Category: Málfar

Í gær var hér spurt um orðasambandið eiga ekki roð í sem fyrirspyrjandi sagðist hafa vanist í myndinni hafa ekki roð við. Það er alveg rétt að síðarnefnda gerðin er mun eldri – í elsta dæmi um sambandið í Ritmálssafni Árnastofnunar er reyndar notuð sögnin standa, eins og Jón G. Friðjónsson bendir á í Merg málsins. Það dæmi er úr þýðingu eftir séra Snorra Björnsson á Húsafelli frá seinni hluta 18. aldar: „En það stoðar ekki fljóð / enginn roð við honum stóð.“ En elsta dæmi um myndina hafa ekki roð við er í Smásögum Magnúsar Stephensen frá 1820: „þótt dável smakkaðist Pétri tárið jafnaðarlega, hafði hann ekki roð við.“ Sambandið verður þó ekki algengt fyrr en fer að líða á tuttugustu öld, einkum á síðasta þriðjungi hennar.

En um það leyti fara einnig að koma fram tilbrigði í orðasambandinu eins og fram kemur hjá Jóni G. Friðjónssyni í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2007: „Orðatiltækið hafa ekki roð við einhverjum 'vera hvergi nærri eins góður í einhverju og einhver; standa einhverjum langt að baki' vísar til hunda sem slást um (togast á um) fiskroð og annar hefur ekki við hinum. Vísunin hlýtur að vera gagnsæ í hugum flestra en hún fer fyrir ofan garð og neðan ef ekki er valin rétt forsetning […].“ Þarna er Jón að vísa til dæma þar sem forsetningin í er notuð í stað við. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu 1980: „Eastwood karlinn er einnig í essinu sínu sem hinn fámáli, ódrepandi karlpeningur sem enginn hefur roð í.“

Iðulega er það þó ekki bara forsetningin sem breytist, heldur einnig sögnin – eiga kemur í stað hafa. Elsta dæmi um það er í Tímanum 1983: „KR-ingar, sem nú nálgast óðum fyrstu deildina, áttu aldrei roð í Valsmenn.“ Nokkur næstu dæmi eru einnig úr Tímanum en fljótlega fylgja fleiri blöð á eftir. Í Þjóðviljanum 1984 segir: „enduðu svo yfirleitt með því að reyna að gefa háar sendingar á Jón Oddsson og Ingólf Ingólfsson, sem áttu ekki roð í hávaxna miðverði IBK.“ Í Helgarpóstinum 1984 segir: „Rush átti ekki roð í KR-vörnina.“ Í Morgunblaðinu 1987 segir: „Keppinautar Helgu áttu ekki roð í hana í þetta skipti.“ Í Fréttum 1988 segir: „Ég held að Eyjastrákarnir bíði lægri hlut úr viðureigninni, þeir eiga ekkert roð í þá japönsku.“

Það er auðvitað rétt sem Jón G. Friðjónsson segir að vísunin í orðasambandinu „fer fyrir ofan garð og neðan ef ekki er valin rétt forsetning“. Hins vegar held ég að það sé alls ekki rétt að vísunin sé „gagnsæ í hugum flestra“. Ég held að fæstir málnotendur hafi séð hunda togast á um fiskroð og sú vísun skipti engu máli fyrir skilning þeirra á orðasambandinu – enda hefði það varla breyst ef svo hefði verið. Enda er það einmitt eðlileg þróun fastra orðasambanda – þau eru gagnsæ í upphafi en fara smátt og smátt að lifa sjálfstæðu lífi og tengslin við upprunann dofna eða rofna algerlega. Fyrir nútíma málnotendum er hafa ekki roð við bara orðasamband með ákveðna merkingu sem þarf að læra, óháð vísun, og eins hægt að segja eiga ekki roð í.

En þótt rofin tengsl við uppruna leiði til þess að sambandið gat breyst skýra þau ekki að það skyldi breytast. Á því kann ég svo sem enga skýringu en hugsanlegt er að áhrif frá eiga séns í sem hefur sömu merkingu spili þar inn í. Hvað sem því líður er ljóst að orðasambandið hefur breyst – langalgengasta mynd þess í Risamálheildinni er sú þar sem bæði sögn og forsetning breytist, eiga ekki roð í. Um hana eru rúm sjö hundruð dæmi en dæmin um eldri myndina, hafa ekki roð við, rúmlega þrjú hundruð, og dæmin þar sem aðeins forsetningin breytist, hafa ekki roð í, rúmlega hundrað. Vegna aldurs og tíðni myndanna eiga/hafa ekki roð í er engin ástæða til annars en telja þær góðar og gildar við hlið eldri myndarinnar hafa ekki roð við.

Í Málvöndunarþættinum sá ég að verið var að gera athugasemd við orðalagið „neita fyrir mistök“ í Facebookfærslu sem DV tók upp. Það er ekki einsdæmi – þetta orðalag hefur verið tekið fyrir í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu, fyrst 2013: „Ósiður í sókn: „að neita fyrir e-ð“. Hreinn óþarfi, því hægt er að neita því, þverneita því, þræta fyrir það, þvertaka fyrir það og synja fyrir það – vilji maður ekki játa það.“ Árið 2016 sagði svo í sama dálki: „Að neita merkir að segja nei við e-u – eða hafna e-u: neita (til)boði. Ennfremur að þræta fyrir e-ð („Hann neitaði því að hafa borðað allar pönnukökurnar einn“) og þvertaka fyrir e-ð. Að „neita fyrir“ e-ð, sem stundum sést („Reyndu ekki að neita fyrir þetta!“), er líkast til samsláttur.“

Vissulega er neita fyrir ekki mjög gamalt – líklega innan við 40 ára. Elsta dæmi sem ég hef rekist á er í Heimsmynd 1987: „Hún hefur alla tíð neitað fyrir það.“ Í Bæjarins besta 1989 segir „hann gæti því ekki neitað fyrir að sárin væru af manna völdum“ og í sama blaði sama ár segir „Jón Friðgeir kvaðst ekki geta neitað fyrir að þetta væri rétt“. En annars fer þetta ekki að sjást fyrr en eftir aldamót. Í Orðlaus 2002 segir: „Fyrstu viðbrögð hans verða líklega þau að neita fyrir þetta.“ Í sama blaði 2004 segir: „Pollard neitaði fyrir að njósna um Bandaríkin.“ Í DV 2004 segir: „Hann reyndar neitaði fyrir það í samtali við blaðamann eftir leikinn.“ Í Fréttablaðinu 2006 segir: „Hann sýnir ekki góða fyrirmynd með því að neita fyrir lítið umferðarlagabrot.“

En þar með er ekki öll sagan sögð. Auk grunnsagnarinnar neita eru til samsetningarnar harðneita og þverneita sem merkja það sama – að viðbættri áherslu. Sambandið harðneita fyrir er álíka gamalt og neita fyrir – elsta dæmið er í Vikunni 1988: „Gvendur harðneitaði fyrir að hann hefði neinar syndsamlegar hugsanir í huga.“ En þverneita fyrir er miklu eldra. Í Heimskringlu 1941 segir: „Eg get ekki þverneitað fyrir það.“ Í Fálkanum 1961 segir: „Hauptmann þverneitaði fyrir allt.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1963 segir: „þeir höfðu ekkert látið frá sér fara, sem ekki var hægt að þverneita fyrir.“ Í Dagblaðinu 1979 segir: „Unglingarnir játuðu fyrir honum sömu lexíuna sem þau svo þverneituðu fyrir að nokkrum tíma liðnum.“

Tíðni sambandsins neita fyrir hefur aukist mjög ört á síðustu árum – í Risamálheildinni er a.m.k. á sjöunda hundrað dæma um það. Ástæðan fyrir því að þverneita ryður þarna brautina eru væntanlega einkum áhrif frá þvertaka fyrir eins og áður er nefnt – það má kalla það samslátt ef fólk vill. En við þetta bætast svo önnur sambönd svipaðrar merkingar sem hafa fyrir og einnig voru nefnd áður, eins og þræta fyrir og synja fyrir. Það er mjög eðlilegt og skiljanlegt að neita verði fyrir áhrifum frá þeim, og ekkert athugavert við það. Engin leið er að halda því fram að það sé „rökrétt“ að nota fyrir með þvertaka, þræta og synja en ekki með neita – það er bara venja sem getur breyst. Og hún er að breytast – fyrir íslensk áhrif, ekki ensk. Það er í góðu lagi.

Hér var í dag spurt um merkingu orðsins strámaður. Það er bein þýðing enska sambandsins straw man sem merkir 'an argument, claim, or opponent that is invented in order to win or create an argument' eða 'röksemd, staðhæfing, eða andstæðingur sem er fundið upp í þeim tilgangi að vinna deilu eða búa til röksemd'. Þetta orð er sem sé notað þegar búinn er til ímyndaður andstæðingur í rökræðum og skoðanir hans síðan sallaðar niður, eða þegar raunverulegum andstæðingum eru gerðar upp skoðanir sem síðan eru hraktar. Oft er það þá gert á þann hátt að hinar tilbúnu skoðanir eru látnar líta út sem eðlilegt framhald af einhverju sem hefur verið haldið fram í rökræðum – þarna er verið að segja hálfsannleik eða beita blekkingum.

Orðið straw man merkir bókstaflega 'brúða eða fuglahræða úr hálmi‘ – straw merkir 'hálmur' eða 'hálmstrá'. Orðið strámaður er gefið í merkingunni 'Straamand' í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, að vísu með spurningarmerki, og dæmi eru um að orðið hafi verið notað í íslensku í þessari merkingu. Í Austra 1900 segir: „Englendingar læddust með mestu varkárni að herbúðunum og fundu þar – strámann(!) á verði fyrir framan tjöldin.“ Í Fálkanum 1951 segir: „Til þess að gera hjátrúarfullum gestum til geðs hefir gistihússtjóri einn í Chicago látið búa sér til „strámann“, sem hann getur gripið til, er svo stendur á að 13 gestir eiga að borða saman. Þetta er brúða í venjulegri mennskri stærð, og heitir Lúðvík XIV.“ En slík dæmi eru sárafá.

Yfirfærð merking sambandsins er þekkt síðan á 19. öld og líkingin er vitanlega augljós – fuglahræðunni er ætlað að blekkja fugla, láta þá halda að um mannveru sé að ræða, rétt eins og  strámaður í rökræðu er búinn til í blekkingarskyni. En blekkingin getur verið á fleiri sviðum en í rökræðum. Önnur skýring á straw man er 'someone, often an imaginary person, who is used to hide an illegal or secret activity' eða 'einhver, oft tilbúin mannvera, sem er notuð til að fela ólöglegar eða leynilegar athafnir'. Þetta er sem sé svipað því sem hefur verið kallað leppur í íslensku og er skýrt 'sá sem að nafninu til er talinn eigandi eða stjórnandi e-s' eða 'handbendi' í Íslenskri orðabók. Flest dæmi frá 20. öld um orðið strámaður í íslensku eru flest af þessu tagi.

Í Austra 1900 segir: „þá er okkur það þó auðsjen huggun að þjer gleymið ekki á meðan að það eru »strámennirnir« íslensku sem hreiðrað hafa um yður í fletinu þar sem þjer liggið nú.“ Í Lögbergi 1904 segir: „Sumir borgarstjórarnir hafa ekki verið annað en málamyndar-borgarstjórar (strámenn).“ Í Austra 1905 segir: „Þessi milliliður, sem í sjálfu sér er lántökunni og lánveitingunni óviðkomandi, er einskonar „strámaður“.“ Í Samvinnunni 1959 segir: „Maður getur losnað við alla ábyrgð og áhættu sjálfur, haft bara „strámenn“, skilurðu.“ Í Tímanum 1980 segir: „Norðmennirnir veiddu hér í landhelgi og fóru í kringum lögin með því að láta einstaka menn hafa hér vetursetu, eða með því að nota íslenska „leppa“ eða „strámenn“.“

En það er ekki fyrr en á þessari öld sem strámaður sést í merkingunni sem vísað er til í fyrstu efnisgrein, 'tilbúin röksemd eða andstæðingur'. Örfá dæmi eru á samfélagsmiðlum frá 2004 og 2005, en elsta dæmið á tímarit.is er í Fréttablaðinu 2006: „Þess í stað eru reist ímynduð vígi orðræðunnar þar sem stjórnmálamaður getur ótruflaður skotið billegum skotum á strámenn.“ Í Lesbók Morgunblaðsins sama ár segir: „Það er ódýrt að gera strámann úr femínískri heimspeki eða heimspeki mismunarins, eins og hún er oft kölluð nú á dögum, með því að skilja hana á þann hátt sem Eyjólfur gerir.“ Í Fréttablaðinu 2010 segir: „Andstæðingar Dawkins eru því gjarnir á að mála skrattann á vegginn; búa til strámann sem þeir síðan ráðast gegn.“

Dæmum um orðið hefur fjölgað mjög að undanförnu, einkum á síðustu tíu árum. Í Risamálheildinni eru rúm þúsund dæmi um strámaður, væntanlega langflest í merkingunni 'tilbúin röksemd eða andstæðingur'. Vitanlega má deila um hversu heppilegt þetta orð sé – mörgum er meinilla við allar slíkar yfirfærslur úr ensku jafnvel þótt orðhlutarnir séu íslenskir. En eins og hér hefur verið sýnt er orðið meira en hundrað ára gamalt í málinu þótt merkingin hafi lengstum verið svolítið önnur en nú. Spurningin er hvort við höfum eitthvert annað orð sem hægt sé að nota fyrir þessa merkingu – þótt náinn skyldleiki sé með merkingartilbrigðunum finnst mér ekki hægt að nota orðið leppur um hana. Þar sem strámaður er greinilega komið í töluverða notkun held ég að rétt sé að mæla með að við höldum okkur við það orð.

Eitt algengasta orðið í minningargreinum um þessar mundir er sumarland – sagt er að fólk sé farið í sumarlandið eða til sumarlandsins og sé nú í sumarlandinu. Af rúmum tvö þúsund dæmum um orðið sumarland í Risamálheildinni eru nærri þrír fjórðu, tæplega fimmtán hundruð, úr minningargreinum í Morgunblaðinu, til dæmis þessi: „Nú er hann horfinn okkur í sumarlandið, þar munum við hittast síðar“; „Góða ferð til sumarlandsins bjarta kæri vinur“; og „Ég elska þig og við sjáumst í sumarlandinu.“ Það fór að bera á þessari notkun upp úr aldamótum en hún jókst mikið um 2010 og alveg sérstaklega um 2015. En þrátt fyrir þessa miklu tíðni orðsins er það hvorki að finna í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók.

Hins vegar er sumarland flettiorð í Viðbæti Íslensk-danskrar orðabókar sem var gefinn út 1963, en þar kemur þessi merking ekki fram heldur er orðið eingöngu þýtt sem 'sommerland' sem merkir 'sumardvalarstaður', 'sumarbústaðaland' eða slíkt. Sú merking kemur til um miðja tuttugustu öld að því er virðist. Í Vísi 1953 segir: „Laxárnar freista margra veiðimanna, og margar fjölskyldur úr Reykjavík eiga sér nú orðið sumarlönd í Borgarfirði.“ Í Morgunblaðinu 1997 segir: „Þórður telur að ásókn í land undir sumarbústaði í Reykhólasveit muni aukast enda sé þar mikið af fallegum sumarlöndum.“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „Í mörg sumur hafa þau hjónin komið í sumarlandið okkar með tjaldvagninn sinn og sett sig þar niður í litlu rjóðri.“

En elsta dæmi um orðið á tímarit.is er í Skýrslum um landshagi á Íslandi 1861: „sumarland allgott fyrir málnytu, en fjall-land óhægt að nota.“ Þarna merkir orðið sem sé 'sumarbeitiland' og þá merkingu hefur það í mörgum af elstu dæmunum, t.d. í Þjóðólfi 1883: „Sumarland rýrt fyrir sauðfé en þénugra fyrir nautpening.“ Einnig er talað um dvalarstaði fugla sem sumarlönd, bæði innanlands og utan: „Myndir þessar eru úr rannsóknarleiðangri Finns Guðmundssonar og fuglafræðinganna brezku, sem dvöldust vikum saman í sumarlöndum heiðagæsarinnar undir Hofsjökli“ segir í Tímanum 1951, og í sama blaði 1961 segir: „Nú voru allar heilbrigðar kríur flognar úr landi – lagðar af stað í ferðina miklu til nýrra sumarlanda langt suður í heimi.“

Ég stóð í þeirri merkingu að nútímamerkingin, 'himnaríki' eða eitthvað slíkt, væri nýleg, og vissulega hefur notkun hennar margfaldast á síðustu árum – en hún er þó fjarri því að vera ný. Þessi merking virðist koma fyrir í kvæði eftir Matthías Jochumsson í Lögbergi 1898: „ávalt sjeð inn góði getur / guðs in dýru sumarlönd.“ Í kvæði sem sagt er frá 17. öld í Verði ljós! 1904 segir: „sýndu oss eilíf sumarlönd / þá sviftir af dauða stríðum.“ Í erfikvæði í Heimskringlu 1910 segir: „Það kent var okkur ungum, þá að bar dauða manns, / að englar bjartir kæmu og tækju sálu hans. / Þeir fluttu’ hana frá vetri á sólrík sumarlönd.“ En þarna er alltaf talað um sumarlönd í fleirtölu og án greinis, sem er frábrugðið þeirri notkun orðsins sem hefur tíðkast lengst af.

Sú notkun mun upphaflega vera komin úr ritum spíritista. Í grein eftir Arthur Conan Doyle í þýðingu Haraldar Níelssonar og Einars H. Kvaran í Ísafold 1916 segir: „Þau staðfesta, að til sé “Sumarland” eða himnaríki og halda því fram, að allir menn eigi að lokum að fá þar hvíld.“ Í grein eftir Einar H. Kvaran í Morgni, tímariti Sálarrannsóknafélags Íslands, segir 1933: „Þá er þriðja sviðið. Það hefur oft í ritum spíritista verið nefnt Sumarlandið.“ Í Morgni 1963 segir: „Hann segir, að fyrst eftir að menn hverfi héðan lifi þeir venjulega um lengri eða skemmri tíma á þeim sviðum sem Grikkir nefndu Hadesarheim,, guðspekingar mundu kalla geðheima, en hann kallar Blekkingaheiminn (the Plane of Illusion). Spíritistar kalla þetta stundum Sumarlandið.“

Þessi notkun orðsins sumarlandið er nokkuð algeng langt fram eftir 20. öld. Í Fuglinum í fjörunni eftir Halldór Laxness frá 1932 segir: „Nú bið ég um að mega kveðja þig einsog ástvin sem er að deya. Þú líður til sumarlandsins fagra.“ Í skáldsögu Halldórs Höll sumarlandsins, frá 1938, segir: „og þó við förum á mis við ýmislegt smávegis í þessum heimi, þá bíður hamíngjan okkar í sumarlandinu þángað sem ástvinir okkar eru farnir á undan okkur.“ Í Degi 1932 segir: „Varpa eg nú þeim kveðjuorðum að moldum þínum og minningu. Má og vera að hljóðnæmt eyra þitt nemi þau orð mín á sumarlandinu sólarmegin.“ Í minningargrein í Viðari 1939 segir: „Í hug mér sé ég hann í sóllýstu sumarlandi, þar sem loftið angar af ilmi unaðslegra blóma.“

En á þremur síðustu áratugum tuttugustu aldar var þessi notkun orðsins sárasjaldgæf að því er virðist – ekki nema eitt og eitt dæmi á stangli á tímarit.is þrátt fyrir að minningargreinum færi fjölgandi. Ef til vill tengist það dalandi gengi spíritismans en tímarit Sálarrannsóknafélagsins, Morgunn, gaf upp öndina 1998 og í síðasta tölublaðinu sem kom út segir: „Nú á síðari árum hafa stöku sinnum heyrst raddir um að spíritisminn sé á undanhaldi á Íslandi.“ Af einhverjum ástæðum fór þetta orðalag svo aftur á flug upp úr aldamótum eins og áður segir, væntanlega alveg óháð spíritismanum, og kemur nú fyrir í eftirmælum flestra sem skrifað er um. Það má segja að það hafi verið komið í sumarlandið en snúið aftur tvíeflt.

Á vef Ríkisútvarpsins sá ég fyrirsögnina „Verður forseti sem leggur áherslu á gildi“. Þetta var haft eftir Katrínu Jakobsdóttur en fleiri forsetaframbjóðendur hafa talað á svipaðan hátt. „Halla hrærð og vísar í íslensku gildin“ var fyrirsögn á mbl.is í upphafi kosningabaráttu Höllu Hrundar Logadóttur, Halla Tómasdóttir hefur birt auglýsingu með fyrirsögninni „5 gildi íslensku þjóðarinnar“, Arnar Þór Jónsson segir „ég byggi mitt líf á kristnum gildum“ og vel má vera að Baldur Þórhallsson, Jón Gnarr og fleiri frambjóðendur hafi rætt um gildi sín eða þjóðarinnar án þess að ég hafi rekist á það í fljótu bragði. Ég minnist þess ekki að þetta orð hafi áður verið svo áberandi í kosningabaráttu og fannst þess vegna forvitnilegt að skoða notkun þess aðeins nánar.

Í framangreindum dæmum merkir gildi 'grundvallarviðmið í hópi eða hjá einstaklingi sem markar afstöðu og athafnir' eins og segir í Íslenskri orðabók. En þótt þessi merking sé svo algeng í nútímamáli að nánast sé hægt að tala um gildi sem tískuorð virðist hún ekki vera gömul, sem marka má af því að hana er ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók, ekki í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, og ekki heldur í prentútgáfum Íslenskrar orðabókar. Í vefútgáfu bókarinnar á Snöru er hins vegar búið að bæta við skýringunni sem að framan greinir, með dæmunum kristileg gildi og hafa í heiðri gömul og góð gildi. Tekið er fram að í þessari merkingu sé um fleirtöluorð að ræða en í öðrum merkingum er orðið notað í eintölu.

Í flestum elstu dæmum um þessa notkun orðsins gildi er það notað í þeim orðasamböndum sem nefnd eru í Íslenskri orðabók. Elsta dæmið er í Kirkjublaðinu 1935: „Í trúarbrögðunum hefir ný þekking og gagnrýni valdið mörgum efasemdum og veikt traust margra á gömul gildi.“ Í Tímanum 1944 segir: „Gömul gildi eru sífellt tekin til nýrrar gagnrýni og endurmat þeirra fer fram.“ Í Tímanum 1968 segir: „hafði því opin augu fyrir nýungum, en var um leið fastheldinn á gömul og góð gildi.“ Í Vísi 1980 segir: „Við reynum að leiða fólki fyrir sjónir, hvað hin kristnu gildi eru mikil.“ Í Tímanum 1981 segir: „þessir menn, sem tekið hafa kristileg gildi og snúið þeim upp á pólitík, [...] eru orðnir að staðreynd í bandarísku stjónmálalífi.“

Seinna er svo farið að tala um íslensk gildi – elsta dæmi sem ég finn um þau er í Þjóðviljanum 1980: „Afnám refsinga vegna eignar eða notkunar kannabisefna í einrúmi er samhljóða hefðbundnum íslenskum gildum um persónulegt valfrelsi, frelsi einstaklingsins og réttinum um friðhelgi einkalífsins.“ Í viðtali í Skagablaðinu 1988 segir: „ég er í raun meiri íslendingur í mér en Dani. Íslensku gildin höfða meira til mín, jafn fáránleg og þau eru nú sum hver.“ Í Morgunblaðinu 1990 segir: „Hin gömlu íslensku gildi, gestrisni og nægjusemi, voru alls ráðandi.“ Önnur gildi sem dæmi eru um fram til 1990 eru hefðbundin gildi, lýðræðisleg gildi, borgaraleg gildi, vestræn gildi, kvenleg gildi, siðferðileg gildi, mjúk gildi og fleiri.

Um 1990 tekur notkun orðsins mikið stökk, og þó sérstaklega um aldamótin, og er enn að aukast – dæmi um hana í Risamálheildinni skipta mörgum þúsundum og jafnvel tugum þúsunda. Þótt gildi sé auðvitað gott og gilt íslenskt orð að uppruna er ekki fráleitt að ætla að mikla notkun þess megi að einhverju leyti rekja til áhrifa frá enska orðinu value en þar hefur fleirtalan values líka aðra merkingu en eintalan, þ.e. 'the beliefs people have, especially about what is right and wrong and what is most important in life, that control their behaviour'. Auðvitað er ekkert að því að forsetaframbjóðendur leggi áherslu á gildi – en hætt er við að mikil notkun orðsins valdi því að oft komi það út sem merkingarlaus klisja án nokkurs raunverulegs innihalds.

Hér hefur oftsinnis verið rætt um merkingarbreytingu sem hefur orðið á sambandinu notast við um áhald, aðferð o.fl. Í Íslenskri orðabók er það skýrt 'gera sér að góðu að brúka e-ð (lélegt eða óheppilegt)' og í Íslenskri nútímamálsorðabók er notast við <áhaldið> skýrt 'nota áhaldið (sem heldur lakari kost)'. Aftur á móti er sögnin nota hlutlaus – með notkun hennar er ekki tekin afstaða til þess hversu heppilegt viðkomandi áhald eða aðferð er. En þetta hefur verið að breytast og notast við er nú oft notað í hlutlausri merkingu. Það er óheppilegt vegna þess að oft getur komið sér vel að geta gert þann greinarmun sem var á nota og notast við, og þetta getur oft valdið misskilningi hjá þeim sem hafa alist upp við hefðbundna merkingu notast við.

Það er erfitt að negla nákvæmlega niður hvenær merking notast við fór að breytast, m.a. vegna þess að samhengið dugir ekki alltaf til að sýna ótvírætt hver hugur mælanda eða höfundar er til þess sem um er rætt. Í Morgunblaðinu 2020 segir t.d.: „Hugmyndin var sú fyrst maður var að fara að brugga fyrir norðan að notast við einhverja norðlenska vöru.“ Hefur sambandið notast við hlutlausa merkingu þarna, eða þýðir þetta að norðlenska varan sé talinn síðri kostur en annað? Það er kannski ekki trúlegt. Stundum er þó augljóst að um hlutlausa merkingu er að ræða, eins og í Fréttablaðinu 2020: „Eingöngu er notast við fyrsta flokks efni bæði innan og utandyra.“ Varla er ástæða til að ætla að notkun fyrsta flokks efnis sé eitthvert neyðarbrauð.

Lausleg athugun bendir til þess að notkun sambandsins notast við fari að breytast á níunda áratugnum – þá fara að sjást stöku dæmi þar sem sambandið virðist ekki hafa neina neikvæða vísun. Þessi dæmi eru þó fá framan af, en frá því um aldamót virðist verulegur hluti dæma um notast við hafa hlutlausa merkingu. Forsendan fyrir því að þetta gat breyst er sú sem að framan greinir, þ.e. oft er ekki hægt að átta sig á þeirri merkingu sem notandi sambandsins leggur í það og því hægt að skilja það á annan hátt en lagt var upp með. En þetta er bara forsenda fyrir því að breytingin gat átt sér stað, ekki skýring á því hvers vegna hún varð í raun og veru. Ástæðuna kann ég ekki að skýra – en þótt þetta sé óheppilegt verður því varla snúið við héðan af.

Hér hefur í dag skapast umræða um framburð orðsins tóft sem einnig má skrifa tótt samkvæmt Íslenskri stafsetningarorðabók. Málfarsbankinn segir líka „Bæði er til orðið tóft og tótt. Hið fyrra er líklega eldra“ og í Íslenskri orðsifjabók segir að í nútímamáli „þekkist orðmyndin tótt (tt samlögun úr ft)“. Þetta er sem sé upphaflega sama orðið en myndin tótt hefur þó að nokkru öðlast sjálfstætt líf, sem sjá má af því að hún fær oft myndina tættur í nefnifalli og þolfalli fleirtölu þótt tóft sé alltaf tóftir. Sú fleirtala kemur m.a. fyrir í elstu þekktu dæmum um þessa mynd orðsins, frá því um eða fyrir 1700: „ítem er þar í Sandfellslandi tættur nokkurar, sem kirkja skyldi staðið hafa“ og „þar hefur til forna verið staður og sjást enn nú hæglega tætturnar“.

Fram til 1900 eru tæplega 550 dæmi um tóft og aðrar myndir með ft á tímarit.is en litlu færri, rúmlega 500, um tótt og aðrar myndir með tt. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er myndin tóft gefin og hljóðrituð [to^uht, to^ufˑt], þ.e. tótt er talið aðalframburðurinn og það er því ljóst að rithátturinn tóft táknar ekki að orðið hafi verið borið fram með ft. Myndin tóft er hins vegar ekki skýrð heldur vísað á tótt sem er því talin aðalritmyndin og sú mynd er eingöngu hljóðrituð [to^uht]. Í samsetningunni tótta(r)brot er eingöngu gefinn rithátturinn með tt og framburður með ft ekki nefndur. Það er því ljóst að fyrir hundrað árum var framburðurinn tótt yfirgnæfandi og ekki verður séð að nokkur landshlutamunur hafi verið á framburði.

En fyrir hundrað árum þegar meginhluti þjóðarinnar bjó í sveit þekkti fólk tóftir yfirleitt af eigin raun. Orðið hefur því verið algengt í talmáli og fólk kynnst því þar. Þetta er auðvitað gerbreytt og viðbúið að stór hluti þeirra sem þekkja orðið á annað borð hafi fyrst kynnst því á prenti, þar sem myndir með ft hafa verið mun algengari á síðustu hundrað árum. Samfara aukinni stafsetningarkennslu veldur þetta því að búast má við því að áhrif ritháttarins á framburðinn séu miklu meiri en fyrir hundrað árum og því er trúlega mun algengara en áður að þarna sé borið fram ft. Það kom líka fram í umræðu um þetta að mörg þeirra sem tóku þátt í henni telja sig bera fram tóft með ft, og þekkja það úr umhverfi sínu og vera alin upp við það.

Það er vissulega vel hugsanlegt, en hins vegar er alþekkt að fólk er mjög ótraust heimild um sinn eigin framburð, einkum ef það hefur ekki lært neina hljóðfræði. Stafsetningin hefur mjög oft áhrif á það hvernig fólk telur framburð sinn vera. Samlögunin ft > tt er eðlileg og algeng í sumum orðum eins og aftan sem oft verður attan í framburði þótt sú samlögun komi sjaldan fram í stafsetningu (nema helst í orðinu attaníossi sem er dæmigert talmálsorð). Vitanlega get ég ekkert fullyrt um framburð fólks sem ég þekki ekki og hvorki get né vil rengja þau sem telja sig bera fram ft en mig grunar samt að sum þeirra beri fram tótt án þess að gera sér grein fyrir því. Hvað sem því líður er skemmtilegt að velta fyrir sér þessum tilbrigðum.

Í dag sá ég í færslu á Facebook: „Fór í dag á utankjörfund að kjósa nýjan forseta!“ Það minnti mig á að einu sinni skrifaði ég um orðið utankjörfundur sem er stórundarlegt orð ef út í það er farið. Orðið er stytting á utankjörfundaratkvæðagreiðsla sem merkir 'atkvæðagreiðsla utan kjörfundar' og utankjörfundur er því „órökrétt“ – þetta er einmitt alls ekki kjörfundur. Til að átta sig betur á þessu er nauðsynlegt að skoða aðrar margliða samsetningar með utan- sem fyrsta lið, sem eru fjölmargar í málinu – utanborðsmótor, utanbókarlærdómur, utanbæjarmaður, utanflokksfólk, utangarðsmaður, utanhússmálning, utanlandsflug, utanlegsfóstur, utanríkismál, utanskólanemandi, utanvegaakstur, utanþingsstjórn og margar fleiri.

Meginskilin í orðunum eru ekki á eftir utan-, heldur á eftir næsta lið – ekki utan-borðsmótor heldur utanborðs-mótor ('mótor utan borðs'), ekki utan-hússmálning heldur utanhúss-málning ('málning til nota utan húss'), ekki utan-skólanemandi heldur utanskóla-nemandi ('nemandi utan skóla') o.s.frv. Í Ritreglum segir: „Valfrjálst er hvort nokkur orð eða orðasambönd með atviksorði og nafnorði í eignarfalli eru rituð í einu eða tveimur orðum. Ef orðasambandið er hluti af frekari samsetningu eru öll orðin ávallt rituð sem ein heild.“ Sem dæmi eru m.a. tekin samböndin utan borðs, utan húss og utan skóla sem einnig má rita utanborðs, utanhúss og utanskóla – en utanborðsmótor, utanhússmálning og utanskólanemandi eru rituð í einu orði.

Þarna er vissulega verið að tala um stafsetningu en ég held að hún falli að máltilfinningu fólks – við getum skynjað utan + nafnorð í eignarfalli ýmist sem eitt orð eða tvö en þegar annað nafnorð kemur á eftir skynjum við þetta sem eina heild. Þótt utanborðsmótor, utanhússmálning, utanskólanemandi o.s.frv. líti út eins og dæmigerðar eignarfallssamsetningar getur fyrri hlutinn, utan- + nafnorð, yfirleitt ekki verið sjálfstætt nafnorð. Orðin *utanborð, *utanbók, *utanbær, *utanflokkur, *utangarður, *utanhús, *utanland, *utanleg, *utanríki, *utanskóli, *utanvegur og *utanþing eru ekki til. Ef litið er á utan + nafnorð sem eitt orð í dæmum eins og utanborðs, utanhúss og utanskóla hljóta þetta að vera atviksorð, og þannig eru þau greind í orðabókum.

Samt sem áður er það auðvitað þannig að orð eins og utanborðsmótor, utanhússmálning og utanskólanemandi líta út eins og dæmigerðar samsetningar sjálfstæðra orða og þess vegna væri ekkert undarlegt ef málnotendur skynjuðu þau þannig og færu að nota fyrri hlutann sem nafnorð. Það er einmitt það sem hefur gerst með samsetninguna utankjörfundaratkvæðagreiðsla sem er a.m.k. 90 ára gamalt – þar er fyrri liðurinn, utankjörfundar-, skynjaður sem nafnorð í eignarfalli og farið með hann sem slíkan. Þannig verður orðið utankjörfundur til – elsta dæmi um það er í fyrirsögn í Fréttablaðinu 2002: „Utankjörfundur: Ríflega 1.900 manns hafa kosið.“ Ljóst er að orðið er notað í sömu merkingu og utankjörfundaratkvæðagreiðsla.

Þótt slík endurtúlkun fyrri liðarins í samsetningum af þessu tagi sé ekki algeng er þetta ekki einsdæmi. Í knattspyrnu og fleiri greinum hefur lengi verið talað um utandeildarlið, þ.e. lið sem tekur ekki þátt í deildarkeppni í viðkomandi íþróttagrein – elstu dæmi um það orð eru fimmtíu ára gömul. Um 1990 var svo farið að skipuleggja sérstaka keppni fyrir þessi lið sem eðlilega hét utandeildarkeppni, og upp úr því fara að sjást dæmi um orðið utandeild. Í DV 1992 er fyrirsögnin „Úrslit í utandeild karla“. Í Íþróttablaðinu 1994 segir: „Liðin í neðri deildunum eru alltaf að styrkjast og utandeildin hefur að mörgu leyti tekið skussastimpilinn af 4. deildinni.“ Orðið er nú mjög algengt – hátt í tvö þúsund dæmi eru um utandeild í Risamálheildinni.

Rétt eins og utankjörfundur er upphaflega stytting á utankjörfundaratkvæðagreiðsla og hefur sömu merkingu er utandeild upphaflega stytting á utandeildarkeppni og hefur sömu merkingu. Sameiginlegt þessum orðum er að þau hefðu varla orðið til nema á þennan hátt – engum hefði dottið í hug að búa til samsetningarnar utan+kjörfundur og utan+deild „frá grunni“ ef svo má segja og þau eru í raun óskiljanleg nema út frá þessum uppruna. En um leið og þau komast í einhverja notkun hættir uppruninn að skipta máli og við hugsum ekkert út í hann – þetta eru þá bara eins og hver önnur orð sem lifa sínu sjálfstæða lífi, óháð upprunanum. Hvorugt orðið hefur þó komist í orðabækur en þetta eru gagnleg orð sem eiga fullt erindi í málinu.

Í dag var hér spurt hvað fólki fyndist um orði hópun sem notað var í íþróttafréttum í Ríkisútvarpinu í hádeginu – sagt var „UEFA vill með þessu minnka hópun að dómurum“ – þ.e. þegar leikmenn hópast að dómara meðan á leik stendur, yfirleitt til að koma á framfæri mótmælum við einhverjar ákvarðanir hans. Nafnorðið hópun er hvorki að finna í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók en er hins vegar í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og skýrt þar 'Opdyngen, Sammenhoben' – dynge op merkir 'hrúga upp, safna saman' og Sammenhobning merkir 'samsöfnun'. Auk þess er orðið að finna í Tölvuorðasafninu og íðorðasafninu Hugbúnaðarþýðingar í Íðorðabankanum sem þýðingu á enska orðinu grouping.

Elsta dæmi um orðið hópun er í Frey 1931: „Hópun fólksins í kaupstaðina hefir orðið of ör.“ Annað dæmi frá sama ári er í Lögréttu: „Að hætta að lána út á fiskinn í sjónum, svo að það þurfi ekki lengur að stuðla að hópun fólks við sjávarsíðuna.“ Í Skutli 1941 segir: „Um hópun þurra staðreynda hefir höfundurinn sýnt smekkvísi og hófsemi.“ Í Morgunblaðinu 1964 segir: „Þetta verður auðveldast að útskýra með því að taka sem dæmi hin nánu tengsl milli mikillar hópunar síldarinnar og mikils sjávarshita.“ Í Náttúrufræðingnum 1988 segir: „Árið 1983 benti Kristján á að þessi hópun sprungna og gosstöðva í ákveðnar reinar hefði komið fram á korti Guðmundar G. Bárðarsonar.“ Á tímarit.is má finna tæplega tuttugu dæmi um orðið, þar af eitt frá þessri öld.

Notkun orðsins virðist ekki fara vaxandi – dæmin um það í Risamálheildinni eru aðeins fjögur, öll af samfélagsmiðlum. Dæmin eru svo fá, dreifð yfir svo langan tíma, og svo fjölbreytt, að litlar líkur eru á að einn notandi hafi orðið eftir öðrum. Mun líklegra er að það hafi í raun verið „búið til“ margsinnis – notendur hafi þurft á orði með ákveðna merkingu að halda og búið slíkt orð til á staðnum. Viðskeytið -un sem bætt er við stofn sagnar og táknar 'það að gera' það sem í sögninni felst er eitt frjóasta viðskeyti málsins. Það er jafnframt yfirleitt fullkomlega gangsætt, þannig að ef við heyrum eða sjáum nýtt orð myndað með því erum við yfirleitt ekki í neinum vafa um merkingu þess, svo framarlega sem við þekkjum sögnina sem það er myndað af.

Þess vegna geri ég ráð fyrir að öllum sem heyrðu íþróttafréttirnar í hádeginu hafi strax verið ljóst hvað hópun merkti þar, enda þótt fæst hafi sennilega þekkt orðið áður. Það er hins vegar athyglisvert að í skrifaðri gerð fréttarinnar á vef Ríkisútvarpsins er orðið hópun ekki notað –  samsvarandi setning er þar: „UEFA ætlar að gera tilraun til að taka á hópamyndum og mótmælum við dómara á EM í Þýskalandi í sumar.“ Nú er svo sem algengt að skrifuð gerð fréttar sé frábrugðin þeirri sem er lesin upp, en hugsanlega hefur yfirlesari komist í skrifuðu gerðina og fundist hópun of framandi orð. Mér finnst hópamyndun raunar ekki merkja alveg það sama og hópun sem mér finnst ágætis orð sem sjálfsagt er að nota þegar við á – t.d. þarna.

Eins og sjá má á heimasíðu minni er þetta þúsundasti pistill minn síðan ég fór að skrifa reglulega um íslenskt mál á Facebook fyrir tæpum fimm árum, í byrjun ágúst 2019. Fyrsta árið birtust pistlarnir í Málvöndunarþættinum en í byrjun ágúst 2020 stofnaði ég hópinn Málspjall og þar hafa pistlarnir flestir birst síðan – og eldri pistlar úr Málvöndunarþættinum hafa verið endurbirtir þar. Þeir eru einnig allir birtir á heimasíðu minni, eirikur.hi.is. Hver pistill er frá 250 til þúsund orð að lengd, en langflestir eru á bilinu 500-750 orð. Samtals eru þeir núna orðnir um 540 þúsund orð, sem jafngildir u.þ.b. átta bókum af svipaðri lengd og bók mín Alls konar íslenska sem kom út vorið 2022 og er unnin upp úr pistlum frá fyrstu tveimur árunum.

Undir viðfangsefni hópsins Málspjall fellur hvaðeina sem varðar íslenskt mál, málfræði, málfar og málnotkun, og í samræmi við það er efni pistlanna mjög fjölbreytt. Þeir fjalla um stöðu íslenskunnar, íslenska málstefnu, aðgerðir stjórnvalda í málefnum íslenskunnar, „rétt“ mál og „rangt“, enskunotkun á Íslandi, íslensku sem annað mál, kynhlutleysi í máli, kynsegin mál, orðræðugreiningu, lesskilning og ýmislegt fleira. Langflestir fjalla þó um málfarsleg atriði – uppruna, aldur, eðli, útbreiðslu og tíðni ýmissa atriða og tilbrigða í íslenskum framburði, beygingum, setningagerð, merkingu, orðfæri, orðasamböndum o.fl. Þótt ég leggi vissulega oft mat á þau málfarsatriði sem um ræðir er meginmarkmið pistlanna að fræða, ekki dæma.

Samfélagsmiðill eins og Facebook er vissulega ekki að öllu leyti heppilegur vettvangur fyrir langa og stundum strembna pistla af þessu tagi sem tekur nokkurn tíma að lesa og átta sig á, og ég veit svo sem ekkert hversu mikið pistlarnir eru lesnir þótt ég fái vissulega stundum ýmis viðbrögð við þeim. Ef pistlarnir verða einhverjum öðrum til gagns eða skemmtunar er það auðvitað ánægjulegt, og ég fæ stundum þakkir og hvatningu sem mér þykir mjög vænt um. En þetta er ekkert aðalatriði fyrir mér – ég er fyrst og fremst að þessu sjálfum mér til skemmtunar og fróðleiks og finnst ég hafa lært gífurlega mikið síðan ég byrjaði á pistlaskrifunum. Ég stefni allavega að því að halda áfram enn um hríð – engar líkur eru á því að viðfangsefni þrjóti í bráð.