Í Málvöndunarþættinum var í dag spurst fyrir um sögnina urlast sem kom fyrir í frétt á Vísi í dag – „Við urðum vitni að því þegar fuglarnir urluðust í fyrra“ segir þar. Orðið er ekki að finna í hefðbundnum orðabókum og fyrirspyrjandi sagðist hvorki hafa heyrt það né séð fyrr en hafði fundið það á Nýyrðavef Árnastofnunar þar sem það er skýrt 'Að sturlast, eða truflast, t.d. úr hlátri eða reiði'. Sú sem sendi orðið á Nýyrðavefinn bætir við: „Of langt síðan til að hægt sé að muna hvar ég heyrði þetta fyrst, a.m.k. 2 áratugir“ – en orðið var sent inn árið 2022. Í umræðu í Málvöndunarþættinum var sagt að orðið ætti uppruna sinn á tíunda áratugnum og hefði þá verið notað sem slangur tengt sögninni sturlast. En sennilega er orðið talsvert eldra en það.

Árið 2000 skrifaði Gísli Jónsson í þættinum „Íslenskt mál“ í Mogunblaðinu: „Umsjónarmaður er að safna fróðleik um sögnina að urlast og orðasambandið að ver(ð)a urlaður. Þetta heyrist um þessar mundir á Akureyri, einkum meðal yngra fólks og er haft í merkingunni að geggjast, ver(ð)a geggjaður. Ég hef komist að því að þetta er ekki mjög ungt, nema það hafi fallið niður og verið lífgað við seinna.“ Gísli vitnar í systur úr Aðaldal sem segjast kannast mjög vel við þetta sem „slanguryrði unglinga“ frá því 40-50 árum fyrr og hafi „á táningsaldri notað það í merkingunni (létt)geggjaðar; það hafi alltaf verið neikvætt en tiltölulega meinlaust“. Þetta þýðir að orðið hefur verið komið í notkun upp úr miðri síðustu öld, fyrir 60-70 árum.

Nokkru síðar birti Gísli bréf sem honum hafði borist þar sem bréfritari sagðist þekkja sögnina úr máli sonar síns sem notaði hana í merkingunni 'að verða uppnæmur, æstur eða brjálast'. Sonurinn sagðist hafa lært sögnina af vini sínum úr Garðabæ sem er fæddur 1964, og vinurinn „taldi að hann hefði sjálfur búið það til og giskaði á að hann hefði breytt sögninni að sturlast í urlast“. En samkvæmt því sem að framan segir er orðið nokkru eldra, þótt ekki sé útilokað (en ólíklegt) að það hafi orðið til á tveimur stöðum. Elstu dæmi á prenti um sögnina urlast eru frá 1995 og elstu dæmi um lýsingarorðið urlaður frá 1996. Þetta eru nokkur dæmi, öll úr stjörnuspám í Tímanum sem eru mjög óformlegar og væntanlega sami höfundur að þeim öllum.

Í Risamálheildinni eru hátt í 400 dæmi um sögnina urlast og rúm 30 um lýsingarorðið urlaður – nær öll af samfélagsmiðlum. Það er því ljóst að þessi orð eru talsvert notuð, einkum sögnin, en að mestu bundin við óformlegt mál. Dæmin dreifast á tvo síðustu áratugi og fyrstu árin er oft verið að spyrja hvaða orð þetta séu og hvað þau merki, eða hafna þeim með öllu – „Þetta heitir að sturlast, ekki urlast“ segir t.d. á Bland.is 2006, og „Nei, að urlast eða vera urlaður er ekki til“ segir á Bland.is 2009. En slíkar athugasemdir sjást ekki á seinustu árum sem bendir til að þessi orð séu orðin nokkuð þekkt og viðurkennd – í óformlegu máli. Hvort fólk vill nota þau í formlegu málsniði er auðvitað smekksatriði, en líklegt er að svo verði með tímanum.

Í gær var hér spurt hvort hópverjar kynnu eitthvert annað orð yfir það sem hefur verið kallað forréttindablinda og merkir 'Það þegar fólk tekur ekki eftir því að það nýtur efnahagslegra eða félagslegra forréttinda af einhverju tagi'. Orðið er a.m.k. rúmlega tíu ára gamalt en hvorki að finna í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmi sem ég finn um það er á Bland.is árið 2012: „En forréttindablinda er lúmsk og margskonar.“ Orðið hefur breiðst hratt út og í Risamálheildinni eru rúm 400 dæmi um það. Fleiri samsetningar af þessu tagi, þar sem fyrri hlutinn lýsir því hvað glepur fólki sýn eða á hvað fólk er blint (í óeiginlegri merkingu) eru til, sumar nýlegar svo sem kynjablinda en aðrar eldri svo sem flokksblinda og siðblinda.

Þótt þessi orð séu í sjálfu sér gagnsæ og orðhlutinn -blinda lipur í samsetningum hefur verið bent á að það geti hugsanlega verið særandi fyrir blint og sjónskert fólk þegar blinda er notuð á þennan hátt, í neikvæðum orðum sem vísa til fáfræði, hugsunarleysis, skeytingarleysis o.þ.h. Í staðinn væri e.t.v. hægt að nota orðið glepja, sbr. glepja sýn, og tala um forréttindaglepju, kynjaglepju, flokksglepju o.s.frv. Nafnorðið glepja er til samkvæmt Íslenskri orðabók og skýrt 'glypjulegt, gisið prjón' en sagt staðbundið. Þetta orð er svo sjaldgæft að óhætt ætti að vera að taka það traustataki og gefa því nýja merkingu, sem fellur algerlega að merkingu sagnarinnar glepja. Þetta er allavega möguleiki fyrir þau sem fella sig ekki við forréttindablinda og slík orð.

Í endursögn mbl.is á hlaðvarpsviðtali við Kára Stefánsson kemur fram sú skoðun hans að Heiðar Guðjónsson „meini ekkert illt“ í nýlegu viðtali sem ég taldi – og var ekki einn um það – að bæri vott um útlendingaandúð. Það var og er skoðun mín. Hún kann að vera röng, en það var ekki og getur ekki verið óheiðarlegt að setja hana fram. Það getur hafa verið ósmekklegt, óskynsamlegt, óþægilegt, óviðeigandi, ómálefnalegt, óviðurkvæmilegt, ómerkilegt og ó- allt mögulegt – en ekki óheiðarlegt. En nóg um það. Meginatriðið er að Kári hefur alveg rétt fyrir sér um það að Heiðari hafi sést yfir að sá þrýstingur sem nú er á íslenskuna stafar ekki nema að hluta til af fjölda útlendinga á Íslandi, heldur einnig og ekki síður af áhrifum stafrænna miðla og tækni.

Kári segir: „Við lifum að mjög stórum hluta til í netheimum þar sem menn tala að mestu leyti á ensku og við einangrum okkur ekkert uppi á Íslandi. Við verðum á Íslandi fyrir gífurlegum áhrifum og líklega meiri áhrifum af útlendingum í gegnum netið heldur en þeim fáu sem búa á Íslandi.“ Þetta er grundvallaratriði – nauðsynlegt er að átta sig á að erlend áhrif á íslensku eru af tvennum toga. Ég hef margoft skrifað um að bæði þjóðfélagsbreytingar og tæknibreytingar setji íslenskuna í vanda, og ensk áhrif gegnum stafræna miðla voru meginástæðan fyrir því að við Sigríður Sigurjónsdóttir og fleiri stóðum fyrir viðamiklu rannsóknarverkefni undir heitinu „Greining á málfræðilegum afleiðingum stafræns málsambýlis“ á árunum 2016-2019.

Þess vegna losnum við ekkert við erlend áhrif þótt við takmörkum fjölda útlendinga – væntanlega dettur engum í hug að loka netinu. Það má deila um hvort netið eða fjöldi fólks sem ekki talar íslensku sé meiri uppspretta erlendra áhrifa, en óumdeilanlegt er að stafrænir miðlar– netið, snjalltæki, efnis- og streymisveitur, tölvuleikir o.fl. – hafa gífurleg áhrif og eru að því leyti varhugaverðari að þeir ná mun meira til barna á máltökuskeiði, þegar málkerfi þeirra er í mótun og mjög viðkvæmt. Ég held að takmörkun á notkun barna á stafrænum miðlum og tækni yrði áhrifaríkari verndaraðgerð fyrir íslenskuna en takmörkun á fjölda útlendinga í landinu. En það er auðvitað vænlegra til árangurs í pólitík að beina áherslunni að útlendingunum.

Kári segir líka: „En ég er hins vegar mjög opinn fyrir því að við látum okkar daglega líf vera tvítyngt. Það er að segja, við notum íslensku þar sem það á við og notum ensku, nútímaesperantó, þar sem hún á við.“ Þannig er staðan auðvitað nú þegar, hvort sem okkur líkar betur eða verr – og engar líkur til annars en hún verði þannig áfram. En Kári bætir við: „En maður verður samt að draga einhvers staðar víglínu. Mér finnst sjálfsagt að draga víglínu.“ Þetta er hárrétt og ég hef oft skrifað um þetta – kallað eftir því að staða ensku í íslensku málsamfélagi sé viðurkennd og tekin til alvarlegrar umræðu, einmitt með það í huga að marka enskunni bás, draga þessa víglínu. Það er gífurlega mikilvægt að stjórnvöld móti stefnu í þessu máli.

Fyrr í dag var hér spurt: „Hvaðan kemur orðalagið að ná á <einhverjum> í merkingunni að ná í viðkomandi (t.d. í síma)? Hver er hugsunin? Er blæbrigðamunur m.v. það síðarnefnda eða er merkingin nákvæmlega sú sama?“ Í svörum hefur komið fram að sumum finnst eðlilegra að nota þolfall, ná á einhvern, nefnt hefur verið að þetta gæti verið landshlutabundið, og svolítið mismunandi skoðanir um merkingarmun hafa komið fram. Mér fannst því ómaksins vert að skoða þetta nánar og komst að því að þetta orðalag virðist ekki vera gamalt í málinu. Í elsta dæminu sem ég finn um það, í Morgunblaðinu 1955, er notað þolfall: „Heyrðum við síðan ekki frá honum í hart nær 30 tíma, þrátt fyrir tilraunir okkar um að ná á hann.“

Tvö næstu dæmin eru úr Nýjum vikutíðindum, það fyrra frá 1967: „Loksins sagði hann: „Ég vil líka gjarnan ná á hana, og ég veit engu meira en þið, hvar hún er niður komin.““ Hitt dæmið er frá 1971: „Við getum aðeins lofað forsjónina fyrir að við skyldum ná á honum áður en hann kom henni í framkvæmd.“ Í Degi 1987 segir: „Það getur reynst erfitt að ná á honum og Dagur hefur fundið fyrir því eins og aðrir.“ En annars fer þetta orðalag ekki að sjást fyrr en eftir aldamót. Í Víkurfréttum 2001 segir: „Helga Hrönn Þórhallsdóttir, húðsjúkdómalæknir hefur verið með stofu þar síðustu ár en hægt er að ná á hana á fimmtudögum.“ Fjölda dæma má svo finna um þetta samband frá síðustu tveimur áratugum, á tímarit.is og í Risamálheildinni.

Eins og dæmin hér að framan sýna er ýmist notað þolfall eða þágufall með ná á. Þolfallið er þó miklu algengara og í raun alveg yfirgnæfandi nema í elstu dæmunum. Hugsanlega er þó einhver fótur fyrir því að landshlutamunur sé á fallnotkun í þessu sambandi – a.m.k. eru flest nýleg dæmi um þágufallið úr blaðinu Norðurslóð sem er gefið út á Dalvík. Það er ljóst að merkingin getur verið bæði 'ná sambandi við' (í síma eða tölvupósti) og 'hitta' (í raunheimum). Merkingarmunurinn á ná á og ná í er óljós og ekki mikill, en mér finnst þó ná á oft vísa til þess að það sé erfitt eða tilviljun að komast í tæri við fólk, og jafnvel að það hafi reynt að koma sér undan því að láta ná sambandi við sig. En þetta er alls ekki algilt.

Ég get hins vegar ekki svarað því hvernig þetta er tilkomið. Ef eingöngu væri notað þágufall mætti ímynda sér að þetta væri stytting úr ná tökum á eða eitthvað slíkt, en það gæti ekki skýrt þolfallið. Hugsanlega skiptir líka máli að ná í er miklu margræðara samband – það merkir ekki bara 'ná sambandi við', heldur líka 'sækja'. Þannig getur ég náði í Hönnu í gær bæði merkt 'ég náði sambandi við Hönnu' og 'ég sótti Hönnu'. Þetta getur líka merkt 'koma höndum yfir, hreppa' – ég náði í síðasta jakkann á útsölunni. Aftur á móti getur ná á varla merkt annað en 'ná sambandi við', annaðhvort rafrænt eða í raunheimum, og er í þeim skilningi „skýrara“ en ná í. Þetta er samt bara tilgáta, en hitt er ljóst að ná á er fremur nýtilkomið og færist í vöxt.

Hér hafa undanfarið verið miklar umræður um enskunotkun í íslenskri ferðaþjónustu. Í því sambandi er rétt að rifja upp að á undanförnum árum hafa komið út þrjár merkar skýrslur um tungumál í ferðaþjónustunni, unnar í samvinnu Háskólans á Hólum og Árnastofnunar – höfundar eru Anna Vilborg Einarsdóttir, Ágústa Þorbergsdóttir og Sigríður Sigurðardóttir. Skýrslurnar heita Ráðandi tungumál í íslenskri ferðaþjónustu, Staða málstefnu í stoðkerfi ferðaþjónustunnar. Skiptir hún máli? og Nöfn fyrirtækja í íslenskri ferðaþjónustu.

Óhætt er að segja að skýrslurnar dragi upp dökka mynd af stöðu íslensku innan ferðaþjónustunnar og viðhorfum til íslensku innan greinarinnar. Hér fylgja nokkrar tilvitnanir í skýrslurnar:

• „Niðurstöður gefa vísbendingar um að ferðaþjónustuaðilar telji að enska verði að vera ráðandi tungumál í ferðaþjónustu, sérstaklega í markaðssetningu og færri en fleiri sjá ástæðu til þess að nota íslensku meðfram ensku. Ferðaþjónustuaðilum virðist ekki auðvelt að halda íslenskri tungu á lofti eða nota hana í sinni þjónustu en brýnt er að þeir átti sig á vandanum og velti fyrir sér hvernig best er að taka á málinu.“ (Ráðandi tungumál, bls. 2)
• „Margir (36%) sögðu að starfsfólk hefði áhuga á að læra íslensku og sæktu slík námskeið ef þau væru í boðið. Starfsfólk sem veldi það gerði það yfirleitt á eigin kostnað. Svörin sýna að meirihluti starfsfólks hefur áhuga á að læra íslensku. Þeir sem sögðu starfsfólk ekki hafa áhuga á því sögðu skýringuna oftast þá að fólk stoppaði svo stutt við.“ (Ráðandi tungumál, bls. 19)
• „Þannig svöruðu 42% þátttakenda því til að íslenskunám væri ekki í boði í nágrenninu eða að ekkert framboð væri á hagnýtu íslenskunámi sem kæmi að notum í vinnunni. Eða að spurningin ætti ekki við þar sem enginn erlendur starfsmaður væri hjá fyrirtækinu. 49% svarenda sögðu að starfsfólkið hefði ekki áhuga á íslenskunámi, að námið væri á óheppilegum tíma, eða að þau tilgreindu eitthvað annað, s.s. að engir erlendir starfsmenn væru í fyrirtækinu o.fl. Fæstir eða 9% svarenda sögðu starfsfólkið stoppa of stutt við á vinnustaðnum til að það tæki því fyrir það að læra íslensku, námið væri of dýrt fyrir starfsfólkið eða að vinnustaðurinn hefði ekki áhuga á að styrkja íslenskunám starfsfólksins. Þá kom fram að vetrarnámskeið gögnuðust sumarstarfsfólki lítið.“ (Ráðandi tungumál, bls. 28)
• „Við höfum ekki staðið okkur vel í að auðvelda fólki að læra málið. Þrýstingur á að læra það er lítill og sjálf grípum við allt of fljótt til enskunnar. Þetta kemur vel fram í viðtölunum. Enginn sagðist hafa hvatt erlent starfsfólk til að læra íslensku. Þeir sem vilja læra íslensku hafa sjálfir haft frumkvæðið að því og flestir greiddu fyrir það sjálfir.“ (Ráðandi tungumál, bls. 47-48)
• „Niðurstöður rannsóknarinnar gefa vísbendingu um að andvaraleysi gagnvart stöðu íslensku sé ríkjandi hvort sem það er hjá opinberum aðilum eða stoðkerfi ferðaþjónustunnar.“ (Staða íslensku, bls. 23)
• „Við má bæta að kominn er tími til spyrja erlenda ferðamenn um áhuga þeirra á að sjá og heyra íslensku á ferð um landið til þess að fá þær niðurstöður á hreint og vinna út frá þeim. Í viðræðum okkar við aðila, bæði innan og utan ferðaþjónustunnar, hafa komið fram meiningar um að hagstæðast væri að leyfa enskunni að taka við af íslenskunni.“ (Staða íslensku, bls. 24)
• „Niðurstaðan er sú að þrátt fyrir að stjórnvöld hafi lagt fram þá kröfu til sveitarfélaganna að þau móti sína eigin málstefnu hafa þau yfirleitt ekki gert það og skipuleggjendur ferðaþjónustu og umsjónaraðilar hennar hafa ekki brugðist við ruðningsáhrifum ensku á íslensku í auglýsingum. Dæmi um þetta er stefnurammi Samtaka ferðaþjónustunnar til ársins 2030 undir fororðunum: Leiðandi í sjálfbærri þróun, þar sem ekkert er fjallað um tungumál […] Er ekki kominn tími til að spyrja um sjálfbærniáform ferðamálayfirvalda gagnvart íslenskri tungu?“ (Staða íslensku, bls. 24)
• „Verði íslenska ekki gjaldgeng í ferðaþjónustu á Íslandi og enska verður tekin fram yfir hana mun hljómur og ásýnd landsins breytast. Þar með glatast mikilvæg sérstaða og um leið verðmæti.“ (Nöfn fyrirtækja, bls. 31)

Vitanlega berum við öll ábyrgð á íslenskunni og eins og hér hefur oft verið lögð áhersla á er mikilvægt að Íslendingar breyti framkomu sinni og viðhorfum gagnvart erlendu starfsfólki – sýni því þolinmæði og ýti undir íslenskunotkun þess. En ábyrgð ferðamálayfirvalda og þeirra sem reka fyrirtæki í ferðaþjónustu er sérstaklega mikil og því miður verður ekki séð að þeim sé þessi ábyrgð nógu ljós.

Íslenskan er í miklum vanda – við erum í vanda. Það hefur komið fram í umræðum undanfarið, bæði í þessum hópi og víðar á samfélagsmiðlum og í fjölmiðlum, að mikið og vaxandi óþol ríkir gagnvart enskunotkun á Íslandi, ekki síst á kaffihúsum, veitingahúsum og í verslunum þar sem oft er ekki hægt að fá afgreiðslu á íslensku. Ég skil þetta óþol vel og hef fundið fyrir þessari tilfinningu sjálfur á ferðum um landið undanfarið. Íslenska er opinbert mál landsins og það er ekkert óeðlilegt að fólk geri ráð fyrir og ætlist til að geta notað íslensku við kaup á vörum og þjónustu. Sumt eldra fólk býr ekki heldur yfir nægilegri enskukunnáttu til að eiga auðvelt með að skilja matseðla sem eru eingöngu á ensku eða ræða á ensku við afgreiðslufólk.

Þess vegna er ástæðulaust að gera lítið úr þessu óþoli – það á sér skiljanlegar skýringar. Hins vegar mega eðlilegar kröfur fólks um að geta notað íslensku alls ekki bitna á því erlenda starfsfólki sem um ræðir og hefur verið ráðið til starfa án þess að krafa hafi verið gerð um íslenskukunnáttu. Það vinnur oft langan vinnudag og óraunhæft að gera ráð fyrir að það stundi íslenskunám með vinnunni. Til þess gefst ekki tími, auk þess sem framboð á heppilegri kennslu og kennsluefni er dapurlega lítið. Það versta er ef óþol fólks brýst út sem útlendingaandúð sem stundum örlar á. Það er ekki bara vont fyrir fólkið sem það bitnar á – það er líka vont fyrir íslenskuna vegna þess að hætta er á að það veki mótþróa gagnvart íslensku og íslenskunámi.

Á þessu er engin einföld lausn til – allra síst sú að amast við útlendingum í afgreiðslustörfum. Við þurfum á þeim að halda til að halda hagkerfinu gangandi. Þeir vinna störf sem Íslendingar geta ekki mannað – eða vilja ekki vinna. Rekstraraðilar veitingahúsa segjast ekkert geta gert – þeir fái ekki Íslendinga til starfa, og það sé óraunhæft að gera ráð fyrir að erlent starfsfólk læri íslensku. Það er samt engin afsökun fyrir því að hafa matseðla eingöngu á ensku eins og ýmis dæmi eru um. Ég held líka að það væri hægt að gera mun meira – kenna erlendu starfsfólki grundvallarorðaforða starfsins sem um er að ræða. Það á alveg að vera hægt að kenna fólki að heilsa og þakka fyrir, kenna því íslensk heiti á helstu réttum sem staðurinn býður upp á, o.s.frv.

En þá verða Íslendingar líka að koma til móts við fólk sem reynir að tala íslensku. Ég vonast til að viðleitni erlends starfsfólks til að tala íslensku myndi gera viðskiptavini jákvæðari í garð fólksins, en sumum útlendingum finnst það jafnvel gera illt verra að reyna að tala íslensku í stað þess að halda sig við enskuna því að þá fái þau oft á sig óvægna gagnrýni fyrir lélegan framburð, rangar beygingar, vitlaus orð o.s.frv. Það er gífurlega mikilvægt að Íslendingar breyti viðhorfi sínu til „ófullkominnar“ íslensku, séu jákvæðir þegar fólk reynir að tala málið, sýni því þolinmæði og leitist við að liðsinna því og hvetja það áfram. Það er ekki vænlegt til árangurs að bregðast við ensku með því að strunsa út af staðnum. Það kemur íslenskunni ekki að gagni.

Við eigum nefnilega engan annan kost en finna raunhæfa lausn sem sættir ólík sjónarmið. Lausn sem tekur mið af því að enskan er komin til að vera í íslensku málsamfélagi og hér mun áfram verða fólk í afgreiðslustörfum sem ekki talar fullkomna íslensku – en jafnframt af því að íslenska er opinbert mál landsins sem mikilvægt er að unnt sé að nota á öllum sviðum, og það er eðlileg ósk fólks að geta notað málið í einföldum samskiptum við útlendinga. Lausnin hlýtur annars vegar að byggjast á því að erlent starfsfólk sé hvatt til að læra íslensku, og því auðveldað það á ýmsan hátt, og hins vegar á breyttu viðhorfi Íslendinga til útlendinga og „ófullkominnar“ íslensku. Lykilatriðin hljóta alltaf að vera umburðarlyndi, virðing og tillitssemi. Á báða bóga.

Mér var bent á að við inngang Norræna hússins er skilti sem er eingöngu á ensku. Af því tilefni skrifaði ég kynningar- og samskiptastjóra hússins póst þar sem sagði m.a.:

„Það vekur furðu að skiltið skuli eingöngu vera á ensku en ekki á íslensku og einhverju skandinavísku máli. Er það ný stefna í norrænu samstarfi að hafa eingöngu ensku á skiltum? Ég verð að segja að mér finnst þetta mjög dapurlegt. Enskan er yfir og allt um kring, en ég hef skilið það svo að tilgangurinn með norrænu samstarfi sé m.a. að efla norræn tungumál og ýta undir notkun þeirra. Enskunotkun af þessu tagi vinnur beinlínis gegn því markmiði. Ég treysti því að þarna eigi eftir að bætast við annað skilti með sömu upplýsingum á íslensku og skandinavísku máli, en ef svo er ekki vonast ég til að þetta séu einhvers konar mistök eða hugsunarleysi sem verði leiðrétt.“

Nú hef ég fengið svar sem ég þakka kærlega fyrir og gefur fyrirheit um breytingar:

„Nei þetta er ekki gott og á ekki að vera svona.

Þetta skilti var sett upp ekki fyrir svo löngu en samt fyrir mína tíð (og núverandi stjórnanda). Þú ert ekki sá fyrsti til að nefna þetta blessaða skilti. En þetta er engin afsökun, við höfum leyft því að standa óþarflega lengi.

Við stöndum í framkvæmdum á húsinu núna, löngu tímabærum endurbótum og þetta skilti verður látið fara og við erum að láta útbúa nýtt í samráði við Alvar Aalto stofnunina og Minjastofnun – því þetta skilti er ekki aðeins á ensku það er einnig mjög ljótt og stenst ekki fegurðarstaðla hússins. Að auki benda örvarnar í allar áttir og engar réttar.

Skelfingar skiltið er það kallað.

En það gleður mig að fá frá þér tölvupóst. [...] Bestu þakkir fyrir að skrifa til mín, ég vona að nýja skiltið muni gleðja gesti okkar.“

Vonandi líður ekki á löngu uns nýja skiltið kemur upp. En þetta sýnir enn einu sinni að við eigum ekki að láta okkur nægja að ergja okkur hvert við annað og á samfélagsmiðlum – við eigum að spyrjast fyrir og gera athugasemdir. Venjulega er brugðist vel við, og oft skilar þetta árangri.

Í gær var frétt á mbl.is undir fyrirsögninni „Fann aldaforna skeifu við gosstöðvarnar“. Í Málvöndunarþættinum var spurt hvort þetta flokkaðist ekki „undir tátólógíu eða tvíklifun“. Á bak við þá spurningu liggur væntanlega sú hugmynd að aldur skeifunnar komi fram í seinni lið orðsins, -forn, og fyrri hlutinn alda- sé því óþörf viðbót. En merkingin í forn er auðvitað mjög teygjanleg og í sjálfu sér ekkert óeðlilegt að bæta alda- þar framan við til að leggja áherslu á aldurinn og skilgreina hann nánar. Orðið aldaforn er vissulega ekki að finna í neinum orðabókum en það er samt ekki nýtt og ekki einsdæmi, og það er varla hægt að halda því fram að meiri tvítekning sé í aldaforn en í aldagamall sem er vitanlega alþekkt og viðurkennt orð.

En þrátt fyrir að tæpast sé meiri tvítekning í aldaforn en aldagamall er samt mikilvægur munur á orðunum sem getur verið ástæða fyrir því að sumum finnst fyrrnefnda orðið undarlegt eða hæpið. Þótt forn og gamall merki eða geti merkt u.þ.b. það sama hefur gamall miklu víðtækara notkunarsvið – það er notað sem ákvörðun eða viðmiðun um aldur sem þarf ekki að vera hár. Við segjum barnið er tveggja ára gamalt þótt það sé auðvitað ekki „gamalt“ í bókstaflegri merkingu orðsins – gamalt er þarna eins konar mælikvarði. Aftur á móti er forn ekki notað á þennan hátt, ekki einu sinni um háan aldur – við getum ekki sagt *hún er 90 ára forn eða neitt slíkt, og ekki heldur *skeifan er margra alda forn. Þar er eingöngu hægt að nota gömul.

En samsett orð eru ekki endilega „rökrétt“ – þau lifa oft sjálfstæðu lífi, án þess að endurspegla nákvæmlega þau orð eða orðhluta sem þau eru sett saman úr. Á tímarit.is er á áttunda tug dæma um aldaforn, þau elstu u.þ.b. hundrað ára gömul. Eitt elsta dæmið er úr erfiljóði um Bjarna frá Vogi eftir Stefán frá Hvítadal í Lesbók Morgunblaðsins 1927 – „aldaforna áþján rakti“. Þótt sjaldgæft sé kemur orðið fyrir í textum frá öllum áratugum síðan þá, og í Risamálheildinni eru 11 dæmi um það frá þessari öld, m.a. í formlegum textum – „Kenning gagnstefnenda sé líka í andstöðu við dómafordæmi Hæstaréttar og aldaforna reglu lögbóka sem fræðimenn hafi gert skil og sé enn lögfest“ segir í landsréttardómi frá 2021. Það er ekkert að þessu orði.

Í gær var í Málvöndunarþættinum vakin athygli á orðalaginu í fórum sér í frétt á vef Ríkisútvarpsins þar sem sagði: „Tollverðir á Gardermoen flugvellinum í Ósló stöðvuðu íslenskan ríkisborgara síðdegis gær en hann reyndist vera með ofskynjunarsveppi í fórum sér.“ Væntanlega er óhætt að gera því skóna að þeim sem benti á þetta orðalag hefði þótt eðlilegra að sagt væri í fórum sínum enda er það hið venjulega orðalag. En orðalagið í fórum sér er þó þekkt – um það eru 117 dæmi á tímarit.is og 178 í Risamálheildinni. Vissulega er þetta þó lítill hluti af heildinni því að 10.825 dæmi eru um í fórum sínum á tímarit.is og 7.426 í Risamálheildinni. Dæmin um í fórum sér eru því aðeins 1,1% af heildinni á tímarit.is og 2,4% í Risamálheildinni.

Orðmyndin fórum er upphaflega þágufall fleirtölu af orðinu fórur sem merkti 'herklæði' í fornu máli og kemur bara fyrir í fleitölu – „hann gjörði út 60 þúsund vopnaðra riddara með öllum fórum“ segir t.d. í Ævintýrum frá um 1350. Í nútímamáli lifir orðið helst í sambandinu í fórum sínum/sér sem merkir 'eiga, hafa í vörslu sinni'. Þótt dæmin um í fórum sér séu fá er engin ástæða til annars en telja þau góð og gild enda á þetta samband sér skýrar hliðstæður í dæmum eins og í pungi sér sem kemur fyrir í fornu máli, t.d. í Snorra-Eddu: „Skíðblaðnir hafði byr, þegar er segl kom á loft, hvert er fara skyldi, en mátti vefja saman sem dúk og hafa í pung sér, ef það vildi.“ Orðið pungur merkir þarna 'skinnpoki', en þetta samband er horfið úr málinu.

Einnig má nefna hliðstæðuna í vasa sér sem 22 dæmi eru um um á tímarit.is og níu í Risamálheildinni, t.d „hún hefur heyrnartól tengd við tæki í vasa sér“ á Vísi 2017. Orðin pungur, vasi og fórur eiga það sameiginlegt að þau merkja einhvers konar „búnað“ sem fólk ber á sér eða með sér. Hér má nefna að Höskuldur Þráinsson taldi sambandið í vasa sér ótækt í nútímamáli í bókinni Setningar (2005) en Jóhanna Barðdal var á öðru máli í ritdómi sínum í Íslensku máli 2007 og benti á að nokkur dæmi væru um sambandið á netinu. Þetta bendir þó til að mat fólks á samböndum af þessu tagi – í vasa sér og væntanlega einnig í fórum sér – geti verið misjafnt og óvíst að allir málnotendur viðurkenni þau. Þau hljóta samt að teljast rétt mál.

Í fréttum Ríkisútvarpsins í gær sagði slökkviliðsstjórinn í Grindavík um vatnsflutninga að gosstöðvunum: „Ætli við verðum ekki með einhverja sex, átta bíla sem selflytja vatn upp.“ Það hafa komið fram efasemdir um hvort sögnin selflytja eigi þarna við. Það er enginn vafi á því að í sögninni felst að það sem flytja skal tiltekna leið er ekki flutt allt í einu alla leiðina, heldur er flutningnum skipt niður. Það er hins vegar ekki alveg ljóst hvað það er sem er skipt niður. Er það farangurinn, þannig að fyrst sé hluti hans fluttur alla leið og svo annar hluti og svo koll af kolli eða er það leiðin, þannig að fyrst sé allur farangurinn fluttur hluta leiðarinnar og áð þar um tíma, og síðan sé farangurinn fluttur áfram í næsta áfanga uns komið er á leiðarenda?

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er sögnin selflytja skýrð 'overføre fra det ene Sted til det andet, flytte enkeltvis el. Stykkevis' – þar virðist eingöngu átt við að farangrinum sé skipt niður. Í Íslenskri orðabók er sögnin skýrð 'flytja e-ð í áföngum (í mörgum ferðum og aðeins nokkurn spöl í einu)'. Túlkun þessarar skýringar er ekki alveg ljós en eðlilegast er að skýra þetta svo að bæði farangri og leið sé skipt niður. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin skýrð 'flytja (e-n/e-ð) í áföngum eða hollum'. Þótt það sé e.t.v. hægt að túlka þessa skýringu á fleiri en einn veg má skilja hana svo að hún feli í sér báðar merkingarnar – með áföngum sé vísað til skiptingar leiðarinnar en með hollum sé vísað til skiptingar farangursins.

Sögnin selflytja vísar væntanlega í upphafi til flutnings fólks, áhalda og afurða milli sels og bæjar. Líklegra er að í þeim flutningum hafi því sem flytja þurfti verið skipt niður en að allt hafi verið flutt í einu í nokkrum áföngum. En það er ljóst að sögnin hefur verið notuð í báðum ofangreindum merkingum í meira en hundrað ár a.m.k. Í Iðunni 1889 segir: „það voru engin tiltök á því, að flytja allan farangurinn í einni ferð; varð því að marg-selflytja.“ Í Andvara 1895 segir: „er þar víðast kviksyndi og mjög örðugt að komast yfir, varð að selflytja hvern klár fyrir sig yfir kílana og lágu sumir í.“ Í Lögréttu 1934 segir: „Varð jeg því að selflytja strákana þrjá yfir álinn.“ Í þessum dæmum er ljóst að það er farangurinn sem er skipt niður.

En dæmi um skiptingu leiðarinnar eru líka ýmis. Í Þjóðólfi 1905 segir: „Sá er lengra hefði ætlað að ná, hefði orðið að láta flytja skeyti sín frá stöð til stöðvar eða selflytja þau, eins og kallað er.“ Þegar málið snýst um skiptingu leiðarinnar er selflytja þó oft aðeins notuð um einn (fyrsta eða síðasta) áfangann. Í Norðurlandi 1910 er sagt að „með samningi við Sam. fél. megi fá vörur fluttar frá Hamborg um Khöfn til Íslands“ en svo segir: „Fyrst og fremst bætir það ekki varninginn að selflytja hann til Khafnar.“ Í DV 1980 segir: „Þar á von bráðar að byggja þyrlupall til að ekki þurfi að selflytja sjúklinga, sem koma með flugi, frá Reykjavíkurflugvelli á spítala, heldur verði þeir fluttir milliliðalaust beint á slysamóttöku spítalans.“

Í seinni tíð virðist báðar merkingar sagnarinnar selflytja oft blandast saman, þannig að flutningsleiðin sem um er að ræða skiptist í áfanga og í einum áfanganna eða fleiri er farangrinum skipt niður. Þannig segir í Vikunni 1984: „Fagranesið kemst ekki nálægt landi og því verður að selflytja fólk og farangur í land með minni bátum.“ Í Degi 2000 segir: „Hann var fluttur til Íslands sjóleiðina, með flugvél að Fagurhólsmýri, þaðan á trukk að Skaftafellsá og selfluttur á dráttarvél í Skaftafell.“ Í Feyki 2001 segir: „Þá hafi þurft að selflytja áburðinn heim á bæina þar sem flutningsbílamir komust ekki yfir brúna.“ En áherslan virðist þó oftast fremur vera á skiptingu farangursins en skiptingu flutningsleiðarinnar í áfanga.

Að lokum má spyrja hvort eðlilegt sé að nota selflytja um vatn, á þann hátt sem gert er í fréttinni sem vísað var til í upphafi. Þar eru auðvitað ekki um að ræða einhvern fyrirframskilgreindan „farangur“ sem skipt er niður, heldur er átt við að farnar eru margar ferðir með vatn. Þótt sumum kunni e.t.v. að finnast orka tvímælis að nota selflytja þarna eru ýmis fordæmi fyrir því. Í Morgunblaðinu 1983 segir: „Þurfti að selflytja vatn á staðinn og fóru bílarnir tveir alls fimm ferðir á milli.“ Í Morgunblaðinu 1988 segir: „Vatnsskortur tafði slökkvistörf og þurfti að selflytja rúm 80 tonn vatns á staðinn með tankbíl.“ Í DV 2003 segir: „Ungir Reykvíkingar tóku sig til í gærdag og selfluttu vatn úr Tjörninni yfir í bakgarð Alþingishússins við Austurvöll.“