Category: Málfar

Í frétt Ríkisútvarpsins af mótmælum vegna ástandsins á Gaza fyrir utan ríkisstjórnarfund í gær sagði: „Lögregla beitti piparúða á mótmælendur sem lagst höfðu í götuna til að hindra umferð í kringum ríkisstjórnarfund í Skuggasundi á bak við Þjóðleikhúsið í dag.“ Aðalvarðstjóri hjá lögreglunni sagði einnig í viðtali við Ríkisútvarpið: „fólk hlýddi engum fyrirmælum“ og piparúða var því beitt „til þess að geta rýmt götuna“. Í viðtali um aðgerðir lögreglunnar á vef Ríkisútvarpsins í dag segir dómsmálaráðherra: „Ísland er lýðræðisríki og í lýðræðisríkjum virðum við rétt fólks til að tjá skoðanir sínar með friðsælum hætti. En um leið og farið er gegn skýrum fyrirmælum lögreglu þá eru mótmæli ekki lengur friðsamleg.“

Hvorki réttmæti mótmælaaðgerða né aðgerðir lögreglu eru viðfangsefni þessa hóps. Hins vegar er mikilvægt að hafa augun opin fyrir því þegar stjórnvöld misbeita tungumálinu og snúa merkingu orða á hvolf. Lýsingarorðið friðsamlegur merkir 'sem einkennist af friði' samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók eða 'sem fer fram í friði, hefur frið að forsendu' samkvæmt Íslenskri orðabók. Ekkert bendir til þess að mótmælendur hafi beitt valdi, hvað þá ofbeldi, eða ógnað einhverjum. Engin hætta skapaðist af aðgerðum þeirra og þær trufluðu ekki einu sinni ríkisstjórnarfund. Enda reynir ráðherrann ekki að halda því fram, heldur réttlætir aðgerðirnar með því að mótmæli sem fari gegn fyrirmælum lögreglu séu „ekki lengur friðsamleg“.

Ég veit ekki hvort fólk áttar sig almennt á því hvað þessi orðskýring ráðherrans er hættuleg. Með þessu móti væri hægt að stöðva öll mótmæli, hvers eðlis sem þau væru, með geðþóttaákvörðun lögreglu. Að neita að hlýða fyrirmælum lögreglu felur vissulega í sér borgaralega óhlýðni, en það er skilgreiningaratriði á borgaralegri óhlýðni að hún er friðsamleg. Ef stjórnvöld komast upp með það að misþyrma merkingu orða á þennan hátt erum við komin út á mjög hættulega braut. Þess vegna er það skylda okkar við samfélagið, og við tungumálið, að vekja athygli á því þegar orð sem við vitum öll hvað þýða eru gerð merkingarlaus á þennan hátt. Það ber að fordæma harðlega.

Nýlega sá ég í Málvöndunarþættinum að verið var að gera athugasemdir við orðmyndina samþyggja á einhverri vefsíðu – fólk átti varla nógu stór orð til að lýsa furðu sinni og hneykslun á henni. Vitanlega er það rétt að venjuleg stafsetning sagnarinnar er samþykkja en þessi ritun er samt fjarri því að vera einsdæmi. Á tímarit.is eru milli tíu og tuttugu dæmi um samþyggja, en í Risamálheildinni eru 635 dæmi sem byrja á samþygg-, sem getur verið ýmist sögnin samþyggja (þ.e. samþykkja) eða nafnorðið samþyggi (þ.e. samþykki). Af þessum dæmum eru öll nema átta af samfélagsmiðlum. Það er því ljóst að í óyfirlesnum textum er þessi ritháttur mjög algengur. Þess vegna er ómaksins vert að velta því fyrir sér hvers vegna svo sé.

Venjulega er auðvitað framburðarmunur á orðum sem eru skrifuð með kk og þeim sem eru skrifuð með gg. Þar sem skrifað er kk kemur venjulega fram svokallaður aðblástur, sem er eins og h sé skotið inn á undan kk, en gg er borið fram sem langt g. Sögnin þykkja (í merkingunni 'gera þykkri') er því borin fram öðruvísi en sögnin þiggja ([θɪhca] á móti [θɪcːa] fyrir þau sem geta lesið hljóðritun). En öðru máli gegnir í áhersluleysi, eins og seinni lið samsetningar – þá kemur aðblásturinn sjaldnast fram, lokhljóðið verður stutt, og samþykkja er því venjulega borið fram alveg eins og skrifað væri samþyggja ([samθɪca]). Slíkt samfall í framburði opnar vitaskuld möguleikana á því að röng ritmynd – sem passar þó við framburðinn – sé valin.

Við þetta bætist að seinni liður sagnarinnar, -þykkja, er ógagnsær fyrir nútíma málnotendur – þeir tengja hann varla við nokkuð annað. Þetta er í raun sögnin þykja sem var þykkja í fornu máli, en ekki er við því að búast að almennir málnotendur viti það eða tengi þar á milli og þess vegna er ekki óvænt að leitað sé annað að tengingu. Ekki er ólíklegt að fólk tengi samþykkja sem skýrð er 'segja já (við e-u), fallast á (e-ð)' í Íslenskri nútímamálsorðabók við sögnina þiggja sem skýrð er 'taka við (e-u), taka (e-u) játandi' – merkingarlegur skyldleiki er augljós. Vissulega er þiggja skrifuð með i en ekki y en ritmyndin þyggja er líka mjög algeng – nærri fjögur þúsund dæmi í Risamálheildinni, þar af rúm tvö hundruð úr öðru en samfélagsmiðlum.

Það er sem sé bæði samfall í framburði og (misskilin) merkingartengsl sem geta stuðlað að því að fólk skrifi samþyggja í stað hins viðurkennda samþykkja. Hliðstæð dæmi eru ýmis í málinu – ég hef t.d. skrifað um myndir eins og reiðbrennandi og afbrigði(s)samur. Það má samt ekki skilja þennan pistil svo að ég sé að mæla með rithættinum samþyggja eða leggja blessun mína yfir hann á einhvern hátt – þótt ég sé hlynntur tilbrigðum í máli er ég almennt séð fylgjandi samræmdri stafsetningu af praktískum ástæðum. Hins vegar finnst mér mikilvægt að við reynum að átta okkur á því hvers vegna algeng frávik af þessu tagi koma upp, í stað þess að láta okkur nægja að hneykslast á þeim. Það er bæði miklu skemmtilegra og gagnlegra á allan hátt.

Í gær skrifaði ég hér um orðasambandið leggja (einhverjum eitthvað) á tungu. Í framhaldi af því fór ég að skoða annað samband, mjög skylt – liggja (einhverjum) á tungu, sem er ekki heldur í orðabókum. Saga og þróun þessara sambanda er svipuð þótt elsta dæmi sem ég finni um það síðarnefnda sé rúmlega hálfri öld yngra en hitt, í kvæði eftir Sigurð Jónsson frá Arnarvatni í Sunnanfara 1902: „Mér lágu ungum svo oft á tungu / þau orð, sem féllu í stuðla’ og söng.“ Í Morgunblaðinu 1914 segir: „Og það er áreiðanlegt að honum lágu stór orð á tungu, en samt sem áður var hann fyrirmyndar stýrimaður, eins og öll framkoma hans ber vott um.“ Í Morgunblaðinu 1917 segir: „Cottet gleypti þau blótsyrði, sem lágu honum á tungu.“

Í Nýjum kvöldvökum 1940 segir: „að hann loksins bar fram spurningu, sem lengi hafði legið honum á tungu.“ Í Skírni 1941 segir: „Honum lágu örvar á tungu, sem hittu í markið, þegar honum rann í skap.“ Í Tímanum 1950 segir: „Æðruorð lá ekki á tungu hans.“ Í Tímaritið Þjóðræknisfélags Íslendinga 1951 segir: „Oss grunar það jafnvel að orð eins og föðurlandsást hafi æði sjaldan legið þeim mönnum á tungu.“ Í Tímanum 1960 segir: „Þegar fjármálaráðh. mælti fyrir fjárlagafrv. í október sl., lá honum sparnaður mjög á tungu sem fyrr.“ Í Vikunni 1960 segir: „Mick þagnaði við, og lét ósögð þau orð, sem bersýnilega lágu honum á tungu.“ Í Morgunblaðinu 1980 segir: „því að svörin við öllu liggja honum tamt á tungu.“

Mjög oft fylgir atviksorðið létt með sambandinu. Elsta dæmi um það er í Suðurlandi 1914: „Fáum íslenskum skáldum hefir legið ljóðið svo létt á tungu sem Þorsteini.“ Í Dagblaði 1925 segir: „Eru það blótsyrðin, sem mest ber á og virðast þau liggja flestum létt á tungu.“ Í Tímanum 1930 segir: „Öllum liggur þeim skáldamálið með allri fjölbreytni sinni létt á tungu.“ Í Heimskringlu 1940 segir: „Páll byrjaði ungur að yrkja […] og liggur auðsjáanlega stuðlað mál mjög létt á tungu.“ Í Morgunblaðinu 1958 segir: „En þótt meir en vafasamt sé, að þeim hafi legið orðið lífsbarátta jafn létt á tungu og yngstu kynslóð okkar, þá er hitt jafnvíst: Þau unnu hana.“ Í Tímanum 1959 segir: „Höfundi liggja náttúrulýsingar mjög létt á tungu.“

Merking sambandsins liggja (einhverjum) á tungu er ekki alltaf nákvæmlega sú sama en er oftast auðráðin af samhengi. Það merkir 'vera hugleikið', 'verða tíðrætt um', 'vera að því kominn að segja', 'eiga auðvelt með að tala/yrkja' eða eitthvað slíkt. Sambandið var töluvert notað langt fram eftir síðustu öld en dæmum um það hefur farið fækkandi undanfarið. Í Risamálheildinni eru um fimmtíu dæmi frá þessari öld, langflest um liggja létt á tungu, ekki síst í minningargreinum – „Hann var einstakt ljúfmenni og græskulaus gamanyrði lágu honum létt á tungu“ segir í Morgunblaðinu 2001, „Danskan lá henni létt á tungu“ segir í Morgunblaðinu 2018. Eins og leggja á tungu er þetta samband sem gjarna mætti blása lífi í.

Í hópnum Skemmtileg íslensk orð var nýlega spurt um merkingu sambandsins leggja (einhverjum eitthvað) á tungu. Ástæða fyrirspurnarinnar var setning í Skrá um handritasöfn Landsbókasafnsins eftir Pál Eggert Ólason, þar sem talin eru upp heiti á kvæðum í tilteknu handriti og það síðasta í upptalningunni er „Harmagrátr (lagðr á tungu Þorsteini Daníelssyni að Skipalóni)“. Ég man ekki eftir að hafa heyrt þetta orðasamband notað og ég hef ekki fundið það í neinum orðabókum, hvorki um fornmál né síðari alda mál. En þegar ég fór að skoða málið nánar fann ég töluvert af dæmum um sambandið í textum allt frá því um miðja nítjándu öld og fram undir lok tuttugustu aldar, en það virðist vera nær horfið úr nútímamáli.

Elsta dæmi sem ég hef fundið er í Norðra 1859: „Þekkti jeg suma þeirra að viturleik og drengskap og þótti undarlegt að þeim gæti verið lagið annað í huga en hitt á tungu.“ Annað dæmi er úr kvæði eftir Gísla Eyjúlfsson í Íslendingi 1861: „svo að engin kjör / leggi’ oss æðru-orð á tungu.“ Í Dagsbrún 1895 segir: „þarna stendur Davíð innblásinn af guðs anda, talandi þau orð, sem guð sjálfur leggur á tungu hans.“ Í Sameiningunni 1898 segir: „Að Elízabet frændkona hennar hafði heilsað henni sem móður drottins síns hafði ekki verið hennar sök; drottinn sjálfr hafði lagt þau orð á tungu hennar.“ Í Heimskringlu 1900 segir: „ég vil biðja einhvern góðan anda að leggja mér verðug orð á tungu og samboðin þessu hátíðlega tækifæri.“

Í kvæði eftir Bjarna frá Vogi í Þjóðólfi 1902 segir: „Ást á frelsi / og fjón á helsi / lögðu ungum / þér orð á tungu.“ Í Ingólfi 1906 er „Frú Íslenzka“ ávörpuð og sagt: „Þú ert víðfræg og hefir lagt Snorra Sturlusyni, Jónasi Hallgrímssyni og öðrum snillingum ódauðleg orð á tungu.“ Í „Minni Steingríms Thorsteinssonar“ eftir Þorstein Erlingsson í Austra 1911 segir: „Og vel gjörðu, Steingrímur, vordúfur þær, sem […] lögðu þér „Vorhvöt“ á tungu.“ Í Morgunblaðinu 1914 segir: „Skyldi það vera sálarþróttur feðranna frá söguöldinni, sem nú leggur niðjunum […] skáldskap þann og orðsnild á tungu?“ Í Lögbergi 1914 segir: „því þar sem rita má eða ræða af óblandinni sannfæringu, leggur sannleikurinn manni ávalt orð á tungu.“

Mjög oft er sambandið notað í skáldskap eða um skáldskap eins og dæmin hér að framan sýna, en fleira er þó til – „En veiztu, hver það er eða hverjir, sem leggja þér orð á tungu?“ er miðill spurður í Lesbók Morgunblaðsins 1970. Þegar kemur fram á seinni hluta tuttugustu aldar fer dæmum um sambandið fækkandi og eru nær horfin á þessari öld eins og áður segir – aðeins rúm tíu dæmi í Risamálheildinni og flest úr eldri textum. Nýjasta dæmið er úr Fræðaskjóðu eftir Bergljótu S. Kristjánsdóttur frá 2020: „Þannig má segja að Gerður Kristný búi til sína mynd af persónunni Gerði Gymisdóttur í Blóðhófni og leggi henni orð á tungu.“ Mér finnst þetta fallegt og skemmtilegt orðasamband sem gjarna mætti vekja aftur til lífsins.

Merking sambandsins er ekki alltaf nákvæmlega sú sama og verður að ráða hana að einhverju leyti af samhengi. Oftast er hún þó eitthvað í átt við 'leggja einhverjum orð í munn', 'veita einhverjum innblástur' eða eitthvað slíkt. Merkingin er oftast jákvæð en þó ekki alltaf – „í brjósti mannsins hló illi andinn, er lagði honum orð á tungu, og æsti geð hans til haturs og ofsókna“ segir í Ljósi og skuggum 1904. Í dæminu sem vísað var til í upphafi, „lagðr á tungu Þorsteini Daníelssyni að Skipalóni“ er merkingin sennilega 'ort í orðastað Þorsteins'. Það var altítt áður fyrr að skáld væru fengin til að yrkja erfiljóð í nafni verkbeiðandans – Þorsteinn á Skipalóni var stórbóndi sem hafði örugglega efni á því að fá skáld til slíks verks.

Í kosningaumræðu þessa dagana sést því oft haldið fram að þessi og þessi kjarni málið vel. Þótt sögnin kjarna sé ekki gömul og óvíst að hún sé öllum kunn vefst varla fyrir fólki að skilja merkinguna í þessu, út frá nafnorðinu kjarni sem hefur m.a. merkinguna 'mikilvægur partur e-s, hluti e-s sem er þungamiðjan' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Þar er sögnina kjarna hins vegar ekki að finna, og ekki heldur í síðustu prentútgáfu Íslenskrar orðabókar frá 2002. Hins vegar hefur henni verið bætt inn í vefútgáfuna á Snöru þar sem hún er skýrð 'koma á framfæri meginkjarna e-s, aðalatriði máls eða fyrirbrigðis'. Augljóst er að þessi viðbót er ekki eldri en frá síðasta áratug því að notkunardæmið er þessi skáldsaga kjarnar vel tíðarandann eftir hrunið.

Sögnin virðist hafa komið inn í málið kringum aldamótin. Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Sögumanni Ofurnæfs verður eitt sinn hugsað til þess hvernig listamaður nokkur gat litið yfir farinn veg og kjarnað líf sitt í einni úthugsaðri setningu.“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „E.t.v. má segja að Haydn kjarni hina klassísku tónlistarhefð.“ Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Þetta lag kjarnar kannski þessa notalegu einlægni verksins.“ Á Vísindavefnum 2002 segir: „Áhersla skemmtigarðsins á hið barnslega kjarnar þessa staðreynd fyrir Baudrillard.“ Í Morgunblaðinu 2004 segir: „Þessi hugleiðing kjarnar tilraun sögunnar til að ná einhverju tangarhaldið á dauðanum.“ Í Morgunblaðinu 2009 segir: „Þessi orð kjarna í raun þekkingarleysi og fordóma.“

Það er athyglisvert að fyrir utan dæmið af Vísindavefnum eru öll fyrstu dæmin um sögnina úr Morgunblaðinu eða Lesbók Morgunblaðsins – frá tveimur einstaklingum, karli og konu, sem voru hjón á þessum tíma. Þau virðast hafa verið nær ein um að nota orðið fyrsta áratuginn, en upp úr 2010 fer það að breiðast út smátt og smátt, og þó sérstaklega eftir 2015. Alls eru yfir fimm hundruð dæmi um sögnina í Risamálheildinni. Mér finnst þetta ágætt orð og raunar furða að það skuli ekki hafa komið upp fyrr, sérstaklega í ljósi þess að miðmyndin kjarnast hefur verið notuð mun lengur þótt hana sé ekki að finna í orðabókum fremur en germyndina. Það er nokkuð sérkennilegt að miðmyndin skuli koma upp og breiðast út á undan germyndinni.

Elsta dæmi sem ég finn um miðmyndina er í Skírni 1974: „Í Leik að stráum er lýst fyrsta draumi Ugga Greipssonar um framtíð sína er kjarnast í spurningunni.“ Um 1980 fer miðmyndin svo að breiðast út. Í Þjóðviljanum 1980 segir: „markvissar myndhverfingar þar sem kjarnast margvíslegt inntak og skírskotanir í knöppu formi.“ Í Lystræningjanum 1980 segir: „Líkingin er markviss, og í henni kjarnast margvíslegt inntak og djörf skírskotun í knöppu formi“. Í Tímanum 1983 segir: „En heimur Péturs Gunnarssonar kjarnast hins vegar í græskulausum og lífsglöðum hlátri og glettni.“ Alls er á annað hundrað dæma um miðmyndina á tímarit.is og hátt í tvö hundruð í Risamálheildinni, þannig að hún virðist vera að breiðast út eins og germyndin.

En sögnin er líka notuð afturbeygð, kjarna sig, og þá hefur hún dálítið aðra en þó skylda merkingu. Í Skessuhorni 2006 segir: „Orð sem mikið er notað í Hjallastefnunni er orðið kjarni og „að kjarna sig.“ […] [B]örnin eru látin kjarna sig þegar þau þurfa róa sig og ná einbeitingu.“ Þessi merking kemur fram í ýmsum dæmum á seinustu árum, sennilega ættuð frá Hjallastefnunni. Í Fréttablaðinu 2013 segir: „Svínabæli í Flatey er uppáhaldsstaðurinn minn. Þar er gott að kjarna sig.“ Í Morgunblaðinu 2017 segir: „ Þegar álagið er orðið of mikið klikkar ekki að stinga af í sveitina og kjarna sig aðeins.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Jófríður hefur sjaldan verið jafn jarðtengd og í dag og nýtur þess að kjarna sig á Íslandi.“

Fyrir helgi var hér sett inn gamansamt innlegg þar sem spurt var hvers vegna vettlingar heita ekki handklæði. Í því sambandi má rifja upp að handklæði er meðal orða sem urðu nánast fyrir einelti á þeim tíma sem fordómar gagnvart „dönskuslettum“ voru sem mestir – þetta var talið hrá danska, håndklæde. Jón G. Friðjónsson segir t.d. í pistli í Málfarsbankanum: „Tökuorð úr dönsku þóttu ekki til fyrirmyndar þegar undirritaður var í skóla upp úr miðri síðustu öld. Stundum var svo langt gengið að fordæmd voru alíslensk orð fyrir það eitt að þau áttu sér samsvörun eða hliðstæðu í dönsku. Eitt þessara orða var handklæði en eg minnist þess að mér var kennt að betur færi á að nota önnur orð um fyrirbrigðið, t.d. mætti nota þerru.“

Annað dæmi er úr Morgunblaðinu 1990: „Svo dæmi sé tekið – meira til skemmtunar – nefndust rúmlök rekkjuvoðir á mínu bernskuheimili, ekki mátti strauja þvott heldur var lín strokið, og handklæði nefndust þurrkur – þótt síðar fyndust að vísu dæmi þess að „dönskusletta“ þessi stæði á bókum fornum og þarmeð sloppin úr „skammarkróknum“.“ Þarna er væntanlega vísað til þess sem Jón G. Friðjónsson nefnir, að í Njálu segir: „Flosi hugði að handklæðinu og var það raufar einar og numið til annars endans.“ Þetta er reyndar ekki eina dæmið um orðið í fornu máli – alls eru 36 dæmi um það í safni Ordbog over det norrøne prosasprog. Orðið er sem sé norrænt erfðaorð sem hefur lifað bæði í íslensku og dönsku en hvorugt málið þegið það af hinu.

En jafnvel þótt um tökuorð úr dönsku væri að ræða væri það vitanlega ekki næg ástæða til að amast við orðinu handklæði, enda báðir liðir þess íslensk orð. Hitt er annað mál að merking orðsins hefur víkkað – eins og fyrri hluti þess bendir til vísaði það upphaflega eingöngu til klæðis sem notað var til að þurrka sér um hendur, en nú þurrkum við allan líkamann með handklæði. Út frá því má svo sem halda því fram að orðin þerra og þurrka væru heppilegri vegna þess að þau vísa ekki til handanna einna, en á móti kemur að þau bera það ekki með sér að eiga við þurrkun líkamans – bæði eru gefin í Íslenskri orðabók í tveim merkingum, 'handklæði' og 'klútur til að þurrka með'. Er ekki best að halda sig bara við handklæði?

Um daginn var hér nefnt að vorið 2023 samþykkti færeyska Lögþingið breytingar á „stýrisskipan“ Færeyja sem gera ráð fyrir að -kvinna komi í stað -maður í starfsheitum í stjórnsýslunni þegar konur gegna störfunum – landsstýriskvinna, løgkvinna, løgtingsforkvinna og fleira. Ég veit ekki til að það hafi komið til tals að gera sambærilega breytingu á íslenskum lögum eða stjórnarskrá. Hins vegar hafa einstakar konur sem sitja á þingi stundum titlað sig sem þingkonur eða Alþingiskonur í stað þingmenn eða Alþingismenn. Þetta tíðkaðist athugasemdalaust allt frá því að fyrsta konan var kosin á þing árið 1923 en þegar þingkonur Kvennalistans vildu kalla sig svo árið 1983 var allt vitlaust – þá fór þetta að snúast um vald.

Ég tek eftir því að kosningabarátta Katrínar Jakobsdóttur er rekin undir kjörorðinu „Kraftmikil forystukona“. Það sýnir auðvitað að eðlilegra þykir að vísa til hennar sem forystukonu en forystumanns vegna þess að orð sem enda á -maður tengjast frekar körlum í huga fólks. Fjölmörg dæmi eru því um að búin hafi verið til orð með seinni liðinn -kona við hlið orða sem enda á -maður, en ein þeirra samsetninga með -maður sem venjulega er notuð jafnt um karla og konur er formaður. Þegar Stúdentaráð Háskóla Íslands komst að þeirri niðurstöðu árið 2018 að starfsheitið formaður Stúdentaráðs væri ónothæft var ekki brugðist við með því að taka upp kvenkyns starfsheiti, t.d. forkona, heldur var karlkynsorðið forseti tekið upp í staðinn.

En orðið forkona er samt til í málinu og hefur verið síðan á nítjándu öld. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Kirkjublaðinu 1895: „En aptur útvegaði Barrows sjer fylgi margra merkra karla og kvenna, […] frú Potter Palmer forkonu, frú Charles Henrotin varaforkonu kvennstjórnarinnar á sýningunni […].“ Í Kvennablaðinu sama ár segir: „Þessi bókfærsla hefir misjafnt gildi, og fer það eftir dugnaði forkonunnar.“ Í Fjallkonunni 1898 segir: „„Þetta mál er ekki á dagskrá“, sagði forkonan.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1928 segir: „Forkona hins sósíalistiska fjelags ljet ekki segja sjer þetta tvisvar.“ Dæmin eru vissulega ekki mörg, og nokkur dæmi eru einnig um að notkun orðsins forkona sé gagnrýnd þar eð konur séu menn.

Á seinustu árum eru fáein dæmi um að konur í forystu félaga titli sig forkonur og rúm hundrað dæmi eru um orðið í Risamálheildinni. Mér dettur ekki í hug að hvetja til þess að konur taki þetta starfsheiti almennt upp, enda er ég yfirleitt lítið hrifinn af því að tengja starfsheiti við kyn þeirra sem gegna störfunum. Hins vegar finnst mér líka ástæða til að benda á að auðvitað er forkona gott og gilt orð en engin málspjöll, og engin ástæða væri til að amast við því ef það breiddist út – við þyrftum bara að venjast því. Það er engin málfræðileg ástæða fyrir því að okkur þykir eðlilegt að tala um Katrínu Jakobsdóttur sem forystukonu en undarlegt að tala um hana sem (fyrrverandi) forkonu Vinstri grænna – það er bara venja, og slíkar venjur geta breyst.

Í gær var vitnað hér í fyrirsögn á mbl.is, „Þrír köstuðust útbyrðis“ um farþega sem köstuðust út úr rútu, og spurt: „Er þetta ekki undarleg notkun á að kastast útbyrðis?“ Í Málvöndunarþættinum var einnig spurt: „Verður maður ekki að vera um borð í báti til að geta kastast útbyrðis?“ Atviksorðið útbyrðis er skýrt 'fyrir borð' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'utanborðs, fyrir borð' í Íslenskri orðabók. Orðið borð merkir 'fjöl, planki' og eins og nefnt var í umræðu um þetta er því eiginlega aðeins hægt að kastast útbyrðis af tréskipi ef fólk vill skilja útbyrðis alveg bókstaflega. Það hefur samt aldrei verið gerður munur á tréskipum, stálskipum, plastbátum og annars konar skipategundum í notkun þessa orðs, eða annarra skyldra.

En þessi orð – (um) borð, innbyrða, innanborðs, útbyrðis o.fl. – hafa lengi verið notuð um annað en skip. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er borð m.a. skýrt 'innra rými skips eða flugvélar'. Orðið borð hefur lengi verið notað um flugvélar – í Dýraverndaranum 1931 segir: „Á myndinni sést það þegar verið er að flytja stóran kassa fullan af svölum um borð í flugvél.“ Við brottför íslenskra flugvéla frá flugvöllum á Íslandi er líka venja að segja „Gerið svo vel að ganga um borð.“ Sögnin innbyrða hefur líka lengi verið notuð bæði í merkingunni 'taka fisk um borð í skip' og 'neyta (e-s) borða, drekka' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók – „hann er líka stór fiskur og getur innbyrt mikið“ segir um hákarlinn í Ægi 1918.

Þótt atviksorðið útbyrðis sé aðeins skýrt 'fyrir borð' í Íslenskri nútímamálsorðabók eru ýmis dæmi um að það sé notað í öðru samhengi, eins og t.d. í Þjóðinni 1942: „Að taka ekki upp siði og venjur þeirra, en kasta útbyrðis siðum og venjum þjóðar vorrar, kasta frá oss Íslendingseðlinu.“ Aftur á móti er atviksorðið innanborðs skýrt 'um borð í skipi, flugvél eða öðru farartæki' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Í Degi 1909 segir um Zeppelin-loftfar: „Þá flaug hann og með 2 farþega innanborðs 10 rastir.“ Í Morgunblaðinu 1936 segir: „Jótlandshraðlestin varð föst í gærdag í snjó með 95 farþega innanborðs.“ Í Vísi 1957 segir: „Almenningsbifreið með áttatíu farþega innanborðs ók út af vegi í fjallshlíð og hrapaði mikið fall.“

Þótt kannski sé ekki algengt að tala um að farþegar kastist útbyrðis úr rútu er það ekkert óeðlilegt fyrst þeir geta verið innanborðs í rútunni. Eins og dæmin hér að framan sýna, sem og fjölmörg önnur af ýmsum toga, eru orð sem upphaflega tengjast tréskipum notuð í margs konar yfirfærðri merkingu. Þannig er tungumálið – sem betur fer. Ef við krefjumst þess að orð séu aðeins notuð í upphaflegri, bókstaflegri merkingu og fordæmum allt nýtt, teljum allt rangt sem við könnumst ekki við – höfnum öllum líkingum, myndhverfingum, tilbrigðum og leik með tungumálið – erum við að taka burt það sem gerir málið frjótt, skapandi og lifandi og banna málinu að endurnýja sig. Það er vísasti vegurinn til að drepa áhuga ungs fólks á að tala íslensku.

Lengi hefur verið sæmileg sátt í samfélaginu um að mikilvægt sé að börn og unglingar fái einhverja kynfræðslu í skólum. Við vitum að unglingar gera tilraunir með kynlíf hvort sem fullorðnum líkar betur eða verr og þess vegna er fræðsla mikilvæg til að minnka hættuna á að þessar tilraunir leiði til óheilbrigðs kynlífs, ótímabærra barneigna, aukningar kynsjúkdóma o.fl. Markmið fræðslunnar er hvorki að hvetja unglinga til að stunda kynlíf né að koma í veg fyrir kynlíf, heldur að fræða um eðli kynlífsins og ýmislegt sem þarf að varast í því sambandi. Oft hefur samt staðið styr um kynfræðslu í skólum og íhaldsöfl reynt að banna hana eða draga úr henni – í fyrrahaust bar t.d. töluvert á gagnrýni á nýtt kynfræðsluefni frá Menntamálastofnun.

En annars konar kynfræðsla er líka mikilvæg. Í nýlegri blaðagrein var sagt: „Nýlega fréttist að níunda bekkingum væri fyrirskipað að leiðrétta ýmsar setningar í tímum þannig að þær „virkuðu fyrir öll kyn“.“ Nú veit ég ekki sönnur á þessari staðhæfingu, hvað þá að ég viti nákvæmlega hvaða fyrirmæli voru gefin ef einhver slík æfing var lögð fyrir. En æfingar af þessu tagi geta þjónað þeim tilgangi að leiða nemendum fyrir sjónir út á hvað kynhlutleysi í máli gengur og fá þá til að sjá þetta í samhengi. Það er nefnilega meira en að segja það að gera mál sitt kynhlutlaust vegna þess að karlkyn í almennri merkingu er „út um allt“ í íslensku eins og Höskuldur Þráinsson lýsti ágætlega í nýlegri grein. Þess vegna er málfræðileg kynfræðsla nauðsynleg.

Við vitum að sumt fólk er að gera tilraunir með að færa málbeitingu sína í átt til kynhlutleysis og þær tilraunir verða ekki stöðvaðar hvort sem okkur líkar betur eða verr. Þess vegna skiptir máli að fræða fólk um hlutverk og eðli málfræðilegs kyns í tungumálinu og benda á hvers þau þurfa að gæta sem vilja breyta máli sínu í þessa átt. Sú umræða má ekki verða tabú frekar en hin venjulega kynfræðsla. Fræðslan er nefnilega ekki áróður fyrir kynhlutlausu máli – ekki frekar en venjuleg kynfræðsla er áróður fyrir kynlífi. Hún getur einmitt stuðlað að því að fólk fari varlega í slíkum tilraunum með mál sitt eða jafnvel guggni á þeim, rétt eins og venjuleg kynfræðsla getur leitt til þess að unglingar fari varlega í kynlífi eða bíði með tilraunir til kynlífs.

En málfræðileg kynfræðsla þarf að fjalla um miklu fleira en hlutlaust kyn fornafna, töluorða og lýsingarorða. Nú hefur verið viðurkennt í íslenskum lögum að til sé fólk sem hvorki telur sig karlkyns né kvenkyns og tungumálið þarf að taka á því. Það hefur verið gert með nýjum orðum eins og fornafninu hán, nafnorðunum bur, stálp, kvár o.fl., og mikilvægt er að kynna þessi orð og notkun þeirra. Sum þeirra sem skilgreina sig utan kynjatvíhyggjunnar vilja láta fornöfn og lýsingarorð sem um þau eru höfð vera í hvorugkyni og því þarf að venjast. Bent hefur verið á að í stað orða sem vísa í kyn eins og strákur og stelpa er oft heppilegra að nota orð án kynvísunar eins og börn eða krakkar. Margt fleira mætti taka fyrir í hinni málfræðilegu kynfræðslu.

Í viðtali í Morgunblaðinu um kynhlutlaust mál segir menningar- og viðskiptaráðherra: „Það er til að mynda, í núverandi mál­stefnu RÚV, ekki fjallað um kynhlutlausa málið“. Það er alveg rétt, enda væri það óeðlilegt ef þetta væri nefnt þar. Það er ekki fjallað um nein einstök málfarsleg atriði í málstefnunni – hún er almennur rammi. Í henni segir að Ríkisútvarpið hafi „fyrst og fremst málrækt að leiðarljósi í málstefnu sinni“ en „Undir málrækt fellur öll meðvituð og skipuleg viðleitni til að laga tungumál að nýjum aðstæðum með því að mynda ný orð af innlendum stofni eða laga erlend orð að beygingum og hljóðkerfi þess. Málrækt getur líka náð til annarra tilrauna til þess að gera málið hæfara til að þjóna hlutverki sínu í samfélaginu“.

Með breytingum á málbeitingu í átt til kynhlutleysis er einmitt verið að „laga tungumál að nýjum aðstæðum“ og „gera málið hæfara til að þjóna hlutverki sínu í samfélaginu“. Ráðherrann segir líka: „Þú get­ur notað það, kyn­hlut­laust mál, að ein­hverju leyti án þess að fara alla leið.“ Þetta er hárrétt og einmitt það sem málið snýst um – að hnika málbeitingu í átt til kynhlutleysis. Það er hægt að gera með ýmsu móti innan ramma hefðbundins máls án þess að gera einhverjar róttækar breytingar á málkerfinu. Ég veit ekki til að neinum detti í hug að það sé hægt að gera málið fullkomlega kynhlutlaust en það skiptir samt máli að stefna í þá átt – t.d. með því að tala um tónlistarfólk eins og ráðherra segist gera, frekar en tónlistarmenn. Norðfólk er strámaður.