Í gær var hér spurt hvernig ætti að nota sögnina muna í þolmynd – „ef munað er eftir einhverjum atriðum, eru þau þá munuð atriði, mund atriði … eða hvað eru þau?“. Þetta er ágæt spurning og skiljanleg – í þolmynd er notaður lýsingarháttur þátíðar en sú beygingarmynd er ekki gefin upp fyrir muna í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Stundum er því haldið fram að ekki sé hægt að mynda þolmynd af núþálegum sögnum, en muna er ein af þeim ásamt eiga, mega, unna, kunna, munu, skulu, vilja, vita og þurfa, og Beygingarlýsingin gefur ekki upp lýsingarhátt þátíðar af neinni þessara sagna en viljaður og vitaður eru þar sem lýsingarorð. Samt er ljóst að sumar þeirra eru notaðar í lýsingarhætti þátíðar og geta staðið í þolmynd, a.m.k. muna og vita.

Dæmið sem spurt var um, munuð atriði, kemur einmitt fyrir í Menntamálum 1955, og slæðingur er af öðrum dæmum um lýsingarháttinn í ýmsum myndum. „Þau verk hans verða lengi munuð og verða metin honum til lofs“ sagði Bjarni Benediktsson og „Þessi málflutningur verður munaður“ sagði Gylfi Þ. Gíslason, báðir í ræðum á Alþingi 1949. Í Alþýðublaðinu 1949 segir: „Sú gjöf mun lengi munuð verða.“ Í Verkamanninum 1960 segir: „Sögurnar í Góðu fólki og fleiri sögur Einars Kristjánssonar verða lengi munaðar og lesnar.“ Í Morgunblaðinu 1965 segir: „Hann er einn þeirra manna, sem verða munaðir.“ Í Morgunblaðinu 1985 segir: „Á grundvelli þessa, skiptir Freud hverjum draumi í tvo þætti: í fyrsta lagi er um að ræða hinn munaða draum.“

Lýsingarhátturinn vitaður er gefinn í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og Íslenskri orðabók í merkingunni 'kunnur'. Um hann er töluvert af dæmum frá ýmsum tímum. Í Vísi 1912 segir: „Það er vitaður hlutur, að þeir menn, sem nefndir eru í 11. gr., hafa eigi fjármagn til að reka slíkt fyrirtæki.“ Í Alþýðumanninum 1934 segir: „Sé verklýðsfélagið ekki í Alþýðusambandinu, er ósigur þess vitaður fyrirfram.“ Í NT 1984 segir: „Þegar maður deyr fer forgörðum brot vísdóms sem var aldrei áður vitaður og verður aldrei vitaður aftur.“ Í Morgunblaðinu 2008 segir: „Nánari upplýsingar um tildrög slyssins eru ekki vitaðar.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Hún segir uppruna svetts ekki vitaðan með vissu.“

Í mörgum dæmanna hefur lýsingarhátturinn líklega setningarhlutverk lýsingarorðs en þó eru nokkur dæmi um ótvíræða þolmynd með af-lið. Í Fálkanum 1932 segir: „Lögin, sem mest ber á í myndinni eru einkar skemtileg og verða sjálfsagt munuð af þeim, sem heyra hana.“ Í Austurlandi 1967 segir: „Afstaða Jónasar Péturssonar til þessa máls verður ábyggilega munuð af Norðfirðingum og fleiri Austfirðingum.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1970 segir: „En þessi hrottaskapur var vitaður af mörgum sjófarendum.“ Í Skírni 1955 segir: „Hlutveruleikinn er […] veruleiki, sem á sér tilvist einnig þar, sem hann er ekki „vitaður“ af neinum.“ Í Morgunblaðinu 1975 segir: „Þessi þáttur æfingarinnar var ekki vitaður af björgunarsveitarmönnum.“

Það er því enginn vafi á að sagnirnar muna og vita eru til í lýsingarhætti þátíðar og af setningum með þeim er stundum hægt að mynda þolmynd. Öðru máli gegnir um aðrar núþálegar sagnir – þær er yfirleitt ekki hægt að nota í þolmynd og Höskuldur Þráinsson hefur t.d. bent á að ekki sé hægt að segja *Bíllinn var áttur af forstjóra ríkisfyrirtækis. Þótt einstöku gömul dæmi um lýsingarhætti megi reyndar finna eins og „í hrepp hverjum voru áttar 3 lögsamkomur“ í Skýrslum um landshagi á Íslandi 1861, „Hinn fyrsti safnaðarfundur í höfuðstað landsins var áttur 31. júlí um hádegi“ í Norðanfara 1880 og „viljaður hverjum manni betur til að verða þjóð sinni til nytsemdar“ í Ísafold 1894 má fullyrða að þau séu fjarri málkennd fólks nú á tímum.

Á föstudagskvöld birtist á vef mbl.is frétt undir fyrirsögninni „Ráðherra rúði íslenska rollu“. Þessi frétt var sett inn í Málvöndunarþáttinn sama kvöld með umsögninni „Rýingin. Vonandi eru rollurnar vel rúnar.“ Út frá þessu má ætla að orðið rýing hafi komið fyrir í fréttinni en það er þar ekki núna, heldur stendur „Ráðherrann birti myndskeið af rúningunni“ og  „þrátt fyrir það gekk rúningin vel“. Vissulega er kvenkynsorðið rúning hið venjulega verknaðarheiti af sögninni rýja – reyndar er orðið einnig notað í karlkyni, rúningur. Fréttinni var breytt morguninn eftir og gera má ráð fyrir að þá hafi verið skipt um orð, e.t.v. vegna athugasemda. En þótt orðið rýing sé vissulega sjaldgæft er það þó til í málinu og á sér langa sögu.

Í Ritmálssafni Árnastofnunar eru nokkur dæmi um orðið rýing, það elsta frá 1840: „Geldfjársafn til rýingar í 4. og 5. viku sumars.“ Orðið kemur fyrir í Íslenzkum rjettritunarreglum þess mikla málhreinsunarmanns Halldórs Kr. Friðrikssonar frá 1859. Á tímarit.is eru um 30 dæmi um orðið, það elsta í Fjallkonunni 1888: „Það var 5. júní, að fé á Sjöundá var rekið heim til rýingar.“ Í Norðurljósinu 1891 segir: „Vorverk (túnvinna, hirðing eldiviðar, rýing o. fl.) voru búin víðast hvar fyrri hluta þessa mánaðar.“ Í Náttúrufræðingnum 1935 segir: „Undanfarin ár hafa rússneskir vísindamenn gert tilraunir með nýjar aðferðir með rýingu á sauðfé.“ Í Tímanum 1968 segir: „En þessi rýing var og mun vera lögvernduð, og jafn árvís og rýing sauðfjár.“

Orðið rýing er flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, merkt „ASkaft“. Nokkur dæmi frá fyrsta hluta 20. aldar eru um orðið í Íslenzkum þjóðsögum og sögnum Sigfúsar Sigfússonar en hann var Austfirðingur. Þetta bendir hvort tveggja til þess að orðið hafi einkum tíðkast austanlands, og meðal yngstu dæma um það á tímarit.is eru tvö dæmi úr austfirska ritinu Múlaþingi frá 2008 og 2011. Orðið er einnig talið upp með orðum mynduðum með viðskeytinu -ing í Die Suffixe im Isländischen eftir Alexander Jóhannesson frá 1927, og það er flettiorð í Íslenskri orðabók og nefnt undir rýja í Íslenskri orðsifjabók. Það er því enginn vafi á að þótt orðið rýing sé sjaldgæft er það fullgilt íslenskt orð sem vel hefði mátt standa áfram í frétt mbl.is.

Á vef Ríkisútvarpsins rakst ég áðan á fyrirsögnina „Sunna og Hildigunnur hvíla gegn Angóla“. Þetta orðalag er alþekkt í íþróttamáli en merking og notkun sagnarinnar hvíla víkur þarna nokkuð frá því sem venja er í almennu máli. Sögnin hefur reyndar tvær meginmerkingar – annars vegar merkir hún 'liggja', annaðhvort í rúmi eða í gröf, og tekur þá venjulega með sér forsetningarlið eða atvikslið – þau hvíldu saman, þau hvíla í Hólavallagarði. En sú merking sem okkur varðar hér er 'láta þreytu líða úr sér/e-m' þar sem sögnin tekur með sér andlag í þolfalli, hvíla sig, hvíla hestinn. Í dæminu sem vitnað var til í upphafi er sögnin hins vegar áhrifslaus – tekur ekki með sér neitt andlag, og ekki heldur forsetningarlið eða atvikslið.

Elsta dæmi sem ég finn um þessa notkun hvíla er í Alþýðublaðinu 1970: „Jón Hjaltalín og Sigurður Einarsson, sem báðir hvíldu í leiknum á móti Japönum voru báðir sendir til að njósna í leik Rússa og Frakka.“ Annars fer þetta ekki að sjást á prenti fyrr en undir 1980: „Fjórir leikmenn hvíla gegn Ísrael“ segir í Dagblaðinu 1979. Í Morgunblaðinu sama ár segir: „Þeir sem hvíldu í leiknum voru Þorbjörn Guðmundsson og Þorbjörn Jensson, Erlendur Hermannsson og Jens Einarsson“ og í sama blaði sama ár segir: „Kom það nokkuð á óvart að þeir skyldu látnir hvíla í leiknum.“ Á níunda áratugnum verður þessi notkun svo algeng eins og hún er enn – hundruð dæma frá þessari öld eru um hana í Risamálheildinni.

Þessi notkun er ekki nefnd í Íslenskri nútímamálsorðabók en í Íslenskri orðabók segir að hún sé óformleg og merki 'bíða á varamannabekk' (í knattleikjum) eða 'sitja hjá eina umferð' (um lið á íþróttamóti). En 'bíða á varamannabekk' er ófullnægjandi skýring þótt hún geti stundum átt við, eins og í „Ólafur Stefánsson fær einnig að hvíla síðustu þrettán mínútur leiksins“ í Vísi 2008 og „Ingimundur hvíldi í seinni hálfleik en segist vera algerlega heill heilsu“ í Vísi 2012. Langoftast vísar hvíla nefnilega til þeirra sem taka engan þátt í leiknum, eru ekki á leikskýrslu. Ef hvíla er notuð um lið vísar hún oftast til þess að liðið fái hlé frá keppni frekar en það sitji hjá – „Íslenska liðið hvílir í dag en mætir Dönum á morgun“ segir í Þjóðviljanum 1985.

Þarna er bæði verið að hliðra til merkingu og setningafræðilegum eiginleikum sagnarinnar. Tilgangurinn með því að hvíla leikmenn er ekki fyrst og fremst að 'láta þreytu líða úr' þeim, heldur að gefa þeim hlé og hleypa öðrum að. En sú merking getur líka komið fram þótt sögnin taki andlag, eins og í „Vegna meiðsla hafi hins vegar verið ákveðið að hvíla hann gegn Noregi“ í Fréttablaðinu 2018. Við höfum því pör eins og þjálfarinn hvíldi leikmanninn – leikmaðurinn hvíldi. Sögnin hvíla hagar sér þarna eins og t.d. stækka og minnka, í dæmum eins og hún stækkaði íbúðina – íbúðin stækkaði, hann minnkaði drykkjuna – drykkjan minnkaði. Þetta er skemmtileg nýjung í málinu sem engin ástæða er til annars en viðurkenna í formlegu máli.

Í sjónvarpsfréttum í gær var sagt frá „tilhæfulausri árás“ á fólk í Dublin. Þetta var tekið upp í Málvöndunarþættinum og sagt: „Meiningin átti sjálfsagt að vera að árásin hefði verið tilefnislaus.“ Það er alveg rétt að venja er að nota lýsingarorðið tilefnislaus fremur en tilhæfulaus í þessu samhengi. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er fyrrnefnda orðið skýrt 'án tilefnis' en það síðarnefnda 'sem byggir ekki á staðreyndum, á ekki við rök að styðjast'. Í raun og veru má því segja að merkingarkjarni beggja orðanna sé sá sami, þ.e. það eru ekki forsendur fyrir því sem um er rætt. Munurinn er sá að tilhæfulaus vísar einungis til mállegra forsendna – orðróms, frásagna, fullyrðinga o.s.frv. – en merkingin í tilefnislaus er mun víðari.

Það er ekki nýtt að þessum orðum sé blandað saman, einkum þannig að tilhæfulaus sé notað í stað tilefnislaus. Elsta dæmi sem ég finn um tilhæfulausa árás er í Austra árið 1900: „þá er mér skylt að benda þér á, að slík tilhæfulaus árás á trúarbrögð manna er algjör óhæfa.“ Alls eru um 60 dæmi um tilhæfulausa árás á tímarit.is, flest frá því eftir 1970 og einkum eftir 1990. Í Risamálheildinni eru dæmin um 70, bæði úr formlegu og óformlegu málsniði. Þessi notkun orðsins fer því greinilega í vöxt. Aftur á móti er sjaldgæft að tilefnislaus sé notað þar sem hefð er fyrir tilhæfulaus þótt finna megi fáein dæmi eins og „Við skiljum ekki hvað liggur að baki svona fréttamennsku, þar sem um algerlega tilefnislausa sögu er að ræða“ í Mjölni 1983.

Auk merkingarlíkindanna sem áður eru nefnd eru vitaskuld mikil orðfræðileg og hljóðfræðileg líkindi með orðunum tilhæfulaus og tilefnislaus og því þarf þessi blöndun ekki að koma á óvart, enda hefur þótt ástæða til að vara við henni í Málfarsbankanum þar sem segir: „Orðið tilhæfulaus merkir: alveg loginn, sem enginn sannleikskjarni er í (Íslensk orðabók). Athuga að rugla ekki saman við orðið tilefnislaus sem merkir: ástæðulaus.“ Eins og hér hefur komið fram er notkun tilhæfulaus í stað tilefnislaus gömul í málinu þótt hún hafi aldrei verið algeng. Hún virðist þó fara vaxandi en er varla orðin svo algeng að rétt sé að líta á hana sem málvenju. Þess vegna er rétt að mæla með því að málnotendur haldi sig við hefðbundinn greinarmun orðanna.

Fram yfir miðjan níunda áratug síðustu aldar heyrði það til undantekninga ef leikið erlent efni var sýnt með íslenskri talsetningu í sjónvarpi eða kvikmyndahúsum, hvort sem það var ætlað börnum eða fullorðnum. Erlent barnaefni var yfirleitt sýnt með íslenskum neðanmálstexta sem gagnast ungum börnum vitaskuld lítið. En strax á fyrsta starfsári sínu sumarið 1987 fór Stöð tvö að talsetja íslenskt barnaefni. Vorið 1989 var í tengslum við málræktarátak Svavars Gestssonar menntamálaráðherra „gerð áætlun um talsetningu alls barnaefnis í sjónvarpi og stefnt að því að allt barnaefni verði á íslensku“ og um svipað leyti ákvað Ríkisútvarpið að allt efni fyrir börn yngri en tíu ára skyldi talsett, og í lok ársins voru 95% barnaefnis á RÚV orðin talsett.

Kvikmyndahúsin fylgdu svo á eftir. „Enn sem komið er er ekki algengt að sett sé íslenskt tal við bamamyndir en það á örugglega eftir að breytast“ segir í DV 1991 og sú varð raunin – upp úr þessu var farið að talsetja flestar barnamyndir sem sýndar voru í kvikmyndahúsum, svo sem Disney-myndir, og fólk innan við fertugt sem er uppalið á Íslandi hefur því alist upp við talsett barnaefni frá blautu barnsbeini. Lítill vafi er á að þetta hefur haft veruleg jákvæð áhrif á málþroska, málkunnáttu og íslenskan orðaforða þessa fólks, enda hefur talsetningin oftast verið vönduð, á góðu og lipru máli. Flestir foreldrar kannast væntanlega við að börn þeirra grípi upp orð og orðatiltæki úr barnaefni í sjónvarpi og bregði fyrir sig í tíma og ótíma.

En nú eru blikur á lofti. Mér skilst að það hafi dregið mjög mikið úr framboði talsettra teiknimynda í íslensku sjónvarpi undanfarin ár og líkur séu á að sú óheillaþróun haldi áfram. Jafnvel sé hugsanlegt að vinsælar þáttaraðir sem hafa verið talsettar verði það ekki áfram þannig að börn sem vilja halda áfram að horfa á þær verið að sætta sig við að horfa á þær á ensku. Þetta er grafalvarlegt mál. Hafi talsetning barnaefnis þótt mikilvæg fyrir 30-35 árum er hún margfalt mikilvægari nú. Ástæðan er sú að efni á ensku, þar á meðal barnaefni, flæðir yfir okkur sem aldrei fyrr, frá erlendum sjónvarpsstöðvum og einkum á netinu. Þess vegna er bráðnauðsynlegt að til mótvægis sé einnig til vandað efni á íslensku sem hægt er að bjóða börnunum.

Það er hætta á að við verðum sífellt ónæmari fyrir enskunni í umhverfi okkar og hættum að gera kröfur um talsett íslenskt barnaefni – hugsum sem svo að börnin skilji hvort eð er efni á ensku. Íslensk talsetning er líka dýr og í sjálfu sér ekkert undarlegt að þegar harðnar á dalnum hjá fjölmiðlum komi það niður á talsetningunni. Þess vegna verða stjórnvöld að koma hér til og tryggja að metnaðarfullri talsetningu barnaefnis verði haldið áfram og hún aukin. Úr því að hægt er að verja milljörðum króna úr ríkissjóði til að endurgreiða erlendum aðilum kostnað vegna kvikmyndagerðar hlýtur að vera hægt að setja myndarlegar upphæðir í greiðslur til íslenskra sjónvarpsstöðva vegna íslenskrar talsetningar á barnaefni. Íslenskan er í húfi.

Það er ástæða til að vekja hér athygli á vitundarvakningunni „Meinlaust?“ sem Jafnréttisstofa hefur staðið fyrir á samfélagsmiðlum síðan í fyrrahaust og er rekin undir merkjunum #meinlaust og @meinlaust. Í fyrsta hluta hennar var sjónum beint að kynbundinni og kynferðislegri áreitni, annar hluti var í samvinnu við Samtökin 78, þriðji hluti var í samvinnu við Þroskahjálp og fjórði og síðasti hluti í samvinnu við félagsskapinn Hennar rödd. Markmið átaksins er að vekja athygli á birtingarmyndum öráreitni sem fólk úr ýmsum jaðarsettum hópum verður fyrir í samfélaginu og fá fólk til að opna augun fyrir afleiðingum hennar. „Í vitundarvakningunni eru sagðar sögur sem byggðar eru á raunverulegum frásögnum fólks úr íslensku samfélagi í formi myndasagna.“

Orðið öráreitni er þýðing á microaggression í ensku og er komið í nokkra notkun þótt það sé ekki gamalt í málinu. Það er ekki komið inn í almennar orðabækur en var skráð á Nýyrðavef Árnastofnunar 2018. Það virðist fyrst hafa verið skilgreint í BA-ritgerð Emblu Guðrúnardóttur Ágústsdóttur frá 2016 þar sem segir: „Öráreitni er dulin og lúmsk mismunun eða fordómar sem beinast einna helst að jaðarsettum hópum. Með öráreitni er átt við atvik, í samneyti fólks, sem eitt og sér virðast smávægileg (e. micro) en þegar fólk í jaðarsettri stöðu upplifir slík atvik jafnvel oft á dag verða áhrif og afleiðingar þeirra mikil […]. Öráreitni getur birst í orðum, raddblæ, hunsun og viðmóti sem oft reynist erfitt að útskýra og greina nákvæmlega […].“

Ástæðan fyrir því að ég tek þetta upp hér er að tungumálið er iðulega notað til að beita öráreitni, m.a. orð og raddblær eins og áður segir. Þetta er alls ekki alltaf illa meint – „er jafnvel stundum ætlað sem hrós og eru þau sem láta slíkt út úr sér jafnvel ómeðvituð um afleiðingarnar“. Tungumálið er öflugt valdatæki sem hægt er að beita bæði til góðs og ills og mikilvægt að við séum meðvituð um það hvernig við beitum þessu tæki, ekki síst í samskiptum við fólk úr jaðarsettum hópum. Á heimasíðu átaksins er að finna skýringar á ýmsum orðum og hugtökum sem gagnlegt er að kynna sér og geta forðað okkur frá því að misbeita tungumálinu óafvitandi gagnvart jaðarsettu fólki. Íslenskan á það nefnilega ekki skilið að hún sé notuð til að meiða fólk.

Í gær var hér spurt hvort fólk kannaðist við lýsingarorðið seiglífur sem kom fyrir í frétt í DV – „Í fréttatilkynningu frá fyrirtækinu kemur fram að sú mýta sé seiglíf að klassísk hönnun kosti mikið“. Fyrirspyrjandi taldi að þarna ætti fremur að standa lífseig, og það er vitaskuld venjulega orðið í þessari merkingu. Í umræðum um orðið var þess getið til að um væri að ræða (lélega) þýðingu úr dönsku, og vissulega er samsvarandi orð þar sejlivet. Þetta gæti virst líkleg tilgáta í ljósi þess að fréttatilkynningin sem DV vitnaði í var frá IKEA í Danmörku og því upphaflega á dönsku. En orðið sejlivet er ekki notað þar í setningu sem samsvarar dæminu úr DV heldur segir: „Der hersker en myte om, at langtidsholdbart design koster rigtig mange penge.“

Þetta útilokar auðvitað ekki að orðið geti hafa komið í íslensku úr dönsku, en það er þá langt síðan. Í umræðum kom nefnilega fram að seiglífur er gamalt orð í málinu – elsta dæmið er í Ísafold 1883: „Röng hugmynd um eigin dugnað er svo seiglíft djöflakyn, að það verður ekki einu sinni út rekið með föstum og bænahaldi.“ Þótt hið venjulega orð lífseigur sé vitanlega gott og gilt, er seiglífur einnig rétt myndað og á sér ýmsar hliðstæður þar sem lýsingarorð er fyrri hluti með -lífur – algeng orð eins og langlífur, skammlífur, skírlífur, hreinlífur og sællífur, en einnig sjaldgæfari orð eins og léttlífur og þunglífur. Auk þess eru til ýmsar samsetningar með -lífur sem hafa fyrri lið úr öðrum orðflokkum – eilífur, gjálífur, hóglífur, saurlífur o.fl.

Það er því ástæðulaust að leita erlendra fyrirmynda að orðinu seiglífur, en vissulega er það sjaldgæft – það er hvorki í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók og aðeins 36 dæmi eru um það á tímarit.is og tíu í Risamálheildinni. Það er athyglisvert að dæmin um orðið á tímarit.is dreifast á alla áratugi frá 1883 nema tvo, oftast tvö eða þrjú dæmi á hverjum áratug. Þótt ekki sé hægt að útiloka að orðið hafi upphaflega komið úr dönsku eru litlar líkur á að það gildi um notkun þess síðustu hundrað árin. Hugsanlegt er að orðið hafi verið smíðað aftur og aftur, með orð eins og langlífur að fyrirmynd, en sennilega er þetta fremur dæmi um að sjaldgæf orð geta lifað áratugum og öldum saman í málinu án þess að miklar heimildir geymist um þau.

Í dag var hér spurt hvort fremur ætti að tala um að eyða eða verja ævinni í eitthvað. Þetta hefur verið hér til umræðu áður og einnig oft í Málvöndunarþættinum. Sumum þykir merking sagnarinnar eyða of neikvæð til að eðlilegt sé að nota hana í samhengi sem gera má ráð fyrir að sé jákvætt, svo sem eyða jólunum með fjölskyldunni eða eitthvað slíkt. Í Íslenskri orðabók er merkingin vissulega sögð 'koma í lóg, gera að engu, sóa, nota (illa)' en í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er bæði gefin merkingin 'nota, neyta' („bruge, forbruge, konsumere“) og ‚sóa‘ („ødsle, bortødsle, spilde“) og í Íslenskri nútímamálsorðabók eru gefnar merkingarnar 'nota (peninga), taka af (peningum eða öðru)' og 'láta tímann líða, verja tímanum'.

Vissulega hefur sögnin einnig aðra merkingu – aðalmerking hennar er 'útrýma, tortíma, eyðileggja' samkvæmt Íslenskri orðabók eða 'láta (e-ð) hverfa, fjarlægja, eyðileggja (e-ð)' samkvæmt Íslenskri nútímamálsorðabók. Það er ekkert óeðlilegt að þessi merking setji neikvæðan blæ á sögnina í huga margra, en það breytir því ekki að löng hefð er fyrir notkun hennar í hlutlausri eða jákvæðri merkingu, einkum þegar vísað er til tíma. Á tímarit.is eru mun fleiri dæmi um eyða en verja í flestum samböndum sem vísa til tíma – eyða ævinni, eyða tímanum, eyða jólunum, eyða deginum, eyða kvöldinu o.s.frv. Vissulega eru mörg dæmi um eyða í þessum samböndum neikvæð, en gömul dæmi um jákvæða merkingu má þó finna.

Þannig segir í Norðanfara 1876: „Að því búnu vil jeg flytja upp til sveita, og eyða dögunum í kyrrþey, við vísindalegar hugleiðingar, og leggjast að lokum, svo enginn viti af, á banabeð minn.“ Í Aldamótum 1898 segir: „Hann […] hafði nú hugsað gott til þeirrar óviðjafnanlegu ánægju, að eyða kvöldinu með því að lesa hitt og þetta.“  Í Vísi 1924 segir: „Honum var það eitt ljóst, að ef hann hefði ekki þessa stúlku hjá sér, ef hann mætti ekki eyða ævinni með henni, þá væri ekkert til, sem fengi honum gleði.“ Í Lögbergi 1930 segir: „Eg sagði þeim, að eg ætlaði að fara heim, til að eyða jólunum með fólki mínu.“ Það er ljóst að merkingin 'sóa' á ekki við í þessum tilvikum og sama gildir um fjölmörg önnur gömul dæmi.

Þegar vísað er til peninga er merkingin 'sóa' meira áberandi en þó má finna gömul dæmi um hlutlausa eða jákvæða merkingu. Í Landnemanum 1892 segir: „Jafnvel þó kaupið sje tíðum ljettvægt, sem fæst fyrir slíkt starf, er samt betra að sæta því, en vera iðjulaus og þurfa að eyða peningum sínum fyrir fæði.“ Í Heimskringlu 1897 segir: „Aðrir eyða peningum sínum í að hjálpa fátækum og bæta kjör þeirra er bágt eiga.“ Í Þjóðólfi 1909 segir: „Mundi ekki ástandið slæma miklu heldur koma af því, að vér höfum vanrækt að eyða fé til barnafræðslunnar hjá þjóðinni?“ Í nútímamáli eru samböndin eyða fé og eyða peningum mjög algeng án þess að nokkuð neikvætt þurfi að vera við eyðsluna – þótt það geti auðvitað oft verið matsatriði.

Þótt merking og notkun eyða og verja skarist þannig mjög í nútímamáli hefur eyða vissulega oft á sér neikvæðari blæ. Fyrir 30 árum var rekin auglýsingaherferð fyrir spariskírteini ríkissjóðs undir kjörorðinu „Eyddu í sparnað“ – það þótti ýmsum mótsögn vegna þess að sagnirnar eyða og spara væru gagnstæðrar merkingar, en væntanlega átti auglýsingin einmitt að spila á það. Hvað sem því líður er ljóst að spurningunni sem vitnað var til í upphafi má svara þannig að vel sé hægt að tala um að eyða ævinni ekki síður en verja ævinni án þess að merkingin sé neikvæð. Það gerir a.m.k. ekki lakari höfundur en Hannes Pétursson í Skagfirðingabók 1970: „Þar fremra í Dölum og Lýtingsstaðahreppi hafði hann eytt ævinni mestmegnis.“

Í Málvöndunarþættinum var nýlega vakin athygli á setningunni „Hann segir að um forfall hafi verið að ræða“ í frétt á Vísi. Vissulega er ævinlega notuð fleirtalan forföll í nútímamáli og sá sem þessi setning var höfð eftir í fréttinni sagðist reyndar í umræðum hafa notað þá mynd. En eintalan er samt ekki alveg óþekkt og er gefin upp í Íslenskri orðabók í merkingunni ‚(lagaleg) hindrun‘ en merkt „fornt/úrelt“. Nokkur gömul dæmi um eintöluna eru í textum frá fyrri öldum, t.d. Íslenzku fornbréfasafni og í Skýringum á fornyrðum íslenzkrar lögbókar eftir Pál Vídalín frá upphafi 18. aldar: „og því síður líklegt, að þeirrar sektar mætti strax á þíngi krefja, meðan engin ransókn væri á gjör, hvört að forfall nokkuð valdid hefði, eður eintómis hyrðuleysi.“

Örfá dæmi eru einnig á tímarit.is, það elsta í Tíðindum um stjórnarmálefni Íslands 1864: „Bregðist nokkur undan að koma til verka þegar hann er til þess kvaddur […] og hann getur ekki sannað lögmætt forfall, þá á hann fyrir það að gjalda í sekt 32 sk. r. m.“ Nýjasta dæmi um eintöluna úr prentmiðli er úr Morgunblaðinu 2018: „Ein okkar hafði reyndar tilkynnt forfall, föst í vinnu.“ Í Risamálheildinni er 21 dæmi um eintöluna, þar af eitt úr ræðu á Alþingi 2018 en 16 af samfélagsmiðlum, t.d. „Mjög súrsætt móment þegar að maður er vaknaður og fær svo tilkynningu um forfall kennarans í fyrsta tíma.“ En þótt eitthvað sé greinilega um það að eintalan sé notuð í óformlegu máli eru dæmin samt svo fá að varla er hægt að tala um málvenju.

En í umræðu um forfall var nefnt annað orð sem einnig er nær eingöngu haft í fleirtölu: mistök. Um það gildir svipað og forfall, að eintalan mistak er gefin í Íslenskri orðabók en merkt „fornt/úrelt“ og vísað á mistök. Eina dæmið um eintöluna í Ritmálssafni Árnastofnunar er úr Hugvekju um Medferd á úngbørnum eftir Jón Thorstensen frá 1846: „að sjúkdómurinn orsakist af einhvörju mistaki.“ Elsta dæmi á tímarit.is er úr Morgunblaðinu 1924: „Eitt glappaskot getur valdið miklu tjóni á sama hátt og eitt mistak á stjórntaumum báts í brimi getur valdið löskun, áfalli.“ Rúm 20 dæmi eru um eintölumyndir orðsins á tímarit.is og innan við 10 í Risamálheildinni, nær öll af samfélagsmiðlum. Þar er því ekki heldur hægt að tala um málvenju.

Ekkert í formi eða merkingu orðanna forföll og mistök kallar á að þau séu höfð í fleirtölu og erfitt er að átta sig á hvers vegna sú málvenja hefur skapast að nota þau þannig. Fyrirbærin sem þau vísa til eru teljanleg og reyndar eru töluorðin tvö, þrjú og fjögur oft höfð með orðunum eins og þau væru til í eintölu – sagt tvö forföll, þrjú mistök o.s.frv. í stað tvenn forföll og þrenn mistök. Merkingarlega og formlega mælir ekkert á móti því að segja t.d. það var forfall hjá mér í dag og það hafa verið nokkur forföll að undanförnu, og ég gerði mistak áðan en ég geri sjaldan mistök – en það er bara ekki málvenja. Það er rétt að halda sig við málvenjuna – en hins vegar væru engin málspjöll ef hún breyttist og farið yrði að nota þessi orð í eintölu líka.

Fyrir nokkrum árum varð talsvert fjaðrafok út af því að orðið hjúkrunarkona var notað í barnabók. Mörgum fannst það óeðlilegt og bentu á að þetta væri gamaldags og úrelt orð – þegar hjúkrunarnám færðist á háskólastig hefði starfsheitið hjúkrunarfræðingur verið tekið upp í staðinn og teikningar í bókinni ásamt notkun orðsins hjúkrunarkona „ýti undir skaðlegar staðalímyndir um stéttina“. Í þessu sambandi má nefna að áður var eingöngu gert ráð fyrir að konur sinntu þessu starfi og starfsheitið hjúkrunarkona lögverndað með hjúkrunarkvennalögum frá 1933, en í hjúkrunarlögum frá 1974 segir: „Rétt til að stunda hjúkrun hér á landi og kalla sig hjúkrunarkonu eða hjúkrunarmann hefur sá einn, sem til þess hefur fengið leyfi ráðherra.“

Bæði hjúkrunarkona og hjúkrunarmaður voru sem sé lögvernduð starfsheiti um sömu starfsstéttina. Þrátt fyrir það var ekki væri gert ráð fyrir að verkefnin væru ólík þannig að það var eingöngu kyn þeirra sem gegndu störfunum sem réði því hvort starfsheitið var notað. Í greinargerð með frumvarpinu var sagt að tillögur hefðu komið fram um orðin hjúkrir, hjúkri, hjúkrari – og hjúkrunarfræðingur (allt karlkynsorð). En sama ár og lögin voru sett samþykkti Hjúkrunarfélag Íslands „að taka upp starfsheitið hjúkrunarfræðingur“ og „fá það löggilt“. Lögunum var því breytt strax árið eftir og „hjúkrunarfræðing“ sett í stað „hjúkrunarkonu eða hjúkrunarmann“ en tekið fram að þeim sem óskuðu væri heimilt að nota eldri starfsheiti áfram.

Þegar umrædd barnabók var til umræðu á sínum tíma rifjaði ég upp að þegar ég lá á barnadeild Landspítalans haustið 1965 kölluðu strákarnir í rúmunum í kringum mig „sjúkrunarkona!“ þegar þurfti að sinna þeim eitthvað. Þetta hafði ég aldrei heyrt áður og fannst það kjánalegt, en nú þegar ég fer að skoða málið nánar kemur í ljós að fleiri en stofufélagar mínir tengdu orðið við sjúk- fremur en hjúk-. Það má finna slæðing af dæmum um sjúkrunarkona á prenti, það elsta í vesturíslenska blaðinu Heimskringlu 1923: „“Eg held hún hafi ekki ort þetta sjálf”, sagði yfirsjúkrunarkonan og reyndi að brosa ekki.“ Elsta dæmi í íslensku blaði er í Morgunblaðinu 1944: „Virðist mjer starfið hafa gengið vel, enda ágætum sjúkrunarkonum á að skipa.“

Samtals er vel á annan tug dæma um sjúkrunarkona á tímarit.is og um tugur í Risamálheildinni. Sum af síðarnefndu dæmunum eru úr máli barna en augljóst er af dæmum á tímarit.is að þessi skilningur á orðinu hefur ekki verið bundinn við börn. Þótt orðið hjúkrunarkona sé í sjálfu sér gagnsætt orð – fyrir þau sem þekkja sögnina hjúkra á annað borð – er misskilningurinn sjúkrunarkona samt ekkert út í hött. Orðhlutinn sjúk- er algengari og í fleiri orðum en hjúk- –talað er um sjúklinga, sjúkdóma, sjúkrahús, sjúkraliði, vera sjúkur o.fl. Framburðarmunur hj- og sj- í upphafi orðs er oft sáralítill og þess vegna er ekkert undarlegt að hjúkrunarkona skuli stundum vera skilið sem sjúkrunarkona. Það er dæmigerð og bráðskemmtileg alþýðuskýring.