Eiríkur Rögnvaldsson

Hér hefur nokkrum sinnum verið spurt um það hvort forsetningin til sé á undanhaldi með langa – hvort mig langar að hitta þig og mig langar til að hitta þig séu gömul tilbrigði eða hvort það fyrrnefnda sé að leysa það síðarnefnda af hólmi. Því er til að svara að langa að er vissulega yngra en langa til að en þó gamalt, a.m.k. síðan um miðja 19. öld. Í Þjóðsögum Jóns Árnasonar segir: „Segir hún sig langi að fara með Helga“ og „segir hann við fóstra sinn að sig langi að sigla í önnur lönd“. Samkvæmt tímarit.is eru bæði tilbrigðin algeng og hafa verið síðan á seinni hluta 19. aldar, en langa til að var þó lengi mun algengara. En eftir 1980 og einkum á þessari öld, hefur langa að sótt í sig veðrið og er nú allt að þrisvar sinnum algengara en langa til að.

Í nútímamáli er merking sagnarinnar langa 'sækja í (e-ð), vilja (e-ð) mjög gjarnan, hafa löngun í (e-ð)' samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók. Í fornu máli er merkingin hins vegar frekar 'þrá, bíða með óþreyju eftir' eða jafnvel 'hlakka til' og þá fylgir sögninni oftast til en stundum eftir. Sögnin tekur þá oftast nefnifallsfrumlag. Í Íslensku hómilíubókinni segir: „sá er þeir höfðu margar aldir langað til að sjá.“ Í Alexanders sögu segir: „langar hann mjög til að bardaginn skuli takast sem fyrst.“ Í Orkneyinga sögu segir: „Orkneyingar mundu lítt langa til, að hann kæmi vestur þangað.“ Stundum er frumlagið þó í þolfalli – í Alexanders sögu segir: „langar mig til að við megum sjá náttúru þess heimsins.“  En langa að, án til, kemur ekki fyrir.

Þessi merkingarbreyting sagnarinnar langa, úr 'þrá' í 'vilja, hafa hug á', er ekki mikil, ekki algild og e.t.v. ekki mjög greinileg en mér finnst hún samt ótvíræð. Mér finnst freistandi að tengja undanhald til við þessa breytingu og halda því fram að mig langar til að hitta þig merki ‘ég þrái að hitta þig’ en mig langar að hitta þig merki fremur 'ég vil hitta þig' eða 'ég hef hug á að hitta þig'. Forsetningin til vísar oft til tíma, eins og í hlakka til einhvers, og það er fremur ákveðin tímavídd í þrá eitthvað en í vilja/þurfa eitthvað. Vissulega er merkingarmunur sambandanna lítill, og trúlegt að málnotendur hafi mismunandi tilfinningu fyrir þessu, en ég held samt að þetta skipti máli þótt fleira geti einnig spilað inn í, svo sem tilgangsleysi til.

Nafnháttarsetningar hafa ekkert sýnilegt fall og form þeirra er óbreytt hvort sem til er á undan þeim eða ekki. En í fornu máli tók til ekki bara með sér nafnháttarsetningu í sambandinu langa til, heldur gat einnig tekið nafnorð sem þá stóð í eignarfalli. Í Vopnfirðinga sögu segir: „Brodd-Helgi var heldur ókátur um sumarið og langaði mjög til komu Þorleifs.“ Í Mikjáls sögu segir: „Gerist nú þegar gleði mikil í fólki guðs, svo að langar til bardagans.“ En í nútímamáli hefur til alltaf staðarmerkingu í slíkum dæmum – við getum sagt mig langar til borgarinnar en ekki *mig langar til fararinnar. Í langa til gegnir til því engu hlutverki lengur – hvorki stýrir falli né hefur tíma- eða staðarmerkingu. Þetta tilgangsleysi getur stuðlað að því að það sé fellt brott.

Áðan deildi ég hér pistli um hið stórmerkilega íslenskuátak á Ísafirði og lét fylgja umsögnina „Enn ein snilldin frá Gefum íslensku séns“. Þetta skrifaði ég umhugsunarlaust, en svo fékk ég bakþanka: Ef þetta er enn ein snilldin hljóta að vera komnar einhverjar snilldir áður – en orðið snilld er aldrei haft í fleirtölu, er það? Það er skýrt 'eitthvað snjallt, mikil leikni, miklir hæfileikar' í Íslenskri nútímamálsorðabók og sú merking býður ekki upp á fleirtölu enda hljóma margar snilldir eða þrjár snilldir nokkuð torkennilega. En þegar að er gáð reynist fleirtalan vera gefin upp í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls og það hlýtur að þýða að einhver dæmi séu um hana – enda reynist svo vera, þegar að er gáð.

Í ferðaminningum Tómasar Sæmundssonar frá 1832 segir: „Hér af má sjá, að við sjónarleikinn eru flestar snilldir viðhafðar“ og í ræðu Tómasar frá 1841 segir: „þar eiga og allar hinar fögru snilldirnar heima“. Þarna merkir snilld eiginlega 'list'. Í rímu eftir Jón Þórðarson frá 1864 sem birtist í Strandapóstinum 1977 segir: „Þá er Hildur húsfreyja / hög á snilldir mannkosta.“ Í kvæði eftir Ingimund Gíslason í Ísafold 1895 segir: „tímanum fylgdi hann með snilldum.“ Í grein eftir Stephan G. Stephansson í Baldri 1907 segir: „Svona koma syndir og snilldir feðranna út í dagdómum barnanna.“ Í kvæði eftir Sighvat Borgfirðing í Þjóðviljanum 1907 segir: „þín var útrétt opt til bjargar / og að vinna snilldir margar / auðsnilld, sterka hjálpar hönd.“

Það er athyglisvert að langflest dæmi um fleirtöluna frá tuttugustu öld eru úr kveðskap, og líklegt að rím og hrynjandi valdi því stundum að orðið er notað í fleirtölu. En þegar kemur fram á þessa öld fer fleirtalan að sjást oftar – í viðtali í Fréttablaðinu 2009 segir: „Barði hefur stofnað hljómplötuútgáfuna Kölska sem er undirmerki hjá Senu og segist ætla að gefa út þrjár snilldir á ári. […] „Ég er langt kominn með að finna snilldirnar þrjár fyrir næsta ár.““ Þessar snilldir eru hljómplötur og snilld merkir því 'snilldarverk'. Allmörg dæmi um fleirtöluna frá síðasta aldarfjórðungi má finna á samfélagsmiðlum og þar er merkingin hliðstæð – yfirleitt vísað til einhvers hlutar eða verknaðar. Sama gildir um enn ein snilldin sem er algengt frá aldamótum.

Þótt fleirtalan sé algeng í óformlegu máli samfélagsmiðla virðist hún enn sem komið er lítið sem ekkert vera notuð í formlegra máli þótt sambönd eins og enn ein snilldin sem fela í sér sams konar vísun til hlutar eða verknaðar séu algeng þar. Þetta er enn eitt dæmi um að farið sé að nota fleirtölu af orði sem áður var yfirleitt aðeins notað í eintölu vegna þess að orðið hefur fengið víkkaða eða nýja merkingu – auk almennrar og óhlutstæðrar vísunar er það farið að vísa til einstakra og oft áþreifanlegra fyrirbæra, eintaks af þeirri tegund sem um er rætt, og þá er fleirtalan eðlileg og sjálfsögð. Í þessu tilviki á fleirtalan sér líka gömul fordæmi og það ætti þess vegna ekkert að vera því til fyrirstöðu að tala um snilldir – við þurfum bara að venjast því.

Í gær var hér spurt um uppruna nafnorðsins skriffinnska sem er skýrt '(óhófleg) umsýsla sem tefur framkvæmdir' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið skýrt '(bureaukratisk) Pedanteri' og það rímar vel við elstu dæmi um orðið – það fyrsta er í Þjóðólfi 1877: „þetta er eitt skriffinnsku-bragð (Bureaukratismus) og hindurvitni, sem vart á sinn líka.“ Næsta dæmi er í Fróða 1881: „Stríðið í bræðralandi voru Noregi heldur jafnt og þjett áfrarn milli stjórnarinnar annars vegar, sein styðst við skriffinnskuna (bureaukratíið), og þingsins hins vegar, sem styðst við þjóðarviljann.“ Í báðum dæmunum er orðið skýrt með erlendri samsvörun innan sviga sem bendir til þess að það sé nýtilkomið á þessum tíma.

Það er augljóslega skylt nafnorðinu skriffinnur sem skýrt er 'skrifstofumaður í stjórnsýslu' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'sá sem skrifar mikið, blekbullari' í Íslenskri orðabók þar sem það er sagt „niðrandi“, en í Íslensk-danskri orðabók 1920-1924 er það skýrt 'Smörer, Skribler; Bureaukrat'. Elsta dæmi um það er á svipuðum aldri, úr Ísafold 1878: „Gortsjakoff hafði svarað brjefi Salisburys, og gengur í gegn atriðum hans eins og góður og reyndur „skriffinnur“, sem þvælir mál í dómi.“ Orðið var algengt á fyrri hluta síðustu aldar og fram yfir 1980 en hefur dalað á síðustu áratugum, enda sagt „gamaldags“ í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið skriffinnska á sér svipaða sögu en dæmum um það hefur þó ekki fækkað nálægt því jafn mikið.

Í grein í Stundinni 2016 benti Jóhannes Benediktsson á að einnig er til orðið skraffinnur og vitnaði í Sigurð A. Magnússon í Samvinnunni 1970: „Skal skriffinnum blaða og skraffinnum útvarps vinsamlega bent á að taka sér ungu kynslóðina til fyrirmyndar um ábyrgðarfullan og umbúðalausan málflutning.“ Augljóst er að þessum orðum er þarna stillt upp sem hliðstæðum um málæði, annars vegar í riti og hins vegar í tali – skraffinnur er skýrt 'masgefinn maður, málskrafsmaður' í Íslenskri orðabók og skraffinnska er þar skýrð 'málæði'. En skraffinnur er miklu eldra orð en skriffinnur og kemur fyrir í fornu máli – „Hver yðar sveina vill hjálpa skraffinni þessum, svo hann komist af fjallinu?“ segir í Bárðar sögu Snæfellsáss.

Heimildirnar benda til að skriffinnur sé myndað seint á 19. öld, væntanlega með hliðsjón af skraffinnur. Fyrri liðirnir, skrif- og skraf­-, eru auðskiljanlegir og eðlilegir miðað við merkingu orðanna – en hvaðan kemur seinni liðurinn, -finnur? Um það veit ég ekkert, en get bara komið með ágiskanir. Skraffinnur er stundum notað sem mannsnafn – „hann kallaði hann aldrei nema Skraffinn“ segir í Þjóðsögum Jóns Árnasonar. Hugsanlega er sú notkun upprunaleg og Skraffinnur myndað í stíl við  mannanöfn eins og Dagfinnur, Geirfinnur, Þorfinnur o.fl. án þess að -finnur hafi einhverja merkingu – gæti eins verið Skrafmundur, Skrafgeir eða eitthvað slíkt. A.m.k. er ólíklegt að hægt sé að tengja skriffinnur og skraffinnur við ákveðinn Finn.

Ég staldraði í dag við fyrirsögnina „Afrán hvala tvöfaldast á þessari öld“ á mbl.is. Ég hef svo sem oft séð orðið afrán áður, en fór að velta merkingu þess og notkun fyrir mér. Orðið er hvorki í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók en er í orðasafninu Sjávarútvegsmál í Íðorðabankanum. Þar kemur fram að ensk samsvörun þess sé predation en það orð er skýrt 'the fact that an animal hunts, kills, and eats other animals' eða 'sú staðreynd að dýr veiðir, drepur og étur önnur dýr'. Samheiti þess sé át, enda segir í fréttinni: „Í skýrslu sem kom út árið 1997 var lagt mat á afrán hvala á þeim tíma og var niðurstaðan þá sú að hvalirnir ætu um sex milljónir tonna af sjávarfangi […] Sambærilegar tölur nú eru 13,4 milljónir tonna af sjávarfangi […].“

Orðið afrán virðist vera um 50 ára gamalt – elsta dæmi sem ég finn um það er í Frey 1976, þar sem vitnað er í grein eftir Agnar Ingólfsson frá 1973: „hið tiltekna fæðumagn setur stofnum þeirra mörk, en afrán ránfugla og annarra rándýra skiptir þar litlu sem engu máli.“ Í Ægi 1979 segir: „einkum vegna afráns ránfiska á fæðufiskum sínum.“ Í Náttúrufræðingnum 1980 segir: „Afrán hrafna kann því að vera ástæðan fyrir tilfærslu kríuvarpsins.“ Í Tímanum 1982 segir: „Hinsvegar telur Karl Skírnisson erfitt að dæma um áhrif afráns minks á fiskframleiðslu í ferskvatni.“ Í Degi 1992 segir: „Rannsóknir á afráni sjófugla á nytjastofnum verði stórauknar.“ Í Ægi 1992 segir: „Það er erfitt að meta nákvæmlega áhrif afráns sela á veiðar nytjastofna.“

En flest dæmi frá þessari öld eru um afrán hvala. Í Fiskifréttum 2000 segir: „Afrán hvala og annarra sjávarspendýra á fiskistofnunum hafi hins vegar farið mjög vaxandi og því beri brýna nauðsyn til þess að hefja hvalveiðar að nýju.“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „Það gefur augaleið að hóflegar hvalveiðar myndu draga úr afráni hvala.“ Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Útvegsmenn á Hornafirði krefjast þess einnig að hvalveiðar verði þegar hafnar af krafti og þannig dregið úr afráni hvala úr fiskistofnunum.“ Í Ægi 2002 segir: „Afrán hvala úr fiskistofnunum nemur til lengri tíma litið margföldum tekjum af hvalaskoðun.“ Í DV 2003 segir: „afrán hvala úr lífríkinu hefur mikil áhrif á möguleika okkar til fiskveiða.“

Það er alveg ljóst af þessum dæmum að afrán uppfyllir ekki þá grundvallarkröfu sem gera verður til íðorða að þau séu hlutlaus. Notkun orðsins á augljóslega að koma því inn hjá lesendum að hvalirnir séu að ræna af okkur – ýmist beint með því að éta fisk eða óbeint með því að éta átu sem fiskurinn æti ella. Jafnvel mætti ætla að verið væri að venja lesendur við þetta orð í Morgunblaðinu 1995: „Við Gísli Víkingsson höfum lagt mat á fæðunám eða afrán hvala.“ Auðvitað væri eðlilegt að tala um át eða fæðunám – það eru hlutlaus orð. Það skiptir ekki máli hvaða skoðun við höfum á hvalveiðum – gildishlaðin og skoðanamyndandi orð eins og afrán á ekki að nota, allra síst í umræðu um viðkvæm deilumál eins og hvalveiðar eru.

Í dag var hér spurt hver væri boðháttur sagnarinnar hlaða. Eins og fram kemur í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er venjulega myndin, með viðskeyttu annarrar persónu fornafni, hladdu – en hlað þú ef fornafnið er ekki haft viðskeytt. Þessi boðháttur var sjaldgæfur til skamms tíma – innan við tuttugu dæmi fram til síðustu aldamóta á tímarit.is. En með tilkomu fartölva, farsíma, rafskútna og ýmissa annarra rafhlöðudrifinna tækja sem þarf að hlaða hefur þörf fyrir að nota hlaða í boðhætti stóraukist á síðustu áratugum, auk þess sem sögnin er notuð í samböndum eins og hlaða upp og hlaða niður. Tíðni boðháttarins hefur því aukist, en minna en við væri að búast – ekki eru nema tæp 40 dæmi um hladdu í Risamálheildinni.

Það kom líka fram í umræðum að mörgum virðist enn finnast boðhátturinn hladdu framandi eða hljóma óeðlilega – hann væri „mjög óþjáll og ekki notaður í daglegu tali“ –  og vildu reyna að finna leið fram hjá honum, t.d. með umorðun. Þetta er vel þekkt – í Degi-Tímanum 1997 segir: „Hladdu! Furðulegur boðháttur.“ Á Twitter 2016 segir: „Síminn minn sagði "hladdu batteríið". Mér fannst það eitthvað óþægilegt.“ Á Twitter 2017 segir: „Er hladdu orðskrípi eða rétt?“ Fjöldi hliðstæðra boðháttarmynda er þó til – boðháttur af vaða er vaddu, af ráða ráddu, af ákveða ákveddu, af breiða breiddu, af biðja biddu, af bíða bíddu, af sjóða sjóddu, af ræða ræddu, o.fl. Flestar þessara mynda eru algengar og hljóma eðlilega í eyrum málnotenda.

Boðháttur er myndaður af stofni sagna sem kemur fram í nafnhætti, og allir þessir boðhættir eru reglulega myndaðir þótt það sé kannski ekki augljóst. Stofn allra sagnanna endar á -ð, og við hann bætist fornafnið þú sem verður -ðu í áhersluleysi – hlað-ðu. En langt eða tvöfalt ð er ekki til í íslensku – þar sem tvö ð koma ættu að koma saman kemur alltaf fram langt eða tvöfalt dd í staðinn. Það er ekki bundið við boðháttinn – þetta gerist líka í þátíð margra sagna eins og breið-ði > breiddi, ræð-ði > ræddi, í mörgum lýsingarorðum (sem eru upphaflega lýsingarháttur þátíðar af sögn) eins og klæð-ður > klæddur, sað-ður > saddur (sbr. seðja), í nafnorðum eins og breið-ð > breidd, víð-ð > vídd, og í gælunöfnum eins og Gudda.

Vegna þess að þessi boðháttarmyndun er regluleg og hljóðbreytingin ðð > dd á sér fjölmörg fordæmi mætti búast við að boðhátturinn hladdu hljómaði eðlilega í eyrum málnotenda, en því virðist vera misbrestur eins og áður segir. Ástæðan er sennilega sú að myndir með -ddu eru óneitanlega talsvert ólíkar nafnháttarmyndum með -ða. Slíkur munur truflar okkur ekki í þeim orðum sem við erum vön og alin upp við, svo sem bíddu, ræddu o.s.frv., en eins og áður segir var boðháttur af hlaða sjaldgæfur til skamms tíma og þrátt fyrir að víxl ð og dd séu algeng í málinu virðast málnotendur ekki tengja þetta auðveldlega. En vegna aukinnar tíðni hlaða má búast við að dæmum um boðháttinn fari fjölgandi og við venjumst smátt og smátt við hladdu.

Aðalending sterkra karlkynsorða, bæði nafnorða og lýsingarorða, í nefnifalli eintölu er -ur – hest-ur, góð-ur o.sfrv. En í sumum nafnorðum og lýsingarorðum er -ur ekki beygingarending, heldur hluti stofns og r-ið á því að haldast í öllum beygingarmyndum – u­-ið fellur aftur á móti brott ef beygingarending hefst á sérhljóði. Þannig fáum við akur – akur – akr-i – akur-s, Baldur – Baldur – Baldr-i – Baldur-s, fagur – fagr-an – fögr-um – fagur-s. Það fer eftir uppruna orðanna hvort -(u)r er hluti stofnsins eða beygingarending og um það gildir engin sérstök regla – oft haga orð sem eru með sambærilegt hljóðafar sér á mismunandi hátt að þessu leyti. Við segjum t.d. fald-ur um fald en galdur um galdur, og hag-ur um hag-an en fagur um fagr-an.

Þetta er sem sé eitt af því sem við þurfum að læra fyrir hvert orð um sig og vegna þess að það er margfalt algengara að -ur sé beygingarending en hluti stofns er ekkert undarlegt að málnotendur meðhöndli það stundum sem endingu þar sem það er í raun hluti stofns – felli það brott í þolfalli ef um nafnorð er að ræða eða setji -an þess í stað ef um lýsingarorð er að ræða. Þetta er ekki nýtt, a.m.k. ekki hvað varðar Baldur – í Reykvíkingi 1902 segir: „hús Balds Benediktssonar trjesmiðs.“ Í móðurmálsþætti í Framsóknarblaðinu 1954 segir: „Röng beyging á þessu orði er mjög algeng í málinu.“ Í móðurmálsþætti í Vísi 1956 segir: „Þá hefi eg heyrt eignarfallið af Baldur haft til Balds, sem er auðvitað rangt.“

Eitt þeirra orða þar sem -ur er stofnlægt er faraldur – öfugt við mannsnafnið Haraldur þar sem -ur er nefnifallsending. Eignarfall orðsins er faraldurs og því mætti búast við samsetningum eins og faraldursfræði enda segir Jón Aðalsteinn Jónsson í Morgunblaðinu 2001: „Læknar munu tala um faraldursfræði, ekki faraldsfræði.“ En það er reyndar ekki rétt – faraldsfræði er eina myndin sem gefin er upp í Íðorðasafni lækna í Íðorðabankanum þótt faraldursfræði sé gefið í öðru orðasafni í bankanum, og í Málfarsbankanum segir: „Talað er um faraldsfræði og faraldsfræðing.“ Þar að auki er faraldsfræði margfalt algengara en faraldursfræði á tímarit.is – þar eru 1800 dæmi um fyrrnefnda orðið en rúm 120 um það síðarnefnda.

Í Læknablaðinu 2005 hafði Jóhann Heiðar Jóhannsson formaður orðanefndar Læknafélagsins það eftir Ólafi Ólafssyni fyrrverandi landlækni að „heitið faraldsfræði hefði orðið til í starfshópi sem vann að undirbúningi á hóprannsókn Hjartaverndar árin 1967-1968. Naut hann meðal annars aðstoðar Vilmundar Jónssonar, fyrrum landlæknis“. En eins og fram kemur í grein Jóhanns Heiðars er ekki bara til karlkynsmyndin faraldur þótt hún sé einhöfð í nútímamáli, heldur einnig hvorugkynsmyndirnar faraldur og farald. Allar þessar myndir koma fyrir í fornu máli, en farald er þó algengust. Eignarfall þeirrar myndar er faralds og það er því hægt að líta svo á að sú mynd sé notuð í samsetningunni faraldsfræði sem þar með er fullkomlega eðlileg.

Í gær var vakin hér athygli á því að í frétt á vef Ríkisútvarpsins hefði verið talað um „Netárás á Árvakran, útgáfufélag Morgunblaðsins“. Þarna er Árvakur sem sé beygt eins og lýsingarorð en ekki nafnorð eins og venja er, enda hefur fréttinni verið breytt og þar er nú talað um „Netárás á Árvakur“. Orðið árvakur er upphaflega lýsingarorð og merkir 'sem vaknar snemma' en hefur lengi einnig verið notað sem nafnorð – „Þeir hestar heita svo: Árvakur og Alsvinnur“ segir í Snorra-Eddu. Helgi J. Halldórsson segir í Skírni 1975: „Árvakur mun eiga að beygjast eins og akur. Orðið kemur fyrir á tveimur stöðum í Snorra-Eddu og einnig á tveimur stöðum í Sæmundar-Eddu. Þar er eignarfallið Árvakurs.“ En ég hef ekki fundið þessi dæmi.

Í lýsingarorðinu árvakur er -ur ekki ending nefnfalls eintölu í karlkyni eins og t.d. í góður, heldur hluti stofnsins og árvakran er því hárrétt lýsingarorðsbeyging. Jafnframt er eðlilegt að þegar orðið er gert að nafnorði sé -ur sé einnig hluti af stofni þess, eins og Jón Aðalsteinn Jónsson segir í Morgunblaðinu 2001: „Þeir, sem mynduðu þetta nafnorð eftir lo., létu það fallbeygjast eins og no. akur, þ. e. sem a-stofna orð með stofnlægu r-i, sem helzt í öllum föllum et. og ft.: akur, akur, akri, akurs, ft. akrar, akra, ökrum, akra.“ En vitanlega er viðbúið að fólk skynji stundum -ur sem nefnifallsendingu og hafi aukaföllin Árvak, Árvaki og Árvaks – elsta dæmi um það er „Alla byrgir Árvaks mön“ í rímum eftir Árna Böðvarsson frá 1777.

En væri fráleitt að beygja orðið sem lýsingarorð eins og upphaflega var gert í fréttinni? Það má bera þetta saman við orðin hvítur og svartur sem vitanlega eru lýsingarorð en notuð sem nafnorð í skákmáli – svartur á leik, hvítur vinnur. Jón G. Friðjónsson segir í Málfarsbankanum: „Í máli skákmanna geta lo. svartur og hvítur ýmist vísað til þess sem stýrir svörtu/hvítu liðsmönnunum eða svarta/hvíta liðsaflans […]. Í fyrri merkingunni mun nokkuð á reiki hvort farið er með orðin svartur/hvítur sem lýsingarorð (hvítur, hvítan, hvítum, hvíts) eða nafnorð (hvítur, hvít, hvíti, hvíts). […] Ég hef vanist því að nota lo.-beyginguna í dæmum sem þessum en tel engin efni til að amast við no.-beygingunni, hér hlýtur málkennd að ráða […].“

Þegar lýsingarorð standa sjálfstæð án nafnorðs halda þau oft lýsingarorðsbeygingu sinni –sérstaklega ef auðvelt er að hugsa sér eitthvert undirskilið nafnorð þótt það sé ekki skilyrði. Þetta á ekki síst við um málshætti og föst orðasambönd, svo sem haltur leiðir blindan, fá sér einn gráan o.m.fl. En þegar lýsingarorð er gert að sérnafni eins og í þessu tilviki er eðlilegt að það fái nafnorðsbeygingu, sérstaklega þegar ljóst er að það er vilji stjórnenda fyrirtækisins sem um er að ræða. Yfirleitt finnst mér sjálfsagt að fólk, fyrirtæki og stofnanir ráði því hvernig nöfn þeirra eru beygð, svo framarlega sem beygingin brýtur ekki í bága við íslenskt málkerfi. Þótt Árvakran geti í sjálfu sér staðist var það því eðlilegt að breyta því í Árvakur í áðurnefndri frétt.

Í frétt á Vísi nýlega stóð: „Rýma þurfti fólk úr íbúðarhverfi í nágrenni við golfvellina vegna hvassviðris.“ Ég sá að gerðar voru athugasemdir við þetta orðalag í hópnum Skemmtileg íslensk orð, enda er sögnin rýma vissulega notuð þarna á óvenjulegan hátt. Hún er skýrð 'gera (e-ð) autt, laust' og 'tæma (byggingu) vegna hættuástands' í Íslenskri nútímamálsorðabók og því hefði mátt búast við rýma þurfti íbúðarhverfi af fólki eða álíka. En þess eru þó ýmis dæmi að andlagið vísi ekki til rýmisins sem losað er eða tæmt, heldur til þess sem er fært úr rýminu. Þá tekur rýma venjulega með sér orð eða orðasamband sem vísar til rýmisins sem losað er eða tæmt – forsetninguna úr, atviksorð eins og brott eða burt(u), eða þá forsetningar- eða atvikslið.

Í Skírni 1837 segir: „var þá 392 skógarmönnum rýmt úr héraðinu.“ Í Þjóðólfi 1895 segir: „og bað sendiherrana jafnframt liðveizlu til að rýma fólkinu úr kirkjunum.“ Í Læknablaðinu 1920 segir: „Ekki er gott að flytja barnaveiku börnin inn á einhverja sjúkrastofuna, og rýma fólkinu þaðan burtu.“ Í Heimilisblaðinu 1922 segir: „Hún ætlaði sér nú alveg að rýma honum úr huga sínum.“ Í Vísi 1975 segir: „Ef skyndilega þyrfti að rýma fólki af Reykjavíkursvæðinu og nágrenni þá er ekki með góðu móti hægt að komast neitt.“ Í Fréttablaðinu 2018 segir: „Landsbjörg tilkynnti í dag að björgunarsveitir höfðu verið kallaðar út í kringum svæðið til að rýma fólki.“ Sambandið rýma (einhverjum) úr vegi var líka nokkuð algengt áður fyrr.

Í þessum dæmum merkir rýma því ekki 'losa, tæma' heldur 'fjarlægja, færa' og það má bera saman við samsetninguna útrýma – við tölum um að útrýma fólki (af landsvæði) en ekki *útrýma landsvæði, þótt við segjum rýma landsvæði (af fólki). Í Guðbrandsbiblíu frá 1584 eru nokkur dæmi, m.a. „Hann útrýmdi hórkalla af landinu“ og „En Sebúl útrýmdi Gaal og hans bræður so þeir máttu ekki vera í Síkem“. Merking útrýma hefur reyndar breyst dálítið – áður merkti hún 'fjarlægja, færa' eða 'vísa brott', og þá fylgdi henni oft vísun til þess rýmis sem fólki var vísað brott úr, en eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók merkir hún nú oftast 'eyða (e-u) alveg'– „ætlun nazista var að útrýma Gyðingum í heild“ segir í Frjálsri þjóð 1963.

Dæmin úr Guðbrandsbiblíu sýna að útrýma stýrði áður þolfalli en tekur nú ævinlega þágufall eins og rýma gerir oftast þegar hún vísar til þess sem fært er (rýma fólki). En dæminu sem vísað var til í upphafi stýrir sögnin þó þolfalli eins og hún gerir þegar andlagið vísar til þess sem er losað eða tæmt (rýma húsið). Einstöku önnur nýleg dæmi má finna um þetta – „Þannig þau þurfa að taka á sig smá krók til að komast vestur fyrir sprunguna til að rýma fólk þaðan frá“ segir t.d. í Fréttablaðinu 2021; „Byggingar eru fyrst og fremst hannaðar til að standast eld nægilega lengi til að rýma fólk úr þeim“ segir á Málefnin.com 2008. Trúlegt er að þar sé um að ræða áhrif frá hinni venjulegu notkun rýma þar sem ævinlega er notað þolfall eins og áður segir.

Dæmin sem ég hef tilfært um notkun rýma þar sem andlagið vísar til þess sem er fært eða fjarlægt (rýma fólki), og ekki síst samanburður við sögnina útrýma þar sem andlagið hefur hliðstæða merkingu (útrýma fólki), sýna að dæmið sem vísað var til í upphafi, „Rýma þurfti fólk úr íbúðarhverfi“, er alls ekki jafn fráleitt og virst gæti að óathuguðu máli. Ég ætla samt ekki að leggja til að við förum að tala um að rýma fólk(i) – ég held að það sé heppilegast að halda sig við hina venjulegu notkun sagnarinnar. Tilgangurinn með þessari umfjöllun er bara að minna á að fara varlega í fordæmingu á því sem okkur virðist fráleitt eða óskiljanlegt í fljótu bragði – það á sér oft skýr fordæmi eða hliðstæður í málinu. Sýnum skilning og umburðarlyndi!

Í gær spannst hér heilmikil umræða af spurningu um það hvort algengt væri og eðlilegt að segja hella á kaffi – fyrirspyrjandi kannaðist aðeins við hella upp á kaffi. Það síðarnefnda er vissulega venjulega orðalagið, en hinu bregður þó fyrir stöku sinnum – elsta dæmi sem ég finn um það er í ljóðabókinni Villirím eftir Steinunni Eyjólfsdóttur frá 1981: „Þau sömu eiga ekki alltaf / að hella á kaffið.“ Í DV 1982 segir: „var hlaupandi að hella á kaffi og missti þar af leiðandi heilan helling úr“. Í Eyjafréttum 1984 segir: „Hjalli í Dölum var inni að hella á kaffi.“ Í Víkurfréttum 1986 segir: „Matti í bókabúðinni lánaði aðstöðu til að hella á kaffi.“ En dæmin eru sárafá – ekki nema tuttugu í Risamálheildinni, þar af helmingur af samfélagsmiðlum.

En sambandið hella upp á kaffi er reyndar ekki ýkja gamalt. Elsta dæmi um það er í Vikunni 1945: „Frú Blom var búin að hella upp á kaffi, og allt í einu var áfengi komið á borðið.“ Næstu dæmi eru frá 1956 og fáein dæmi eru frá næsta aldarfjórðungi þar á eftir, en orðalagið verður ekki algengt fyrr en eftir 1980. Aftur á móti hafa samböndin hella á könnuna og hella upp á könnuna sem merkja það sama og hella (upp) á kaffi tíðkast og verið algeng síðan í lok nítjándu aldar. Elsta dæmi um það fyrrnefnda er í Norðurljósinu 1891: „Þegar ég var búin með nægju mína af skyrinu, var kerling búin að hella á könnuna.“ Elsta dæmi um síðarnefnda sambandið er í Iðunni 1886: „Þorbjörg var að enda við að hella upp á könnuna.“

Samböndin hella (upp) á könnuna og hella (upp) á kaffi vísa til þess að heitu vatni er hellt yfir malað kaffi í síu – áður var sían yfirleitt efst í könnu. Vegna þess að samböndin merkja það sama og eru mjög svipuð er ekkert undarlegt að þeim slái saman, þannig að hella upp á kaffi missi stundum upp og verði bara hella á kaffi, hliðstætt við hella á könnuna – raunar má halda því fram að atviksorðinu upp sé ofaukið í þessu sambandi. En oft er andlaginu líka sleppt og sagt bara hella (upp) á. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Þjóðviljanum 1945: „Ég var nýbúin að hella á, en það var svolítið farið að kólna.“ Mig minnir að hella á hafi verið það orðalag sem oftast var notað þegar ég var að alast upp í Skagafirði á sjöunda áratugnum.

En fleiri sagnir og orðasambönd eru notuð um þessa athöfn, m.a. laga kaffi en elsta dæmi um það á tímarit.is er í Þjóðviljanum 1910: „Húsbóndinn segir, að þér eigið að fara á fætur, klæða yður, og laga kaffið.“ Þetta hefur þó ekki alltaf þótt gott og líklega talið komið af lave kaffe í dönsku. Í Dagsbrún 1916 segir: „Einn af vinum ritstjóra þessa blaðs […] hefir fundið að því, að það væri slæm íslenzka að segja »laga« kaffi […]. Sá, sem þetta ritar, hefir aldrei heyrt neinn Íslending kalla það annað en að »laga« kaffi […].“ Sambandið laga kaffi hefur þó alltaf verið töluvert notað, og einnig afleidda nafnorðið kaffilögun – elsta dæmi um það á tímarit.is er í Dagblaði 1925: „Að sjálfsögðu koma aðeins leysanlegu efnin til greina við kaffilögunina.“

Eldra er þó að tala um að hita kaffi. Elsta dæmi um það á tímarit.is er í Ísafold 1880: „Þeir sem hafa stóra báta, hafa hús í apturenda (skut) og liggja opt úti fleiri dægur, hafa með sjer mat og hita kaffi o.s.frv.“ Þetta samband hefur einnig verið töluvert notað alla tíð og er enn – ég held að þetta sé það orðalag sem ég nota oftast. En enn eldra orðalag er að búa til kaffi – elsta dæmi um það er í Íslendingi 1860: „Hann kom litlu síðar, og afsakaði sig, að hann hefði eigi fyr komið, með því, að hann hefði verið í eldhúsinu að búa til kaffi.“ Þetta er sjaldgæfara en hin samböndin en hefur þó verið nokkuð notað alla tíð og ég nota það oft. Að auki eru örfá dæmi um brugga kaffi sem e.t.v. eru áhrif frá brew coffee í ensku, og einnig sjóða kaffi.

Elsta sambandið af þessu tagi virðist þó vera gera kaffi sem kemur fyrir í fyrsta árgangi Fjölnis 1835: „og láti aðeins elðakonu skreppa á fætur snemma til að gjöra þeim kaffi.“ En annars finn ég ekki dæmi um það fyrr en í Alþýðublaðinu 1995: „Eftir að hafa gert kaffi í djúpri pönnu að hætti útigangsmanna og útlaga Villta Vestursins sest hann niður.“ Í DV 1996 segir: „Eiginkonan kallar úr svefnherberginu hvort ég ætli ekki að gera kaffi.“  Sambandið hefur verið að breiðast út á síðustu árum og töluvert af dæmum um það frá þessari öld er að finna í Risamálheildinni. Ekki er ótrúlegt að þarna komið til áhrif frá enska sambandinu make coffee en ástæðulaust að fordæma sambandið þess vegna og sjálfsagt að fagna því fjölbreytta orðalagi sem í boði er.

Um daginn var hér spurt hvaða orðflokkur elsku væri þegar orðið stendur með nafnorði, eins og elsku vinur, elsku Gunna o.s.frv. Í fljótu bragði mætti ætla að það væri lýsingarorð vegna þess að það hefur sömu setningarstöðu og ýmis ótvíræð lýsingarorð – góði vinur, kæra Gunna o.s.frv. Lýsingarorðið elskur er vissulega til, í merkingunni 'vinveittur, kær', en vandinn er sá að það ætti að beygjast og standa þarna í veikri beygingu – vera *elski vinur eins og góði vinur, *elska Gunna eins og kæra Gunna, o.s.frv. Í aukaföllum kæmi svo *elska vin eins og góða vin í karlkyni, en í kvenkyni kæmi rétt mynd – elsku Gunnu eins og kæru Gunnu. En það er tilviljun – elsku er alltaf í þeirri mynd, óháð kyni, tölu og falli orðsins sem það stendur með.

Afskrifum því lýsingarorð í bili og hugum að öðrum möguleikum. Til er nafnorðið elska sem í Íslenskri nútímamálsorðabók er skýrt 'ást, kærleikur' og 'sá eða sú sem er elskaður; ávarpsorð' – undir þeirri skýringu er dæmið elsku systir þar sem litið væri á elsku sem eignarfall. Vissulega taka nafnorð oft á undan sér annað nafnorð í eignarfalli á þennan hátt, og dæmi eru um hliðstæð ávarpsorð – hjartans vinur, vesalings sóley, aumingja skinnið o.s.frv. Það er engin ástæða til að efast um að elsku sé upprunalega eignarfall af nafnorðinu elska en spurningin hvort rétt sé að greina það þannig samtímalega. Það er t.d. ekki hægt að setja samheitið ást í staðinn og segja *ástar vinur, *ástar Gunna eða eitthvað slíkt – merkingarlega gengur það illa upp.

Snúum okkur þá aftur að þeim möguleika að þrátt fyrir beygingarleysið sé þetta lýsingarorð, eins og setningarstaðan bendir til. Í 3. útgáfu Íslenskrar orðabókar er elsku sjálfstætt flettiorð, sagt óbeygjanlegt lýsingarorð og skýrt 'gæluorð í ávarpi eða umtali (oftast hliðstætt)'. Í Ritmálssafni Árnastofnunar er elsku einnig sjálfstætt flettiorð og greint sem lýsingarorð, og undir það felld tvö dæmi frá 20. öld. Hins vegar eru nokkur hliðstæð dæmi frá fyrri öldum felld undir nafnorðið elska. E.t.v. má túlka þetta þannig litið sé svo á að eðli orðsins hafi breyst – í eldri textum sé eðlilegt að líta á það sem nafnorð, en í nútímamáli sé það orðið að lýsingarorði. En vissulega gæti þetta líka stafað af ósamræmi í greiningu án þess að hafa nokkra merkingu.

Í umræðum um þetta var bent á að oft er elsku notað eitt og sér, án þess að nokkurt nafnorð fari á eftir. „Elsku, fáið ykkur köku“ segir í Sagan öll eftir Pétur Gunnarsson frá 1985. Í Tímaþjófnum eftir Steinunni Sigurðardóttur frá 1986 segir: „ef þetta er eitthvað svipað með þig þá elsku láttu mig vita bréflega, símlega eða persónulega.“ Þetta eru frekari rök fyrir því að greina elsku sem lýsingarorð vegna þess að svona er einmitt hægt að nota ýmis lýsingarorð. „Góði flýttu þér nú á fætur“ segir í Manndómi eftir Andrés Indriðason frá 1982. „Gamli komdu að mótmæla“ segir á Twitter 2014. Aftur á móti er útilokað að nota nafnorð í eignarfalli á þennan hátt – *hjartans vertu kyrr, *veslings láttu ekki svona, *aumingja farðu heim, o.s.frv.

Þetta er því áhugavert dæmi um að greiningarviðmið rekist á, eins og stundum vill verða og ég hef skrifað um – í þessu tilviki bendir uppruni og beyging í eina átt, en setningarstaða í aðra. Ef við viljum endilega að hægt sé að setja öll orð í einhvern ákveðinn orðflokk verðum við að velja okkur viðmið, og ég myndi í þessu tilviki fara eftir setningarstöðunni og segja að elsku sé lýsingarorð. En ég held hins vegar að það sé vont að þurfa að velja einn flokk. Eins og ég hef áður sagt er ég „sannfærður um að kennsla […] þar sem nemendur væru látnir skoða einstök orð og hegðun þeirra frá ýmsum sjónarhornum – beygingu, setningarstöðu, og merkingu – væri bæði margfalt gagnlegri og óendanlega miklu skemmtilegri en steindauð flokkunarfræði.“