Af lýsingarorðinu sem vísar til Spánar eru til þrjú afbrigði – spanskur, spánskur og spænskur. Af þessum þremur afbrigðum er spanskur langsjaldgæfast, einkum á síðustu áratugum, en hin bæði algeng þótt spænskur hafi sótt á undanfarið. Í afbrigðinu spanskur kemur ö í stað a í nokkrum beygingarmyndum eftir venjulegum beygingarreglum eins og sýnt er í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls – spönskum (í þágufalli eintölu í karlkyni og þágufalli allra kynja), spönsku (í þágufalli eintölu í hvorugkyni) og spönsk (í nefnifalli eintölu í kvenkyni fleirtölu og nefnifalli og þolfalli fleirtölu í hvorugkyni). Á hinn bóginn mætti búast við að afbrigðið spánskur hefði á í öllum beygingarmyndum eins og BÍN sýnir.

En málið er flóknara en þetta. Þegar lagður er saman fjöldi dæma um einstakar beygingarmyndir af spanskur og samsvarandi beygingarmyndir af spánskur á tímarit.is kemur í ljós að þær myndir sem hafa a eru aðeins tæp 14% af heildarfjöldanum – myndir með á eru því rúm 86%. En málið snýst við þegar kemur að beygingarmyndum með ö (spönsk, spönsku, spönskum). Þær eru nefnilega tæp 90% af heildinni – samsvarandi beygingarmyndir með á (spánsk, spánsku, spánskum) eru aðeins rétt rúm 10%. Eina skýringin á þessu er sú að myndirnar með ö séu mjög oft notaðar sem beygingarmyndir af spánskur í stað myndanna með á sem búast mætti við. Algengasta beygingin af spánskur er því sú sem er sýnd hér:

Hvernig má skýra þetta? Hljóðin á og ö eiga ekki að skiptast á í beygingu þótt a og ö geri það iðulega. Lykilinn að þessu er að finna í því sem nefnt var í umræðu um þessi afbrigði hér í hópnum í vor, að oft væri borið fram spaunskum þótt skrifað sé spönskum. Þótt á og ö skiptist ekki á í beygingu gera á og au það nefnilega í fjölda orða eins og langur – löngum, svangur – svöngum, banki – bönkum o.s.frv. Þarna er vissulega skrifað a og ö en þau tvíhljóðast í á og au á undan ng og nk. Það verður ekki betur séð en beyging afbrigðisins spánskur verði fyrir áhrifum frá þessum víxlum þótt á sér þar ekki tilkomið við tvíhljóðun og þar sé ekki nk á eftir heldur nsk. Hljóðavíxlin í beygingunni sem hér fylgir eru því í raun alveg eðlileg.

Í beygingu lýsingarorðanna danskur og franskur koma fyrir samsvarandi myndir með ö – dönsk, dönsku, dönskum; frönsk, frönsku, frönskum. Það er hins vegar engin tilhneiging til þess að bera þær fram með au enda hafa þessi orð engar á-myndir sem ýti undir víxl við au – *dánskur eða *fránskur er ekki til. Framburðurinn spaunsk, spaunsku, spaunskum hlýtur að vera tilkominn vegna áhrifa frá á-inu í spánskur og stafa af því að málnotendur tengi spánskur við orð með ng og nk og finnist eðlilegt að beita sams konar hljóðavíxlum og í þeim orðum. En það getur samt vel verið að tilvist afbrigðisins spanskur, þar sem ö kemur fram í ákveðnum myndum og er ekki borið fram au, sé einhvers konar forsenda þess að víxlin komi fram.

Við getum borið þetta saman við lýsingarorðið skánskur, af Skánn. Þar er engin tilhneiging til neinna hljóðavíxla í beygingu – myndir eins og *skönskum eða *skaunskum eru ekki til. En þar er ekki heldur til hliðarmyndin *skanskur sem *skönskum gæti verið beygingarmynd af. Við getum skrifað spönskum vegna þess að myndin spanskur er til og við vitum að a og ö skiptast oft á í beygingu. Við gætum hins vegar ekki skrifað *skönskum vegna þess að við vitum að á og ö skiptast ekki á í beygingu – og við getum ekki heldur skrifað *skaunskum vegna þess að þótt á og au skiptist á í beygingu vitum við að í slíkum tilvikum er ekki skrifað au. Þar af leiðir að engar forsendur eru fyrir hljóðavíxlum og skánskum eini möguleikinn.

Endurskoðuð íslensk málstefna fyrir 2021-2030 er ágæt um margt og hægt að taka undir flest sem í henni stendur. En það er ekki nóg – í hana vantar efnisþætti sem nauðsynlegt hefði verið að taka fyrir. Þannig er engan vísi að endurskoðun íslensks málstaðals að finna í stefnunni, þrátt fyrir að í henni sé lögð áhersla á nauðsyn þess að málstaðallinn taki breytingum í samræmi við breytingar á samfélaginu. Sigurlaug Soffía Friðþjófsdóttir lögfræðingur hefur gert úttekt á stefnunni í meistararitgerð og borið hana saman við málstefnuna frá 2009, og ég er sammála því mati hennar að þótt stefnan sé framför frá fyrri stefnu hefði þurft að leggja meiri áherslu á inngildingu innflytjenda í málsamfélagið.

Í tengslum við þetta hefði þurft að fjalla ítarlega um stöðu og hlutverk ensku á Íslandi í málstefnunni. Með sívaxandi fjölda útlendinga í samfélaginu og á íslenskum vinnumarkaði vakna fjölmargar spurningar, svo sem: Hvenær og til hverra er eðlilegt að gera kröfur um íslenskukunnáttu? Við hvaða aðstæður er eðlilegt eða óhjákvæmilegt að nota ensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni og réttindi fólks sem ekki kann íslensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni og réttindi fólks sem ekki kann ensku? Hvernig auðveldum við fólki með annað móðurmál að taka fullan þátt í samfélaginu? Hvernig geta íslenska og enska átt friðsamlegt og gott sambýli í málsamfélaginu?

Ekki er víst að svör við öllum þessum spurningum eigi erindi í íslenska málstefnu en þar er samt mjög brýnt að staða og réttindi ensku í málsamfélaginu verði tekin til umræðu. Fyrirséð er að enskunotkun mun aukast á fjölmörgum sviðum þjóðlífsins á næstu árum og mikilvægt að sú aukning verði ekki skipulags- og eftirlitslaus, heldur verði reynt að stýra henni í þann farveg sem skerðir hlut íslensku minnst. Ekki er fjallað neitt um þetta í málstefnunni, en þó verður að geta þess að samkvæmt fundargerð stjórnar Íslenskrar málnefndar er áformað að halda málþing um sambýli íslensku og ensku næsta vor. Mikilvægt er að það málþing verði nýtt til stefnumótunar í þessum málum sem verði hluti af íslenskri málstefnu.

En fleira vantar í stefnuna. Þrátt fyrir að tengsl tungumáls og kyns hafi verið mjög til umræðu á undanförnum árum er ekki vikið einu orði að því efni í málstefnunni – hugtakið kynhlutlaust mál er þar hvergi nefnt. Þetta er vissulega umdeilt, viðkvæmt og vandmeðfarið mál – líklega það svið tungumálsins þar sem mest ólga og heitastar tilfinningar eru um þessar mundir. En þeim mun meiri ástæða hefði verið til þess að taka það til umræðu. Ef til vill hefur stjórn Íslenskrar málnefndar litið svo á að Skýrsla um kynhlutlaust mál sem hún lét vinna í fyrra og samþykkti á svipuðum tíma og málstefnuna dygði. En sú skýrsla hefur verið gagnrýnd og nauðsynlegt er að þetta efni fari inn í málstefnuna sjálfa.

Þessa umræðu hefði einnig þurft að taka upp á breiðari grundvelli og fjalla almennt um mál og mannréttindi, ekki síst málnotkun ýmissa minnihlutahópa og fólks í viðkvæmri stöðu svo sem trans fólks, fatlaðs fólks o.fl. Þessir hópar hafa að undanförnu gert ýmsar tilraunir til að breyta orðfæri og orðræðu um sig en þær tilraunir hafa stundum mætt mikilli andstöðu og jafnvel verið hafðar að háði og spotti. Í stefnunni er vissulega talað um mikilvægi þess að „bera virðingu fyrir málnotkun allra sem tala íslensku og gæta þess að málnotkun sé ekki útilokandi“ og að „nota orð og orðfæri um mismunandi þjóðfélagshópa sem fólk í þeim hópum kýs sjálft“ en æskilegt hefði verið að helga þessu efni heilan kafla.

Þótt stjórn Íslenskrar málnefndar hafi samþykkt hina endurskoðuðu málstefnu fyrir ári, og hún gildi frá 2021, hefur lítið farið fyrir kynningu á henni. Skýringin mun vera sú að ætlunin er að leggja málstefnuna fram sem þingsályktun í haust, eins og gert var við fyrri málstefnu á sínum tíma. Þar sem stefnan á að gilda allan þriðja áratuginn, allt til 2030, er mikilvægt að í henni sé tekið á málum sem fyrirsjáanlega verða afdrifarík fyrir íslenskuna og fyrirferðarmikil í samfélagsumræðunni á næstu árum. Það er enn hægt að bæta við efnisþáttum sem á vantar fyrir þinglega meðferð málstefnunnar og ég vonast til að í þeirri stefnu sem Alþingi samþykkir verði tekið á þeim málum sem nefnd eru hér að framan.

Það er ljóst að þau viðmið sem enn eru notuð um „rétt“ mál og „rangt“ eru í mjög mörgum tilvikum úrelt. Í bók minni Alls konar íslenska fer ég yfir 50 málbrigði sem eru eða hafa verið talin „röng“ þrátt fyrir að þau hljóti að teljast „rétt mál“ samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu, „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju.“. En það er hægara sagt en gert að breyta þessum viðmiðum. Til þess vantar okkur tæki og vettvang, en ekki síður forystu og vald, vilja og kjark. Upplagt tækifæri til breytinga á viðmiðunum gafst þó þegar Íslenskri málnefnd var falið að endurskoða íslenska málstefnu „til samræmis við breytta tíma“.

Þessari endurskoðun er lokið og fyrir ári, í september 2021, samþykkti stjórn Íslenskrar málnefndar nýja íslenska málstefnu fyrir árin 2021-2030. Þetta er á margan hátt framsækið plagg þar sem lýst er skýrum vilja til að endurskoða viðmið um „rétt“ mál og „rangt“. Þar segir m.a.: „Kjarni íslenskrar málstefnu er jákvætt viðhorf til íslenskrar tungu með málrækt að leiðarljósi. Það felur í sér vilja til að varðveita tungumálið en um leið að íslenska sé löguð meðvitað og skipulega að nýjum aðstæðum sem hefur í för með sér að viðmið um það sem telst gott mál eða málstaðall hlýtur að taka breytingum. Það felur einnig í sér að tungumálið þjóni samskiptahlutverki sínu og að rækta margbreytileika þess.“

Í stefnunni er vakin athygli á hættunni sem felst í því að málstaðallinn fjarlægist venjulegt mál: „Viðmið um viðeigandi málsnið og rétt mál, sem kallað hefur verið íslenskur málstaðall, hafa ekki breyst í samræmi við breytingar í íslensku samfélagi á undanförnum áratugum. Standi málstaðallinn í stað leiðir það til þess að bilið milli staðalsins og málnotkunar almennings breikkar og það gæti hæglega leitt til þess að almenningur, einkum unga fólkið, finni frekar samsömun í öðrum málum en íslensku.“ Jafnframt er bent á að „vegna þess að tungumálið er í stöðugri þróun hlýtur málstaðallinn einnig að vera það þrátt fyrir að hann sé í eðli sínu íhaldssamari en daglegt mál.“

Miðað við þetta hefði mátt vænta þess að stjórn Íslenskrar málnefndar léti ekki hér við sitja, heldur yndi sér í að endurskoða málstaðalinn. En ekkert bólar á því enn, þótt ár sé liðið síðan stjórnin samþykkti endurskoðaða málstefnu. Þess vegna held ég að ekki sé eftir neinu að bíða að stofna áhugahóp um endurskoðun málstaðalsins – hann er ekki opinbert gagn og því þarf ekki atbeina stjórnvalda. Áhugahópurinn gæti t.d. verið skipaður fólki frá Íslenskri málnefnd; málræktarsviði Árnastofnunar; háskólakennurum í íslenskri málfræði; Samtökum móðurmálskennara; Menntamálastofnun; Ríkisútvarpinu; Blaðamannafélaginu; Rithöfundasambandinu; og fleiri áhugasömum.

Fyrsta verk hópsins yrði að skilgreina verkefnið – hvað er málstaðall, á hverju á hann að byggjast, og hvernig viljum við að hann verði notaður? Síðan þarf að safna dæmum sem taka þarf afstöðu til, svo sem atriðum sem nefnd eru í Málfarsbankanum, dæmum sem rædd hafa verið í ýmsum málfarsþáttum og málfarshópum, og ýmsum öðrum þar sem ástæða þykir til að festa ákveðin viðmið í sessi. Þá þarf að taka rökstudda og frjálslynda afstöðu til álitamála, m.a. umdeildra og erfiðra mála eins og kynhlutleysis, tillits til ákveðinna þjóðfélagshópa, sjónarmiða og viðhorfa, o.fl., og ekki hika við að leyfa tilbrigði. Að lokum þarf að skrifa nýjan staðal og birta hann.

Mikilvægt er að kynna endurskoðaðan málstaðal vel og hvetja til þess að honum sé fylgt í skólum, fjölmiðlum o.v. En það er ekki nóg – endurskoðaður málstaðall krefst breytinga á kennaramenntun, kennsluefni, kennsluaðferðum og prófum, sem og handbókum og uppflettiritum, á pappír og neti. En hann krefst ekki síst breytinga á hugarfari – aukins umburðarlyndis gagnvart tilbrigðum í máli og skilnings á að þótt eitt sé rétt þarf annað ekki að vera rangt. Málstaðallinn þarf svo að vera í stöðugri endurskoðun. En sjálfsagt er þetta óraunhæft. Kannski sitjum við uppi með úreltan málstaðal, sífellt fjarlægari venjulegu máli, langt fram eftir öldinni. Það sakar samt ekki að láta sig dreyma.

Þótt vissulega hafi verið rekin hörð málhreinsunarstefna í Lærða skólanum á seinni hluta 19. aldar þarf að hafa í huga að nemendur Halldórs Kr. Friðrikssonar og annarra málhreinsunarmanna þar voru komnir af barnsaldri og margir hverjir harðfullorðnir. Því má gera ráð fyrir að málkerfi þeirra hafi verið fullmótað og ekki auðvelt að breyta því. En jafnframt má ætla að þeir hafi haft nægan þroska til að geta lagt sjálfstætt mat á mál og málbreytingar og tekið afstöðu til þeirra. Kennarar hafi því getað rökrætt málfarsefni við þá í stað þess að kveða einfaldlega upp órökstudda Salómonsdóma, þótt vissulega sé óvíst hvort og þá að hvaða marki það var gert.

Á þessum tíma voru barnaskólar fáir og fámennir og skólatíminn stuttur, en með lögum um fræðsluskyldu allra 10-14 ára barna 1907 varð grundvallarbreyting. Skyndilega „náði hin opinbera stefna í málfarsefnum, um rétt mál og rangt, til allra barna á mótunarskeiði“ segir Kjartan G. Ottósson í bókinni Íslensk málhreinsun og heldur áfram: „Jafnframt virðist svo sem málstefnan hafi tekið nokkrum blæbrigðabreytingum um leið og hún beindist að öðrum aldurshópi en áður. Stefnan virðist hafa verið einfölduð og löguð að þroska nemenda með því að talað var meira og afdráttarlausara um rétt mál og rangt. Meira hefur verið farið að reyna að breyta talmáli nemenda, en áður var öll megináherslan á ritmálinu.“

Þarna náðist sem sé til mun yngri málnotenda en áður – barna sem ekki voru komin með fullmótað málkerfi, voru enn á máltökuskeiði að einhverju leyti. Þess vegna var auðveldara – eða a.m.k. talið auðveldara – að breyta máli þeirra en skólapiltanna í Lærða skólanum. Þar að auki var málstefnunni nú beint til allra barna á landinu, ekki bara fámenns úrvals mun eldra fólks. Því hefur ekki þótt ástæða til að gera ráð fyrir að börnin hefðu sjálfstæða skoðun á málinu eða gætu rökrætt það. Þess vegna hefur þótt fært að ganga mun lengra en áður – hafna öllum tilbrigðum og kalla undantekningarlaust eitt rétt en annað rangt. Ekki er ólíklegt að þetta hafi tengst ungmennafélagsanda og þjóðernisstefnu sem var áberandi í upphafi aldarinnar.

Kennslubækur sem notaðar voru meginhluta 20. aldar eru flestar í þessum anda. Þeirra þekktust og áhrifamest er bók Björns Guðfinnssonar sem upphaflega kom út 1937 og hét þá Íslenzk málfræði handa skólum og útvarpi en var margsinnis endurútgefin undir svolítið mismunandi heitum. Eiríkur Hreinn Finnbogason endurskoðaði hana verulega fyrir 5. útgáfu 1958 sem hét fyrst Íslenzk málfræði handa framhaldsskólum og síðar Íslensk málfræði handa grunnskólum og framhaldsskólum. Sú útgáfa var margsinnis endurprentuð, síðast 1999 að því er virðist, og hefur því væntanlega verið notuð fram á þessa öld – og er kannski enn. A.m.k. má búast við að flestir Íslendingar sem komnir eru yfir miðjan aldur hafi notað hana.

Bók Björns, og þó enn frekar endurskoðun Eiríks Hreins, er yfirleitt mjög afdráttarlaus og gefur engan kost á tilbrigðum – rétt er rétt og rangt er rangt, eitt er rétt og allt annað rangt. Sú afstaða mótaði vitanlega viðhorf margra kynslóða til tungumálsins og hefur í marga áratugi endurspeglast mjög víða og gerir það að verulegu leyti enn í dag – í kennslu og kennslubókum, í samræmdum prófum, í málfarsþáttum í fjölmiðlum, í athugasemdum við málfar sem skrifaðar eru á vefmiðlum og samfélagsmiðlum (sem flestar eru skrifaðar af fólki komnu vel yfir miðjan aldur) – og í handbókum og uppflettiritum um málfar, svo sem Handbók um íslensku og Málfarsbankanum.

Við sitjum sem sé enn uppi með stefnu í málfarsefnum og afstöðu til tilbrigða í máli sem mótaðist í byrjun 20. aldar og miðaðist við börn á síðari hluta máltökuskeiðs. Þessi stefna hefur verið alhæfð og látin ná til barna og fullorðinna, ritmáls og talmáls. Og þarna er ekki bara um að ræða afstöðu til tilbrigða í máli almennt, heldur til einstakra tilbrigða. Það er dálítið eins og ýmis atriði málsins hafi verið fryst í byrjun 20. aldar, þrátt fyrir að þjóðfélagið hafi gerbreyst á öllum sviðum á þessum tíma. Það er mjög brýnt að losa um þennan sífrera, breyta þessari afstöðu og þessum viðmiðum. Of langt bil milli viðmiðanna og eðlilegs máls almennings skaðar íslenskuna.

Viðmið okkar um „rétt“ og „rangt“ mál, sem í seinni tíð eru stundum kölluð „íslenskur málstaðall“, mótuðust að miklu leyti á seinni hluta 19. aldar og fyrri hluta þeirrar 20. Einn áhrifamesti maðurinn í þeirri mótun var Halldór Kr. Friðriksson sem var aðalíslenskukennari Lærða skólans (nú Menntaskólans í Reykjavík) í nærri hálfa öld, frá 1848 til 1895. Hann skrifaði fyrstu kennslubókina í íslenskri málfræði sem gefin var út, Íslenzka málmyndalýsingu, 1857. Það er athyglisvert að sitthvað sem þar er nefnt sem venjulegt mál þykir nú rangt, og einnig eru nefndar athugasemdalaust ýmsar tvímyndir í beygingu þar sem önnur þykir nú röng. Nokkur dæmi um hvort tveggja eru talin hér á eftir.

Þarna er t.d. sagt að eignarfall eintölu af vindur sé ýmist vinds, sem sé sjaldgæft, eða vindar. Nú er vinds venjulega myndin en „Eignarfallsmyndunum vindar og vindarins bregður fyrir en þær eru sjaldséðar“ segir í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Einnig segir: „Mörg eru þau karlkennd nöfn, sem ýmist hafa s eða ar í eig. eint. […], t.a.m. […] lækur, eig. læks og lækjar; vefur, eig. vefs og vefjar, o.s.frv.“ Oft er rifjað upp þegar umsjónarmaður þáttarins „Daglegt mál“ í útvarpinu sagði af sér árið 1980 eftir að honum varð á að segja í þættinum að eignarfallið af lækur væri læks; og í umfjöllun um eignarfall orðsins vefur sagði Gísli Jónsson 1998: „Niðurstaðan er skýr: Eignarfallið af vefur er vefjar, ekki ?vefs.“

Í umfjöllun um víxl e og a í orðinu ketill segir: „Á sama hátt beygðist og til forna Egill (þiggj. Agli).“ Þágufallið Agli var sem sé horfið úr málinu á þessum tíma en var síðar endurvakið. Einnig segir: „Þegar greinirinn er skeyttur aftan við faðir, verður eig. eint. föðursins.“ Í Málfarsbankanum segir aftur á móti: „Eignarfall eintölu er t.d. ekki „föðurs“, með greini „föðursins“, eins og halda mætti út frá algengustu beygingarflokkunum heldur föður, með greini föðurins.“ Um orðið fé segir að það sé „óreglulegt í eig. eint., en það er þar fjár; þó er myndin fjes til, en miklu óvanalegri“. Sú mynd er samt ekki fordæmd eins og nú; í Málfarsbankanum segir: „Eignarfallið er ekki „fés“, með greini „fésins“ […].“

Í umfjöllun um kvenkynsorð er bent á að -ar og -ir sé í sumum orðum haft jöfnum höndum sem ending nefnifalls fleirtölu, „t.a.m. grein, greinir og greinar; skál, skálir og skálar“. Um kvenkynsorð sem enda á -i í öllum föllum, svo sem réttvísi, skynsemi, gleði, reiði o.s.frv., segir: „Þegar þess konar orð eru skeytt saman við önnur orð, er opt skotið s inn á milli til hljóðfegurðar, t.a.m. rjettvísisverk, skynsemis-orð […].“ Á 20. öld var oft amast við s í slíkum orðum. Þá segir: „Sum eru þau nöfn, sem nú að minnsta kosti eru hvorugkyns í eint., en kvenkyns í fleirt., t.a.m. […] eng-ið (áður eng) – engjar […].“ Kynskipti milli eintölu og fleirtölu þykja nú yfirleitt röng, sbr. það sem segir í Málfarsbankanum um fótur og fingur.

Því fer samt fjarri að Halldór viðurkenni allar breytingar sem orðið höfðu frá fornmáli. Hann nefnir t.d. aðeins beyginguna læknir um lækni, í fleirtölu læknar, en ekki beyginguna læknir í þolfalli eintölu og læknirar í nefnifalli fleirtölu sem var mjög algeng og líklega mun algengari á hans tíma. Hann nefnir ekki heldur aðra beygingu á frændsemisorðunum bróðir, systir og dóttir en nú þykir rétt, þótt lengi hafi tíðkast að hafa þessi orð eins í öllum föllum eintölu. Hann segir líka „hönd er óreglulegt í þiggj. eint., þar sem það er hendi“ en nefnir ekki tilbrigði eins og hönd í þágufalli eða hendi í nefnifalli og þolfalli sem hvort tveggja var til á hans dögum. Hann nefnir aðeins viðurkennda beygingu á ær og kýr; o.s.frv.

Þrátt fyrir þetta sýna dæmin hér að framan að jafnvel harðir málhreinsunarmenn á seinni hluta 19. aldar, eins og Halldór Kr. Friðriksson, viðurkenndu – eða gerðu ekki athugasemdir við – ýmsar breytingar sem höfðu orðið frá fornu máli og nú eru taldar rangar en aðeins eldri myndin talin rétt í hverju tilviki. Það táknar auðvitað ekki endilega að tekist hafi að hrekja „nýjungarnar“ úr málinu – flestar lifa enn góðu lífi þrátt fyrir að vera taldar „rangt mál“, nema þágufallið Egli. Því má spyrja hvernig og hvers vegna það hafi gerst, að íhaldssamari og einstrengingslegri afstaða hafi verið tekin til ýmissa málbreytinga þegar kom fram á 20. öld.

Þótt ég hafi skrifað hér pistil um gagnsleysi orðflokkagreiningar í gær táknar það alls ekki að ég telji þekkingu á orðflokkum og eðli þeirra fánýta. Það er mikilvægt að öðlast þekkingu á tungumálinu og skilning á eðli þess og notkun – en hvorugt fæst með hefðbundinni orðflokkagreiningu. Við kunnum nefnilega öll að greina orð í flokka og lærðum það á máltökuskeiði, og beitum kunnáttunni í allri málnotkun okkar – við notum nafnorð á ákveðinn hátt, sagnir á annan hátt, o.s.frv. Þetta gætum við ekki nema vegna þess að í huga okkar, í málkerfi okkar, eru þessi orð greind í flokka. En það táknar ekki að sú greining sé meðvituð og orðflokkagreining gengur einmitt út á að gera okkur meðvituð um þessa ómeðvituðu flokkun.

Eða ætti að ganga út á það, ef hún er stunduð á annað borð. En stundum byggist hefðbundna greiningin á einhverjum reglum sem eru andstæðar hinni ómeðvituðu flokkun okkar – ýmist vegna þess að hegðun orða hefur breyst eða vegna þess að greiningin hefur aldrei verið rétt. Gott dæmi um það er orðið þannig sem venjulega hefur verið greint sem atviksorð þótt það sé reyndar einnig flokkað sem lýsingarorð í Íslenskri nútímamálsorðabók. Það er nefnilega löng hefð fyrir því að nota þetta orð eins og það væri lýsingarorð – láta það standa með nafnorði, eins og þannig fólk. Sama gildir um orðin svona og svoleiðis sem einnig er venja að flokka sem atviksorð en standa iðulega með nafnorði – svona fólk, svoleiðis fólk.

Orðflokkagreining sem heldur áfram að greina þannig sem atviksorð í samböndum eins og þannig fólk er því ekki að endurspegla málkunnáttu okkar og gera hana meðvitaða, heldur er orðin flokkunarfræði sem í besta falli er gagnslaus en hætta er á að rugli fólk í ríminu. Sama gildir um orðflokkagreiningu sem greinir gær sem atviksorð þótt öll skynsamleg rök hnígi að því að það sé nafnorð. Besta dæmið um greiningu í fullkomnu ósamræmi við hegðun er orðið sem sem var greint sem tilvísunarfornafn þegar ég lærði orðflokkagreiningu, eins og löngum bæði fyrr og síðar – allt þar til Höskuldur Þráinsson sýndi fram á það 1980 að orðið væri tilvísunartenging enda hagar það sér ekki á nokkurn hátt eins og fornafn.

Það er sjálfsagt að kenna um orðflokka, en sú kennsla ætti að byggjast á skoðun og skilningi á því hvernig orðin eru notuð. Það er eðlilegt að byrja á almennri lýsingu á einstökum orðflokkum, dæmigerðu hlutverki þeirra og hegðun, og sýna dæmi um það. En í staðinn fyrir að leggja áherslu á að geta hengt merkimiða á hvert einasta orð má síðan skoða valin dæmi þar sem greiningarviðmið rekast á. Þótt orðið þannig hafi t.d. iðulega setningarstöðu lýsingarorðs eins og áður segir beygist það vissulega ekki eins og lýsingarorð. Orðið gaman hefur beygingu og setningarstöðu nafnorðs en hagar sér að sumu leyti eins og lýsingarorð. Orðið ýmis er greint sem óákveðið fornafn en hagar sér að mörgu leyti eins og lýsingarorð.

Fjölmörg fleiri dæmi mætti nefna þar sem flokkun er ekki ótvíræð en gefur tilefni til vangaveltna og umræðna. Ég er sannfærður um að kennsla af þessu tagi, þar sem nemendur væru látnir skoða einstök orð og hegðun þeirra frá ýmsum sjónarhornum – beygingu, setningarstöðu, og merkingu – væri bæði margfalt gagnlegri og óendanlega miklu skemmtilegri en steindauð flokkunarfræði.

Ég hef áður, bæði hér og í bók minni Alls konar íslenska, sagt frá einu mesta áfalli unglingsára minna – þegar ég gataði á (í raun skítléttri) málfræðispurningu á landsprófi. Spurningin var: „Hvers vegna er rangt mál að segja: Þannig mönnum er ekki treystandi?“ Þetta vissi ég ekki – reyndi að vísu að klóra í bakkann með því að benda á að það færi betur á því að segja slíkum mönnum er ekki treystandi en það var auðvitað ekki svarið. Svarið er vitanlega: Þetta er rangt vegna þess að þannig er atviksorð og atviksorð standa með lýsingarorðum en ekki með nafnorðum. Vegna þess að þið hafið væntanlega flest lært orðflokkagreiningu þykist ég vita að þið hefðuð ekki verið í vandræðum með þetta.

Nei, djók. Ég stórefast um að mörg ykkar hefðu getað svarað þessu enda er þannig mönnum er ekki treystandi eðlilegt mál okkar flestra og hefur tíðkast síðan á 19. öld. Það er fráleitt að telja þetta rangt mál þótt það væri gert fyrir hálfri öld. En auðvitað hefði ég samt átt að geta svarað spurningunni. Ég vissi nefnilega mætavel að þannig væri atviksorð og raunar held ég að ég hafi kunnað orðflokkagreiningu upp á tíu – og meira að segja þótt hún skemmtileg, ólíkt flestum skólasystkinum mínum. En ég var líka nörd. Samt sem áður dugði sú kunnátta mér skammt til að svara þessari spurningu, þótt lykillinn að svarinu lægi einmitt í því að vita hvaða orðflokkur þannig væri.

En ástæðan fyrir því að þessi kunnátta dugði mér ekki til að svara spurningunni lá í því hvernig orðflokkagreiningin var kennd. Okkur var kennt að hengja merkimiða á orðin – þetta er nafnorð, þetta er sögn, þetta er atviksorð o.s.frv. – án þess að hugsa mikið um hvers vegna eitthvað væri nafnorð eða sögn eða atviksorð, og hvernig við gætum nýtt þessa kunnáttu. Vissulega var nefnt að nafnorð væru „heiti einhvers, svo sem veru, hlutar, hugmyndar, verknaðar“, sagnir greindu frá „athöfn eða breytingu á ástandi“ svo að vitnað sé í Íslenska málfræði Björns Guðfinnssonar – og atviksorðin voru svo ruslakista, merkimiði sem var hengdur á orð sem virtust ekki passa í neinn þeirra flokka sem skilgreindir höfðu verið.

Þessar þumalputtareglur dugðu samt ekki alltaf, og í mörgum tilvikum þurfti einfaldlega að læra flokk tiltekinna orða sem stundum var eiginlega alveg andstæður almennri skynsemi. Orðið gær var t.d. flokkað sem atviksorð og er það enn í öllum orðabókum, sýnist mér. Samt sem áður er augljóst að það hlýtur að vera nafnorð – stendur á eftir forsetningu, í gær, hliðstætt við í dag, í morgun, í kvöld o.s.frv. Eina ástæðan fyrir því að það er ekki flokkað sem nafnorð virðist vera sú að það kemur aðeins fyrir í einni beygingarmynd, í sambandinu í gær. En þannig er það með fjölda nafnorða. Engum dettur í hug að flokka takteinum og boðstólum sem atviksorð þótt þau komi aðeins fyrir í samböndunum á takteinum og á boðstólum.

Sem sé: Ég kunni mína orðflokkagreiningu, og vissi að þannig væri atviksorð – en ég hafði ekki lært að hagnýta mér þessa kunnáttu. Hún var mér gagnslaus þegar á reyndi. Vissulega segir Björn Guðfinnsson: „Atviksorð standa einkum með sögnum, lýsingarorðum og öðrum atviksorðum til frekari ákvörðunar.“ En einhvern veginn hafði lítil áhersla verið lögð á þetta, og þar að auki segir þarna „einkum“ – það segir ekki að þau geti ekki staðið með nafnorðum. Nú veit ég auðvitað ekkert um það hvernig orðflokkagreining er kennd í dag eða hversu mikil áhersla er lögð á hana. En ég hef samt grun um að hún sé iðulega kennd sem flokkunarfræði án tengsla við tilgang eða raunverulega málnotkun.

Það er leiðinlegt, tilgangslaust og ekki til annars fallið en hrekja nemendur frá íslenskunni.

Ágæt kona sem ég þekki hringdi í mig til að ræða (mis)notkun orðsins vinnuafl. Í Íslenskri orðabók er þetta orð sagt hafa tvær merkingar, vissulega náskyldar; annars vegar 'sá þáttur framleiðslu sem felst í starfskröftum vinnandi fólks' og hins vegar 'fólk til að vinna, starfslið'. Fyrri merkinguna er t.d. að finna í setningunni „sumir álíta, að Torfi gjöri sjer mest far um að nota vinnuafl piltanna, en lítið um framfarir þeirra“ í Ísafold 1883, en þá síðari í setningunni „Í þeirra hópi eru fyrstu kynslóðar innflytjendur, erlent vinnuafl, ferðamenn, kvótaflóttamenn og umsækjendur um alþjóðlega vernd“ í Tímariti hjúkrunarfræðinga 2020.

Elsta dæmi um orðið er frá 1859 og í eldri dæmum virðist fyrri merkingin vera algengari þótt oft sé útilokað að greina á milli. Viðmælandi minn taldi hins vegar að seinni merkingin væri yfirgnæfandi í seinni tíð og lausleg athugun á tímarit.is virðist staðfesta það, sem og Íslensk nútímamálsorðabók – þar er aðeins gefin merkingin 'fólk sem vinnur, starfslið, starfsfólk‘'. Hún sagðist ekki kunna vel við þessa notkun – með því að nota vinnuafl sem samheiti við fólk og tala t.d. um erlent vinnuafl í stað erlends starfsfólks væri fólkið smættað í hlutverk sitt sem (oft ódýr) vinnukraftur – talað um það sem andlitslausan massa en ekki einstaklinga.

Með þessu er auðvitað ekki verið að segja að þau sem nota orðið vinnuafl á þennan hátt – eins og ég hef sjálfur iðulega gert – séu að nota það á meðvitaðan hátt til að smætta fólk eða gera lítið úr því á einhvern hátt. Því fer fjarri. Málnotkun okkar og orðaval mótast af hefðum og umhverfi og stundum bera orðin með sér úreltar hugmyndir sem endurspegla ekki viðhorf samtímans án þess að við veitum því athygli. Það er löng hefð á að nota vinnuafl í þessari merkingu, við grípum það upp og notum það án þess að hugsa út í mögulegar aukamerkingar þess eða hvernig annað fólk geti hugsanlega túlkað það.

Í slíkum tilvikum er alltaf spurning hvað eigi að gera – hvort við eigum að hafna orðunum vegna þessarar arfleifðar þeirra, eða halda áfram að nota þau og segja að arfleifðin skipti engu máli – þau hafi einfaldlega aðra merkingu í samtímanum. Gott dæmi um þessa klípu eru orðin örvhent og rétthent sem ég skrifaði einu sinni um. En ég er alls ekki að fordæma umrædda notkun orðsins vinnuafl eða hvetja fólk til að forðast hana. Þetta er hins vegar almenn ábending um það að við þurfum að vera meðvituð um það hvaða skilaboð við sendum með orðfæri okkar, og stundum skilst það öðruvísi en það er meint.

Eins og þið hafið örugglega orðið vör við hefur óvenjumikil umræða verið um íslenskuna og stöðu hennar að undanförnu, bæði í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum. Þessi umræða hefur snúist um minnkandi áhuga og neikvæðari viðhorf til íslensku sem kennslugreinar, en aðallega um aukna enskunotkun á ýmsum sviðum og nauðsyn þess að gera átak í kennslu íslensku sem annars máls. Forsætisráðherra hefur tekið undir það að við verðum að gera betur á því sviði, framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins hefur hvatt fyrirtæki til að gera íslenskunni hærra undir höfði, og formaður Íslenskrar málnefndar hefur viðrað þær hugmyndir að fyrirtæki verði beitt sektum fyrir brot á lögum um íslenskunotkun.

Þetta er tímabær og bráðnauðsynleg umræða. En hún getur verið tvíbent vegna þess að hættan er sú að hún verði á of neikvæðum nótum. Þegar fólk heyrir íslenskuna aðallega nefnda í tengslum við versnandi stöðu hennar, fækkun nemenda, skort á íslenskukennslu fyrir útlendinga o.s.frv. er það ekki til þess fallið að vekja áhuga á málinu eða efla jákvæð viðhorf til þess. Það getur stuðlað að því að fæla ungt fólk frá íslenskunámi vegna þess að því sýnist engin framtíð vera í því. Það getur orðið til að fæla útlendinga frá íslenskunámi vegna þess að ekki er komið til móts við þá. Það getur dregið úr vilja fyrirtækja til að nota íslensku vegna þess að þau sjá að þau komast upp með að nota ensku og flestum virðist vera sama. O.s.frv.

Neikvæða umræðan getur samt verið nauðsynleg að vissu marki, til að vekja okkur og leiða okkur fyrir sjónir hver hættan sé – en framhaldið skiptir öllu máli. Við þekkjum því miður alltof mörg dæmi um að mikil umræða skapist um eitthvert mál, skipaðar séu nefndir til að fjalla um það og skrifaðar ítarlegar skýrslur með tillögum um aðgerðir – en svo gerist ekkert. En ef ekkert er gert breytist umræðan ekki og heldur áfram að vera neikvæð. Þar með erum við föst í vítahring – neikvæð umræða kallar á neikvæð viðhorf sem aftur viðhalda neikvæðri umræðu. Eina leiðin til að losna úr þessum vítahring er að grípa til aðgerða. Ef fólk sér að eitthvað er hægt að gera – og eitthvað er gert – breytist andinn í umræðunni.

Sú umræða sem hefur verið í fjölmiðlum að undanförnu hefur hreyft við ýmsum en það er samt hætt við að hún hafi ekki náð nógu mikið til þeirra sem hún þyrfti helst að ná til – unga fólksins sem ber ábyrgð á því að íslenskan verði töluð hér áfram. Ungt fólk horfir lítið á línulegt sjónvarp, fær fréttir sínar fremur af samfélagsmiðlum en úr hefðbundnum fjölmiðlum, og er t.d. ekki fjölmennt í þessum hópi. Hætt er við að það væri til lítils og fyrst og fremst hallærislegt ef mér eða öðrum dytti í hug að hefja einhverja íslenskuvakningu á TikTok. Þarna þarf samtal milli fólks og þar kemur til ykkar kasta. Fólk í þessum hópi er foreldrar, kennarar, afar og ömmur. Þið þurfið að ræða þessi mál við unga fólkið ykkar – á jákvæðum nótum.

Því fer nefnilega fjarri að umræðan þurfi að vera neikvæð – að allt sé í kaldakoli og íslenskan eigi sér enga framtíð. Það er mikið frjómagn í íslenskunni. Fleira fólk talar íslensku en nokkru sinni fyrr. Fleiri bækur eru gefnar út á Íslandi miðað við höfðatölu en í nokkru öðru landi, og barna- og unglingabókum hefur fjölgað mjög á síðustu árum. Fjöldi erlendra skáldverka eru þýdd á íslensku. Skrif á íslensku eru meiri og almennari en nokkru sinni fyrr, ekki síst tölvupóstur, skrif á samfélagsmiðlum og ýmiss konar textaboð. Gerð kvikmynda og sjónvarpsefnis á íslensku er í blóma. Íslenska er nú að verða gjaldgeng í stafrænu umhverfi til jafns við tungumál miklu stærri þjóða. Framtíð íslenskunnar er björt – ef við viljum það.

Nýlega birtist mjög athyglisverð frétt um viðhorf Íslendinga og ferðamanna til erlendra heita veitingastaða, og til auglýsinga á ensku. Ég tel ekki að erlend heiti veitingastaða og verslana hafi mikil bein áhrif á íslenskuna, en aftur á móti gefa þau skýrar vísbendingar um viðhorf okkar til tungumálsins. Fólki finnst þau alveg eðlileg og þar liggur hættan – ekki í beinum áhrifum heitanna á orðaforða og málkerfi. En ég tel allt öðru máli gegna um samfellt mál sem okkur er ætlað að skilja, eins og auglýsingar. Í þessum viðtölum koma fram tvenns konar viðhorf til þeirra sem ástæða er til að staldra við og taka alvarlega.

Annars vegar er það viðhorf að sjálfsagt sé að hafa auglýsingar á ensku vegna þess að þar með nái þær til allra – ferðamanna, innflytjenda, og auðvitað Íslendinga vegna þess að enskukunnátta okkar sé svo góð. Ef þetta er eða verður viðhorf flestra leiðir það augljóslega smám saman til þess að allar auglýsingar, allar upplýsingar, allar fréttir verða á ensku – þannig næst til allra án þess aukakostnaðar sem felst í því að hafa textann líka á íslensku. Vitanlega er sá sparnaður mikil freisting fyrir auglýsendur og aðra sem vilja koma upplýsingum á framfæri.

Hins vegar kemur fram sá skilningur að þetta sé bara hluti af eðlilegri þróun íslenskunnar – það sé eðlilegt að hún breytist og bara gaman að því. Ég tek sannarlega undir það að eðlilegt er að íslenskan breytist að vissu marki. Hún þarf að breytast til að þjóna síbreytilegu þjóðfélagi og í því getur falist m.a. að bæta við nýjum orðum, breyta tilteknum atriðum vegna tillits til ákveðinna þjóðfélagshópa, o.fl. En þetta mál snýst ekkert um breytingar á íslenskunni. Þetta snýst um það að enskan komi í stað íslenskunnar. Það er allt annað mál og grundvallaratriði að skilja þar á milli.

Ég hef enga ástæðu til að ætla að þessi viðhorf séu bundin við það unga fólk sem þarna er rætt við. Þvert á móti finnst mér margt benda til þess að þau séu algeng og útbreidd. Við höldum að það sé sjálfgefið að íslenskan verði hér áfram, sama hvernig við förum með hana og hversu litla rækt við leggjum við hana. En þessi viðhorf leiða til þess að við fljótum sofandi að feigðarósi og vöknum ekki upp fyrr en það er orðið of seint – ekki fyrr en íslenskan hefur glatað stöðu sinni sem aðaltungumál samfélagsins. Sá missir væri óafturkræfur.