin merki þarna 'kaupa og selja', ekki bara 'selja'. En það er samt greinilegt að í dæmunum hér að framan er alltaf horft á viðskiptin frá sjónarhóli selj­and­ans, og stundum kemur líka fram að ekki er um vöruskipti að ræða, eins og þegar talað er um að „verzla hárinu í peninga“. Það er því eðlilegt að líta svo á að í um­ræddum dæmum hafi versla merkinguna 'selja'.

Setningagerðirnar sem Málfarsbankinn telur óæskilegar, versla inn, versla vörur, versla sér vörur, og einnig t.d. versla í matinn, virðast vera frekar nýtilkomnar, og elstu dæmi sem ég finn um þær allar eru frá svipuðum tíma, kringum 1980, en dæmum fjölgar mjög ört. Í Lyst­ræningjanum 1977 segir „Konan elskar semsé að versla sér tuskur.“ Í Vikunni 1978 segir „Við ferðumst mjög mikið, verslum inn frá Frakklandi, Ítalíu, Finnlandi, Dan­mörku, Englandi, Svíþjóð, Noregi, Þýskalandi og Hol­landi.“ Í Morgunblaðinu 1978 segir „Hann er t.d. [...] að verzla í matinn.“ Í Morgunblaðinu 1981 segir „Nú getur fólk komið í Sýningahöllina og verslað vörur á hlægilega lágu verði.“

Þarna koma fram bæði setningafræðilegar og merk­ingar­legar nýjungar. Sögnin er aftur farin að taka með sér and­lag, nú í þolfalli – versla vörur. Hún getur meira að segja tekið tvö andlög, þágufall og þolfall – versla sér vörur. Þar að auki getur hún nú tekið með sér atviksorðið (ögn­ina) inn. Merkingarlega nýjungin er sú að í þessum dæm­um merkir versla ekki 'selja', og ekki heldur 'kaupa og selja', heldur bara 'kaupa'. Það er samt ekki svo að amast sé við öllum dæmum um að versla merki 'kaupa'. Þegar ég segist versla við einhvern eða versla hjá einhverjum er ég að kaupa eitthvað, ekki selja, og sama gildir þegar ég segist vera að fara að versla.

Það er því ljóst að ýmis tilbrigði hafa verið í notkun sagn­ar­innar versla, bæði setningagerð og merkingu – á 19. öld tekur hún stundum með sér þágufallsandlag og merkir 'selja', á 21. öld tekur hún stundum með sér þolfallsandlag og merkir 'kaupa'. Fólk verður svo sjálft að gera upp við sig hvaða skoðun það hefur á versla (sér) vörur, versla inn og versla í matinn. Það er komin a.m.k. 40 ára hefð á þessa notkun sagnarinnar, hún er mjög al­geng, og veldur varla misskilningi. Vilji fólk frysta íslenskuna eins og hún var um miðja 20. öld eða fyrr er svo sem hægt að ergja sig á þessu, en þetta eru engin málspjöll.

Þegar talað er um að eitthvað hafi gerst tiltekinn hátíðis- eða merkisdag er oftast notuð forsetningin á – þetta gerðist á aðfangadag / á nýársdag / á skírdag / á annan í hvítasunnu / á þjóðhátíðardaginn o.s.frv. Þegar vísað er til tiltekinnar dagsetningar er aftur á móti ekki notuð forsetning, heldur er dagsetningin höfð í þolfalli (svokölluðu tímaþolfalli) – þetta gerðist tuttugasta desember / þrettánda mars / þriðjudaginn fyrir páska o.s.frv. Það hljómar undarlega að segja þetta gerðist á tuttugasta desember / á þrettánda mars / á þriðjudaginn fyrir páska o.s.frv.

Sama gildir yfirleitt ef við vísum til hátíða og merkisdaga með dagsetningu – við segjum þetta gerðist tuttugasta og fjórða desember / fyrsta janúar en ekki á tuttugasta og fjórða desember / á fyrsta janúar. En þetta er þó ekki algilt. Í Vísi 1957 segir „Á morgun munu kommúnistar vafalaust þruma yfir landslýðnum eins og venjulega á 1. maí“, í Þjóðviljanum 1948 segir „Kunnugur segir mér, að í fyrra (á 17. júní) hafi gróður þarna verið eyðilagður svo nemur tugum þúsunda að vinnuverðmæti“, og í Speglinum 1952 segir „Fyrst var landhelgissérfræðingur vor, dr. Gunnlaugur Þórðarson, fenginn til að tala á 1. des. um sérgrein sína, en svo hvarf hann af dagskrá“.

Það virðist þó ekki hafa orðið algengt fyrr en á áttunda áratug síðustu aldar að segja á fyrsta maí, á sautjánda júní og á fyrsta desember, og þá var farið að amast við þessu og segja að dagsetningar ættu ekki að taka með sér forsetninguna á. Gísli Jónsson tók þetta oft fyrir í þáttum sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu og sagði t.d. í þætti 1990: „Við skulum reyna að halda tímaþolfallinu sautjánda júní, fyrsta desember og fyrsta maí forsetningarlausu. Það er sígilt, gott og sómasamlegt mál.“ Því hefur jafnvel verið haldið fram að þetta séu ensk áhrif. En þetta er misskilningur – þarna er ekki um að ræða venjulegar dagsetningar.

Þótt þessir merkisdagar hafi opinbert heiti eins og baráttudagur verkalýðsins, þjóðhátíðardagurinn og fullveldisdagurinn er dagsetningin samt helsta einkenni þeirra. Hún verður því ígildi heitis og þess vegna er eðlilegt að hún taki með sér forsetninguna á eins og heiti annarra hátíðis- og merkisdaga. Þegar umræddar dagsetningar eru notaðar eins og hverjar aðrar, án sérstakrar tilvísunar til þess sem gerir þær sérstakar, taka þær ekki með sér á. Þótt hægt sé að segja ég fór í kröfugöngu á fyrsta maí yrði síður sagt ég á afmæli á fyrsta maí. Í fyrra tilvikinu tengist athöfnin því sem gerir fyrsta maí að sérstökum degi, en í seinna tilvikinu ekki og þess vegna er mun óeðlilegra að hafa á þar.

Stundum er líka talað um þjóðhátíðardaginn sem sautjándann – Gísli Jónsson kallaði það „lágkúrulegt málfar“ í Morgunblaðinu 1991. Það er þó löng hefð fyrir því að tala um þrettánda dag jóla sem þrettándann, með greini – í Fjölni 1838 segir t.d. „Að vísu gjörði um þrettándann fádæma hörkur og harðviðri“. Það var því viðbúið og eðlilegt að fljótlega eftir að 17. júní varð þjóðhátíðardagur Íslendinga væri farið að tala um sautjándinn – elsta dæmi sem ég finn um það er fyrirsögnin „Sautjándinn í Eyjum“ í Alþýðublaðinu 1962. Mér finnst það miklu fremur kumpánalegt en lágkúrulegt og sýna að þjóðhátíðardagurinn er ekki fyrir einhverja útvalda heldur eign okkar allra.

Það er því ekkert athugavert við að segja að eitthvað hafi gerst á fyrsta maí eða á sautjándanum – bæði notkun forsetningarinnar á með áðurnefndum merkisdögum og heitið sautjándinn á þjóðhátíðardeginum á sér skýrar hliðstæður í málinu.

Flestum hefur væntanlega verið kennt að boðháttur sagnarinnar kaupa sé kauptu, ekki keyptu. Á þessu hefur verið hnykkt í ótal málfarsþáttum áratugum saman – elsta dæmi sem ég hef séð um það er frá 1940 í ritdómi um þýdda bók, þar sem segir „Óviðfelldið er þó að sjá boðhátt sagharinnar að kaupa „keyptu“ [...] fyrir kauptu“. Í Málfarsbankanum segir: „Bh. et. kauptu (ekki „keyptu“).“ Þetta er líka í fullu samræmi við það að boðháttur er venjulega myndaður af nafnhætti – far-ðu, kom-du, les-tu, kalla-ðu o.s.frv., og nafnháttur sagnarinnar er kaupa, ekki *keypa. Þarf þá frekari vitnanna við? Er málið ekki útrætt?

Ekki alveg. Sá mikli málvöndunarmaður Gísli Jónsson taldi að kauptu og keyptu væri jafnrétt. Það byggði hann á þeirri skoðun annars ekki síðri málvöndunarmanns, Halldórs Halldórssonar prófessors, að til hefðu verið tvær sagnir sömu eða svipaðrar merkingar, kaupa, þátíð kaupaði, og keypa, þátíð keypti. Þær hefðu síðan runnið saman og eftir stæði nútíðin af kaupa en þátíðin af keypa – og boðháttur beggja. Það mælir reyndar gegn þessari skýringu að myndin keyptu virðist ekki koma fyrir á tímarit.is fyrr en um 1900 en kauptu er algeng á 19. öld. Því hefði keyptu orðið að varðveitast lengi í málinu, jafnvel öldum saman, án þess að komast á prent. Það er ekki útilokað, en ekki mjög líklegt.

Þótt elstu dæmi sem ég fann um boðháttinn keyptu á tímarit.is séu frá upphafi 20. aldar er elsta þekkta dæmi um hann frá seinni hluta 17. aldar. Í Heimskringlu 1901 segir „Komdu og keyptu blóm handa henni“ og í Kvennablaðinu sama ár segir „Ó, keyptu eitt handa mér“. Örfá dæmi sjást á prenti næstu áratugina en upp úr 1940 fara að birtast í blöðum athugasemdir við myndina keyptu sem benda til þess að hún sé þá orðin nokkuð útbreidd. Í Þjóðviljanum 1960 segir Árni Böðvarsson: „Algengasta boðháttarmyndin sunnanlands - og sjálfsagt víðar – er „keyptu þetta eða hitt“.“ Í textum frá 2001-2020 á tímarit.is og í Risamálheildinni er hlutfall keyptu þér á móti kauptu þér u.þ.b. 2:3. Þar er aðallega um að ræða prófarkalesna texta þannig að hlutfallið í talmáli er væntanlega talsvert hærra.

Sé ekki gert ráð fyrir að til hafi verið sögnin keypa er líklegast að boðhátturinn keyptu sé leiddur af þátíð sagnarinnar. Það eru til fleiri dæmi um að boðháttur virðist leiddur af þátíð fremur en nafnhætti – dæmi finnast um ork-tu í stað yrk-tu af yrkja, sót-tu í stað sæk-tu af sækja, stud-du í stað styd-du af styðja, o.fl. En þótt boðhátturinn sé vissulega yfirleitt leiddur af nafnhætti er það alls ekki svo að sú myndun sé alltaf regluleg. Boðháttur af ganga er t.d. gakk-tu, ekki *gang-du eða *gang-tu, boðháttur af standa er stat-tu, ekki *stan(d)-tu, o.s.frv. Það er því ekki hægt að halda því fram að vegna þess að nafnhátturinn er kaupa komi ekki annar boðháttur til greina en kauptu – venslin milli nafnháttar og boðháttar eru flóknari en svo.

Boðhátturinn keyptu er meira en 300 ára gamall og mjög útbreiddur á seinni árum, jafnvel álíka útbreiddur og kauptu. Meira en 80 ára barátta gegn honum hefur engu skilað – hann verður sífellt algengari. Hér er rétt að minna á viðurkennda skilgreiningu á „réttu“ máli og „röngu“ sem var sett fram í álitsgerð nefndar um málvöndun og framburðarkennslu í grunnskólum 1986 – „rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju“. Það er enginn vafi á því að boðhátturinn keyptu er málvenja stórs hóps málnotenda, jafnvel helmings þeirra. Því er algerlega fráleitt að kalla hann „rangt mál“ – eins og Gísli Jónsson sagði fyrir 36 árum er kauptu og keyptu jafnrétt.

Oft eru gerðar athugasemdir við notkun orðsins gæði. Gísli Jóns­son sagði t.d. eitt sinn í þætti sínum um íslenskt mál í Morg­un­blaðinu: „Gæði eru gæði og geta, eðli sínu samkvæmt, ekki verið léleg, vond eða ill. Hins vegar getur varan, af­urð­irnar verið lélegar. Gæði geta verið mikil eða lítil eftir atvikum, en aldrei vond.“ Í Mál­farsbankanum segir: „Athuga muninn á merkingu ís­lenska orðsins gæði (skylt góður) og erlendu orðanna kvalitet, quality o.s.frv. sem borið geta fremur hlutlausa merkingu: eiginleikar. Í íslensku er unnt að tala um góða eiginleika en illa er talið fara á orðalaginu „góð gæði“ og „léleg gæði“. Fremur: mikil gæði, lítil gæði.“

Í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924 er ein skýring orðsins gæði einmitt 'Kvalitet'. En það er dálítið varasamt að leggja of mikla áherslu á hvað sé „rökrétt“ merking í orðinu gæði út frá lýsingarorðinu góður – líta svo á að gæði hljóti alltaf að fela í sér eitthvað „gott“. Er t.d. rétt að lýsa mikilli svifryksmengun sem litlum loftgæðum? Felst ekki í því að þar séu samt sem áður einhver loftgæði, þótt þau séu vissulega lítil? En er ekki málið að þarna eru engin gæði?

Það er vissulega hægt að tala um góða eiginleika eins og Málfarsbankinn segir, en því fer fjarri að orðið eigin­leikar geti alltaf komið í staðinn fyrir gæði. Það er t.d. ekki hægt að lýsa litlum loftgæðum með því að tala um *litla / *lélega / *vonda eiginleika loftsins. En greinilegt er að mjög mörgum finnst eðlilegt að nota orðið gæði á hlut­lausan hátt í merkingunni 'eigin­leikar'. Þannig eru 307 dæmi um léleg gæði á tímarit.is, það elsta frá 1943, og 152 í Risamálheildinni. Tengingin við góður virðist þó skipta máli í huga málnotenda – jákvæð lýsingarorð eru margfalt oftar notuð með því en neikvæð.

Þannig eru meira en 10 sinnum fleiri dæmi um mikil gæði en lítil gæði í Risamálheildinni, og sárafá dæmi eru um vond gæði, bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni. Fjöldi dæma er aftur á móti um góð gæði, en það er athyglisvert að þær myndir þar sem stofninn er annar, miðstigið betri og efsta stigið bestur, virðast mun frekar standa með gæði en frum­stigið góður, sem bendir til þess að nástaðan góð- – gæð- trufli málnotendur eitthvað. Þó má minna á að Jónas Hall­grímsson orti um „gæðakonuna góðu“ þann­ig að sú teng­ing hindrar ekki alltaf nástöðu þessara til­brigða. Elsta dæmi um bestu gæði er í Iðunni 1860 – „Þeir sem koma frá Mekka og hafinu rauða flytja með sjer ind­versk­ar vör­ur og beztu gæði Arabalands“.

Orð hafa þá merkingu sem málsamfélagið gefur þeim, óháð uppruna. Það er enginn vafi á því að í máli mjög margra hefur orðið gæði hlutlausa merkingu, óháð lýs­ing­arorðinu góður, og fyrir slíku eru fjölmörg fordæmi. Fólk sem notar orðið þannig getur talað um léleg gæði, vond gæði, frábær gæði o.s.frv. Það er málvenja mjög margra, og fráleitt að kalla það rangt mál. Það getur ekki held­ur misskilist. Hins vegar getur sumum vitanlega fund­ist fara illa á því að tala um góð gæði og léleg gæði eins og segir í Málfarsbankanum. Það er smekksatriði sem hver málnotandi verður að meta fyrir sig.

Á vef Vísis er hlekkjað á umræðu um kynhlutlaus nöfn í Bítinu á Bylgjunni á mánudagsmorgun, þar sem spurt er „Ganga kynhlutlaus nöfn upp málfræðilega?“ Á umræðunni var helst að skilja að svo væri ekki – það væru mikil vandkvæði á því að fella kynhlutlaus nöfn að íslensku máli. Fyrir því voru færð tvenns konar rök. Annars vegar að ekki væri ljóst hvernig ætti að beygja nöfn eins og Regn og Frost vegna þess að þetta væru hvorugkynsorð sem ættu að fá -s í eignarfalli – Regns og Frosts. Vandinn væri sá að ­-s er dæmigerð eignarfallsending karlkynsorða, þ. á m. karlmannsnafna (Böðvars, Halldórs) og því væri beyging kynhlutlausu nafnanna ekki nægilega greind frá beygingu karlkynsorða.

En þetta eru engin rök. Það eru auðvitað ótal dæmi um það í beygingakerfinu að endingar tveggja eða þriggja kynja falli saman án þess að það valdi nokkrum ruglingi. Ef -s er óheppileg eignarfallsending kynhlutlausra nafna vegna þess að hún er líka notuð í karlkyni hlýtur -ar einnig að vera óheppileg eignarfallsending í mannanöfnum vegna þess að hún er notuð bæði á karlmannsnöfn (Guðmundar, Sigurðar) og kvenmannsnöfn (Guðrúnar, Sigríðar). Einnig má benda á að mannsnafnið Sturla beygist eins og það væri kvenkynsorð (Sturlu í aukaföllum, eins og Helga – Helgu) en enginn velkist samt í vafa um að Sturla er karlmannsnafn.

Önnur vandkvæði sem nefnd voru á notkun kynhlutlausra nafna voru þau að ekki væri ljóst hvernig ætti að nota þau í kenninöfnum. Í frumvarpi um breytingar á mannanafnalögum sem lægi fyrir Alþingi hefði verið stungið upp á því að nota orðið bur í kenninöfnum, en það væri ótækt vegna þess að það væri karlkynsorð sem merkti 'sonur'. Þarna kom ekki fram það grundvallaratriði að bur er þegar komið inn í gildandi lög um mannanöfn. Þeim var breytt samhliða gildistöku laga um kynrænt sjálfræði og þar stendur nú í 8. grein: „Einstaklingi sem hefur hlutlausa skráningu kyns í þjóðskrá er heimilt að nota nafn föður eða móður í eignarfalli án viðbótar eða að viðbættu bur.“ Þegar er farið að skrá kenninöfn með -bur í Þjóðskrá.

Orðið bur er komið af sögninni bera og rótskylt mörgum orðum af sama merkingarsviði – barn, (barns)burður, (tví)buri o.fl. Hugmyndin að því að endurvekja orðið í nýju hlutverki kom fram í nýyrðasamkeppni Samtakanna 78 árið 2015, og þetta var ein af þeim tillögum sem dómnefnd keppninnar mælti sérstaklega með. Orðið merkti vissulega 'sonur' í fornu máli en er ekkert er því til fyrirstöðu að víkka merkingarsvið þess aðeins og láta það merkja 'afkvæmi'. Þótt orðið sé upphaflega karlkynsorð er gert ráð fyrir að í þessu nýja hlutverki sé það haft í hvorugkyni, enda fellur hljóðfræðileg gerð þess vel að því.

Vitaskuld getur slík breyting á orði sem fyrir er í málinu, þótt smávægileg sé, orkað tvímælis. En hér skiptir máli að orðið hefur alla tíð verið ákaflega sjaldgæft – í safni fornmálsorðabókarinnar í Kaupmannahöfn sem tekur til óbundins máls eru aðeins sex dæmi um það, og þó í raun aðeins fjögur því að í tveimur tilvikum er um sömu setningu að ræða í tveimur textum. Annars var orðið einkum notað í bundnu máli, og í seinni tíma máli kemur það ekki fyrir nema í skáldskap – dæmið sem alltaf er vitnað í er Ingólfur Arnar bur í kvæði Matthíasar Jochumssonar, „Minni Ingólfs“. Þessi merkingarvíkkun ætti því ekki að valda ruglingi.

Það á sér líka vel þekkt og viðurkennd fordæmi að taka orð úr eldra máli sem ekki eru lengur notuð og gefa þeim nýja – en yfirleitt skylda – merkingu. Orðið skjár merkti áður 'gegnsæ himna í glugga, notuð í stað rúðu'. En eftir að gluggar af því tagi urðu úreltir var orðið lítið notað. Upp úr 1970 var svo stungið upp á því að nota orðið í stað tökuorðsins skermur eða skermir sem hafði verið notað sem þýðing á screen – talað var um bæði sjónvarpsskerm(i) og tölvuskerm(i). Þetta orð sló strax í gegn þrátt fyrir andstöðu og nú er skermur nánast horfið úr málinu í þessari merkingu – þótt enn sé talað um lampaskerma.

Annað og enn þekktara dæmi um endurnýtt orð er sími sem var til en mjög sjaldgæft í fornu máli, einkum í hvorugkynsmyndinni síma, og merkti 'band, þráður'. Skömmu fyrir aldamótin 1900 var stungið upp á því að nota þetta ónýtta orð yfir nýjungina telefón sem Íslendingar voru þá farnir að frétta af þótt fyrirbærið hefði enn ekki borist til landsins. Ákveðið var að orðið skyldi vera karlkynsorð og merkingunni hliðrað aðeins til – sem lá beint við á þessum tíma þegar megineinkenni símans var einmitt þráðurinn, símalínurnar sem voru lagðar milli landa og um allt land. Þetta orð sló líka fljótlega í gegn og telefón hvarf að mestu úr notkun á öðrum áratug 20. aldar.

Spurningunni „Ganga kynhlutlaus nöfn upp málfræðilega?“ er því auðvelt að svara játandi. En vegna þess hve íslenska er kynjað mál er þessi breyting ekki að öllu leyti einföld, hvorki fyrir tungumálið né notendur þess – hún krefst þess að við hugsum ýmislegt upp á nýtt, tökum upp ný orð, hliðrum til merkingu gamalla orða og losum okkur úr viðjum vanans, í stað þess að sjá öll tormerki á því að breyta til. Hversu vænt sem okkur þykir um íslenskuna – eða öllu heldur, vegna þess að okkur þykir vænt um íslenskuna – þurfum við að muna að hún á að þjóna okkur, ekki við henni. Ef hún lagar sig ekki að samfélaginu á hverjum tíma og þjónar því – þjónar okkur öllum – er hún dauðadæmd.

Ég sá í Málvöndunarþættinum innlegg þar sem höfundur sagðist vera nýbúinn að sjá á Facebook þrjú dæmi um sambandið lesa sig til um eitthvað í stað lesa sér til um eitthvað og var að velta því fyrir sér hvort þetta gæti verið rétt. Öllum sem þátt tóku í umræðunni fannst þetta framandi og könnuðust ekki við að hafa heyrt það eða séð. Ég segi það sama – ég þekki þetta aðeins með þágufalli, og í Íslenskri nútímamálsorðabók er sambandið eingöngu gefið með þágufalli, lesa sér til um <viðfangsefnið>. Mér fannst samt ástæða til að kanna þetta nánar.

Í Risamálheildinni reyndust vera 200 dæmi um lesa mig / þig / sig til, og á tímarit.is voru dæmin hátt á þriðja hundrað. Dæmin um þágufallið eru vissulega 15-20 sinnum fleiri, en samt sem áður er þetta umtalsverður fjöldi, þolfallsdæma, a.m.k. 400 (einhver dæmanna í Risamálheildinni og á tímarit.is eru sennilega þau sömu). Það er því ekki hægt að afgreiða þolfallið sem einhvers konar mistök eða villu. Þetta er ekki heldur nýtt – elsta dæmið sem ég fann var frá 1941, 80 ára gamalt. Elsta dæmið um þágufallið er talsvert eldra, frá 1907, en sambandið er sjaldgæft lengi framan af – það er ekki fyrr en upp úr 1970 sem tíðni þess fer að aukast.

Þetta er gott dæmi um það sem ég hef oft nefnt, að netið og samfélagsmiðlar draga fram ýmis tilbrigði í málinu sem við höfum ekki veitt athygli. Það er nefnilega alls óvíst að við tökum eftir því hvort viðmælandi okkar notar þolfall eða þágufall í ég las m* til um þetta eða hún las s* til um þetta. Fornafnið mig / mér eða sig / sér er þarna í áherslulausri stöðu og í samfelldu tali verður það oft ógreinilegt, nema fyrsta hljóðið sem er það sama í þolfalli og þágufalli. Það er líka eitt grundvallaratriði í talskynjun okkar að geta í eyðurnar – við heyrum það sem við búumst við að heyra, gerum ráð fyrir að viðmælandinn noti málið á sama hátt og við. En í rituðu máli kemur munurinn vitanlega fram.

Það er sem sé löng hefð fyrir bæði þolfalli og þágufalli í þessu sambandi og engin ástæða til að kalla annað rétt en hitt rangt. Við þurfum að viðurkenna og sætta okkur við að fjöldi fólks notar málið öðruvísi en við. Það þýðir ekki að við þurfum að breyta okkar málnotkun – tungumálið þolir alveg tilbrigði.

Algengasta viðskeyti málsins er -legur og er notað til að mynda lýsingarorð sem flest fela í sér mat mælandans. Þegar við segjum að eitthvað sé fallegt, glæsilegt, ellilegt, ömurlegt, kjánalegt, hlægilegt, hrikalegt, unglegt, trúlegt, líklegt o.s.frv. erum við að segja skoðun okkar frekar en segja frá staðreyndum, eins og sést á því að við getum sagt mér finnst þetta fallegt / glæsilegt o.s.frv. Þess vegna er hægt að neita þeim eða nota orð andstæðrar merkingar um sama frumlag í sömu setningu án þess að úr því verði mótsögn. Það er hægt að segja þetta er trúlegt en það reynist samt ekki vera satt, hún er ungleg þótt hún sé orðin miðaldra, o.s.frv. En öðru máli gegnir um það sem er nýlegt.

Þegar við segjum þetta er nýlegt hús erum við ekki að leggja mat á aldur hússins út frá útliti þess, ekki að segja að það líti út fyrir að vera nýtt, heldur setja það fram sem staðreynd að stutt sé síðan húsið var byggt. Þess vegna er ekki hægt að segja *mér finnst húsið nýlegt, eða neita orðinu án þess að úr verði mótsögn – *húsið er nýlegt þótt það sé orðið gamalt. Þetta er auðvitað algengt orð sem við þekkjum vel, og vitum alveg hvað átt er við þegar sagt er að eitthvað sé nýlegt. Það truflar okkur því yfirleitt ekki þótt orðið skeri sig þannig úr öðrum orðum með sama viðskeyti – nema þegar við þurfum að tala um eitthvað sem lítur út fyrir að vera nýlegt án þess að við viljum fullyrða nokkuð um aldur þess.

Það var einmitt það sem ég lenti í á Þingvöllum í dag. Þar eru timburstígar um allt, en ég rak augun í einn sem ég mundi ekki eftir að hafa séð áður og taldi líklegt að væri nýlegur. Það er samt svo langt síðan ég kom síðast til Þingvalla að ég taldi mig ekki geta fullyrt neitt um aldur stígsins. Hins vegar var timbrið í honum ljósara og ekki eins veðrað og í öðrum stígum þannig að hann leit vissulega út fyrir að vera nýr. Hvað á maður þá að segja? Mér hefur lengi fundist vanta orðið nýleglegur í merkingunni 'sem lítur út fyrir að vera nýlegur'. Það er að vísu ekki venja í málinu að nota sama viðskeytið tvisvar í röð, en nýleglegur nær samt einmitt merkingunni sem ég var að leita að. Er það ekki bara ágætt orð?