Á föstudaginn skrifaði formaður Samtaka ferðaþjónustunnar grein á Vísi til að svara grein Bubba Morthens í Morgunblaðinu daginn áður. Það er skiljanlegt að formaðurinn grípi til varna fyrir þá atvinnugrein sem hún er í forsvari fyrir, en ýmsar athugasemdir má þó gera við svarið. Formaðurinn segir: „Ég deili áhyggjum Bubba af íslenskunni og er fyrsta manneskjan til að styðja aðgerðir til þess að gera veg hennar sem mestan.“ Það er gott og blessað, en það er ekki nóg að styðja aðgerðir – formaðurinn er í stöðu til að beita sér fyrir aðgerðum og ég hef satt að segja ekki séð mikið af þeim innan ferðaþjónustunnar. Ég spurði formanninn t.d. um daginn hér á Facebook hver væri málstefna Samtaka ferðaþjónustunnar. Hún reyndist ekki vera til.

Formaðurinn segir líka: „Eflaust eru einhverjir veitingastaðir með ensku sem fyrsta mál, en langflestir eru með matseðla sína á íslensku og ensku.“ Það er ekki bara að „einhverjir veitingastaðir“ – reyndar fjölmargir – séu með ensku sem fyrsta mál, heldur eru sumir með ensku sem eina málið á matseðlum. Og formaðurinn bætir við að „flestir þeir sem reka ferðaþjónustu [séu] fullkomlega meðvitaðir um það að íslensk tunga er hluti af menningu Íslands og þeirri upplifun, sem flestir ferðamenn eru að sækjast eftir.“ Ég get auðvitað ekki fullyrt að þetta sé rangt, en þessi meinta meðvitund skilar sér a.m.k. ekki í verki eins og glöggt kemur fram í nýjum skýrslum um íslensku í ferðaþjónustunni sem áður hefur verið fjallað um.

Formaðurinn segir líka: „Ég hafna því því algjörlega að mesta hættan sem steðjar að íslenskunni séu skilti á ensku sums staðar og að það komi fyrir að Íslendingar neyðist til að tala ensku á veitingastöðum eða hótelum“ og „Rætur vandans liggja ekki í auglýsingaskiltum á ensku eða því að þurfa stundum að panta kaffibolla á ensku í miðborg Reykjavíkur eða á Húsavík.“ Þarna er gert lítið úr málinu þegar talað er um að það séu „skilti á ensku sums staðar“, og það „komi fyrir að Íslendingar neyðist til að tala ensku“ og „þurfi stundum að panta kaffibolla á ensku“ (feitletranir mínar). Fólk sem fer á kaffihús eða veitingastaði, hvort sem það er í Reykjavík eða úti á landi, veit að það er miklu fremur regla en undantekning að það þurfi að nota ensku.

Skilti á ensku, og að þurfa að tala ensku við starfsfólk á veitingastöðum, er vissulega ekki eina hættan sem steðjar að íslenskunni. En þetta er samt stór þáttur sem óheppilegt er hvað formaðurinn gerir lítið úr. Eins og ég hef margsinnis skrifað um er það alvarlegasta í málinu tvennt. Annars vegar það hugsunarleysi eða meðvitundarleysi eða metnaðarleysi sem býr að baki því að hafa ýmsar merkingar og upplýsingar einungis á ensku. Hins vegar eru þau áhrif sem öll enskan í umhverfi okkar hefur á okkur – slævir tilfinningu okkar fyrir enskum áhrifum, veldur því að við hættum að taka eftir því að eitt og annað sem áður var á íslensku er nú á ensku, veldur því að okkur fer – ómeðvitað – að finnast sjálfsagt að nota ensku við ýmsar aðstæður.

Í stað þess að fara í vörn fyrir atvinnugrein sína væri nær að formaður Samtaka ferðaþjónustunnar skæri upp herör og beitti sér fyrir raunverulegum aðgerðum til að efla íslensku innan ferðaþjónustunnar. Fyrsta skrefið gæti verið að samtökin beittu sér fyrir vitundarvakningu innan greinarinnar og settu sér málstefnu þar sem kveðið væri á um að íslenska skuli notuð þar sem kostur er og enska aldrei notuð að óþörfu. Næsta skref gæti verið að samtökin beittu sér fyrir gerð kennsluefnis fyrir starfsfólk í ferðaþjónustu þar sem það væri þjálfað í grundvallarorðaforða sem nýtist í mismunandi störfum. Einnig mætti hugsa sér að samtökin skipulegðu og stæðu fyrir íslenskunámskeiðum fyrir starfsfólk í ferðaþjónustu, í samvinnu við málaskóla og skólakerfið. Verkefnin eru næg og ábyrgð ferðaþjónustunnar mikil.

Í viðtali við þjóðleikhússtjóra í Morgunblaðinu í dag segir hann: „Á sama tíma erum við líka að horfa á aðra hópa sem ekki hafa haft gott aðgengi að húsinu, til dæmis þá sem tala ekki íslensku og erum við að byrja að texta leiksýningar á ensku í vetur líka. Við erum að reyna allt sem við getum til þess að standa undir nafni sem alvöru þjóðleikhús og leikhús í eigu þjóðarinnar.“ Sumum finnst örugglega mega setja spurningarmerki við þetta. Þjóðleikhúsinu er ætlað samkvæmt lögum að „vera til fyrirmyndar um listrænan flutning viðfangsefna á íslensku“ – er þá einhver skynsemi í því að setja enskan texta við sýningar? Er þarna ekki enn verið að auka hlut enskunnar í íslensku málsamfélagi sem mörgum finnst þó meira en nógu stór fyrir?

Mér finnst þetta mjög jákvætt og til fyrirmyndar. Eins og ég hef margsagt er enskan enginn óvinur – við þurfum að horfast í augu við að hún er komin til að vera í íslensku málsamfélagi og hér mun áfram vera stór hópur fólks sem kann ekki íslensku til fulls. Innflytjendur eru nú um 18% mannfjöldans og þótt fáir þeirra eigi ensku að móðurmáli skilur meginhluti þeirra væntanlega málið að einhverju leyti, enda enska aðalsamskiptamál milli innflytjenda og innfæddra. Þess vegna ætti enskur texti að geta gagnast verulegum hluta innflytjenda. Auk þess kunna auðvitað margir þeirra eitthvað í íslensku og með því að nýta sér samspil tals, texta og leikrænnar tjáningar ættu þeir að geta notið leiksýninga með enskum texta mun betur en áður.

Það er mikilvægt að íslenska verði áfram aðalsamskiptamál í landinu og það verður hún ekki til frambúðar nema hún nái í miklu meira mæli en nú er til hins stóra hóps innflytjenda. En forsendan fyrir því að hún geri það er að það fólk einangrist ekki í sínum málsamfélögum, heldur finnist það velkomið í íslensku málsamfélagi og geti notið alls þess sem það hefur upp á að bjóða – þar á meðal menningar og lista. Þess vegna er mikilvægt að auðvelda fólki með takmarkaða íslenskukunnáttu að sækja leikhús. Þótt aðferðin til þess sé að nota enskan texta vinnur það ekki gegn íslenskunni, enda víkur hún ekki fyrir enskunni. Þvert á móti styrkir þetta íslenskuna til lengri tíma litið. Þess vegna er ástæða til að fagna þessum áformum.

Í gær var spurt hér um nafnorðið dámur og sögnina dáma sem fyrirspyrjandi þekkti í orðasambandinu nú dámar mér ekki, í merkingunni 'nú er ég aldeilis hissa'. Í nútímamáli er sögnin nær eingöngu notuð í þessu orðasambandi eins og ráða má af því að hún er ekki skýrð sérstaklega í Íslenskri nútímamálsorðabók, heldur er sambandið í heild skýrt eða umorðað 'ég á ekki orð, ja hérna!' og sagt tákna undrun og hneykslun. En dáma merkir upphaflega 'bragðast, falla í geð' og mér dámar þetta ekki merkti því 'mér líkar þetta ekki'. Nafnorðið dámur sem merkti 'bragð; lykt, angan; yfirbragð' er líklega alveg horfið úr málinu nema í sambandinu draga dám af einhverju sem merkir 'líkjast eða vera undir áhrifum frá einhverju'.

Í eldri dæmum merkir dáma venjulega 'líka' – „Ekki dámaði mjer sú bænar aðferð Þuríðar“ segir í Píslarsögu séra Jóns Magnússonar frá miðri 17. öld. Sama merking er í öllum eldri dæmum í Ritmálssafni Árnastofnunar og á tímarit.is. En ýmis tilbrigði má finna í notkun sagnarinnar. Þannig er hún stundum notuð í sambandinu dáma að – „Fór mönnum þá ekki að dáma að þessu“ segir t.d. í Þjóðsögum Jóns Árnasonar frá miðri 19. öld, og „mér fer nú ekki mjög að að dáma, hvað menn eru latir og nota það lítt“ segir í Sunnanfara 1896. Einnig tekur sögnin stundum þolfallsfrumlag í stað þágufalls, eins og kemur fram í Íslenskri orðabók – „Vitaskuld er það eingin furða, þótt menn dámi ekki að því“ segir í Sunnanfara 1895.

Það er oft stutt frá merkingunni 'líka ekki' yfir í nútímamerkinguna 'fyllast undrun og hneykslun' og ekki alltaf ljóst hvor á við. Í Ísafold 1912 segir t.d.: „Eyjólfur, nú dámar mér ekki; nú held eg að eg hætti við að kjósa þig.“ Þetta voru viðbrögð kjósanda eftir ræðu frambjóðanda, og þarna getur merkingin verið hvort heldur er 'nú líkar mér ekki' eða 'nú er ég aldeilis hissa'. En í þýddri sögu eftir Mark Twain í Nýjum kvöldvökum 1914 segir: „Og þegar hún sá að búið var að kalka alla girðinguna svona vel, gekk alveg yfir hana. „Já, já! Nú ætlar mér ekkert að dáma!““ Konan sem segir þetta er ánægð með verkið, og því er ljóst að merkingin er undrun en ekki vanþóknun. Sú notkun er því komin fram í upphafi 20. aldar.

Merkingin 'bragðast' lifði einnig í dáma fram á 20. öld. Í ritinu Um tilfinningalífið eftir Ágúst H. Bjarnason frá 1918 segir: „Og enn segjum vjer á íslensku: »Nú dámar mjer ekki!« en það þýðir: þetta er ekki gott á bragðið; þessu geðjast mjer ekki að.“ En eftir því sem leið á 20. öld varð undrunarmerkingin algengari og sögnin kom æ oftar fyrir í sambandinu nú dámar mér ekki. Fljótlega fer sambandið einnig að koma fyrir án neitunar, en í sömu merkingu – í Lögbergi 1921 er að finna aðra þýðingu á sömu sögu og áður var vitnað til úr Nýjum kvöldvökum, en þar stendur „Nú dámar mér“ í stað „Nú ætlar mér ekkert að dáma!“. Það er ekki einsdæmi að neitun sé sleppt á þennan hátt – við segjum t.d. oft nú líst mér á í merkingunni 'mér líst ekkert á'.

Sögnin dáma í merkingunni 'líka' er algeng í færeysku – mær dámar hasa bókina. Merkingin 'líka' hefur einnig haldist í sögninni í íslensku fram undir þetta þótt hún sé orðin mjög sjaldgæf, en kemur t.d. fyrir í Fréttablaðinu 2019: „Einni fjölskyldunni hafi reyndar ekki dámað en hún hafi drifið sig yfir til annarrar fjölskyldu og þá liðið betur.“ Athyglisvert er að í krossgátu í Vikunni 1953 er dáma gefin sem ráðning á líka, en í krossgátu í Vísi sama ár er hún ráðning á ofbjóða. Á bak við síðarnefnda dæmið hlýtur að liggja sambandið nú dámar mér, án neitunar. Bæði nú dámar mér og nú dámar mér ekki eru algeng sambönd í óformlegu máli samkvæmt samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar, sambandið án neitunar þó töluvert algengara.

Hin mikla umræða sem hefur verið undanfarna daga um óþarfa og óæskilega enskunotkun á Íslandi hefur leitt ýmislegt í ljós sem vekur bæði ugg og bjartsýni. Það hefur komið mjög vel í ljós hversu ónæm við erum orðin fyrir enskunni í umhverfinu – tökum ekki eftir henni og finnst ekkert athugavert við hana fyrr en okkur er bent á hana. Eins og ég hef áður sagt held ég að þarna sé sjaldnast „einbeittur brotavilji“ að baki heldur hugsunarleysi, metnaðarleysi og kæruleysi – og jafnvel leti og tilhneiging til að spara. En það er uggvænlegt hversu útbreitt þetta meðvitundarleysi gagnvart enskunni, gagnvart því að alls konar merkingar, upplýsingar og textar séu á ensku, er orðið hjá mörgum fyrirtækjum og jafnvel hjá opinberum aðilum.

Mannauðssvið Reykjavíkurborgar segist hafa vitað af því um áramót að skilmálar 50skills, sem umsækjendum um störf hjá borginni er gert að samþykkja, væru á ensku. Í stað þess að fresta því að taka kerfi 50skills í notkun voru fyrirheit um að „þetta yrði komið í lag í sumar“ látin nægja en ekkert virðist hafa verið fylgst með því hvort svo væri – fyrr en vakin var athygli á málinu nú. Þetta rímar að vísu ekki við það svar sem ég fékk frá fyrirtækinu 50skills sem þykist ekkert hafa vitað af málinu fyrr en nú: „Við sáum þetta í fjölmiðlum í gær og fórum að sjálfsögðu beint í málið.“ En aðalspurningin er: Hvers vegna í ósköpunum hefur íslenskt fyrirtæki (sem 50skills mun vera, þrátt fyrir nafnið) skilmála sína eingöngu á ensku?

Fern samtök í atvinnulífinu skrifuðu utanríkisráðherra bréf á ensku um daginn og skýra enskunotkunina með því að tilgangur bréfsins hafi verið „að brýna ráðherra og veita upplýsingar svo að hún gæti að hagsmunum Íslands“ – sem er augljóslega yfirvarp, því að ef það hefði verið megintilgangur bréfsins hefði það að sjálfsögðu verið skrifað á íslensku. Innihaldslýsing á samlokum sem merktar eru ELMA, Eldhúsi og matsölum Landspítalans, er með stóru letri á ensku en undir er lýsing á íslensku með miklu minna letri. Sú skýring er gefin að „fyrirtækið sem framleiðir þessar samlokur fyrir okkur sé að merkja fyrir fleiri aðila“ – en af hverju hafði þessu ekki verið veitt athygli innan Landspítalans fyrr? Af hverju þurfti opinbera umræðu?

Svona mætti lengi telja upp dæmi um enskunotkun sem fyrirtæki og stofnanir láta viðgangast tímunum saman – oftast væntanlega í hugsunarleysi, ekki vegna þess að þau séu meðvitað að vinna gegn íslenskunni. Þeim finnst þetta kannski oft vera smáatriði sem skipti engu máli – og það er rétt, hvert þessara atriða um sig ræður engum úrslitum um framtíð íslenskunnar. En í sameiningu stuðla þau að meðvitundarleysi okkar um áhrif enskunnar og ryðja þannig brautina fyrir enn meiri ensku. Þetta er samt ekki bara á ábyrgð þeirra sem nota enskuna, heldur líka á ábyrgð okkar – við látum þetta viðgangast án þess að gera athugasemdir, oftast líklega vegna þess að við erum löngu hætt að taka eftir því enda enskan allt í kringum okkur.

Það jákvæða í þessu, sem vekur með manni smávegis bjartsýni, er að oft er brugðist vel við ábendingum og hlutunum kippt í lag þegar vakin er athygli á þeim. Mannauðssvið Reykjavíkurborgar ætlar að fylgja því eftir við 50skills að skilmálar fyrirtækisins verði þýddir á íslensku „ef þetta verður ekki komið í lag mjög fljótt“. 50skills segir: „Skilmálarnir eru komnir í þýðingu til þýðingarstofu og verða komnir með íslenska þýðingu innan skamms.“ Samtök atvinnulífsins ætla „að ganga úr skugga um að í þeim tilfellum sem enskan er notuð þá fylgi hún alltaf íslenskri frumútgáfu“. Landspítalinn segir: „Við sendum núna í morgun erindi og báðum um að samlokurnar okkar verði merktar á íslensku og það verður þannig framvegis.“

Þessi dæmi sýna okkur að þetta er hægt. Fyrirtæki og stofnanir vilja ekki fá á sig það orð að þau vinni gegn íslenskunni. Það er hægt að draga stórlega úr óþarfri og óæskilegri enskunotkun, oftast án mikils kostnaðar – og þó að það kosti stundum eitthvað er það bara óhjákvæmilegur kostnaður við að búa í litlu málsamfélagi. Það sem þarf er fyrst og fremst vitundarvakning. Við þurfum öll að átta okkur á því að það skiptir máli að nota íslensku þar sem þess er kostur. Stjórnendur fyrirtækja og stofnana bera sérstaka ábyrgð í þessu efni og þurfa alltaf að spyrja sig: „Er nauðsynlegt að nota ensku hér?“ „Er ekki hægt að nota íslensku í staðinn, eða meðfram enskunni?“ Og við þurfum að vera dugleg við að vekja athygli á óþarfri enskunotkun.

Lýsingarorðið drekkhlaðinn er skýrt 'hlaðinn mjög miklum farmi' í Íslenskri nútímamálsorðabók en uppruni þess hefur margoft verið ræddur bæði hér og í öðrum málfarshópum. Í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 1983 greindi Gísli Jónsson frá samræðum sínum við mann sem var að velta uppruna orðsins fyrir sér, og sagði: „Við komum okkur saman um, að þá væri skip drekkhlaðið, ef nærri stappaði að því væri drekkt. Sem sagt, hleðslan er svo mikil að menn eru næstum því búnir að drekkja skipinu.“ Þetta samræmist því að í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið skýrt 'synkladt, synkefuld' og í Íslenskri orðabók er sögnin drekkhlaða skýrð 'hlaða (skip) svo mikið að nærri sekkur'.

Sögnin drekkhlaða er gömul í málinu. Í handriti frá því seint á 17. öld eða snemma á 18. öld segir: „Dreckhladid skip kalla austfirdsker mjög hladed. Item ad dreckhlada.“ Sögnin er fremur sjaldgæf í nútímamáli en lýsingarorðið drekkhlaðinn sem er upphaflega lýsingarháttur hennar er hins vegar algengt. En einnig kemur fyrir myndin dekkhlaðinn – um hana er á fjórða tug dæma á tímarit.is, það elsta í Alþýðublaðinu 1935: „Í morgun kl. um 10 leytið kom Ásbjörn frá Samvinnufélagi Ísafjarðar dekkhlaðinn hingað af síld.“ Væntanlega er þessi mynd alþýðuskýring, komin til vegna þess að fólk hefur ekki áttað sig á fyrri hluta orðsins drekkhlaðinn og tengt það við dekk – skilið orðið sem 'svo hlaðinn að flæðir yfir dekkið'.

Í umræðum hefur oft komið fram að fólk skilur fyrri hluta orðsins iðulega svo að þar sé vísað til skipverjanna – ofhleðsla skipsins sé líkleg til að sökkva því og drekkja þar með skipverjum. Í nútímamáli er sögnin drekkja líka nær eingöngu notuð um lifandi verur eins og sést á skýringu hennar í Íslenskri nútímamálsorðabók: 'drepa (e-n) með því að sökkva honum í vatn, láta (e-n) drukkna.' Í Íslenskri orðabók er þó einnig gefin skýringin 'sökkva einhverju' og í Ordbog over det norrøne prosasprog er sögnin skýrð 'nedsænke, sænke, dukke', þ.e. 'færa í kaf, sökkva'. Í fornu máli eru nokkur dæmi um að drekkja skipum. Það virðist því nokkuð ljóst að áðurnefnd skýring Gísla Jónssonar á drekkhlaðinn er rétt – fyrri hlutinn vísar til skips en ekki skipverja.

Athygli mín var vakin á því að á vefnum Alfreð.is þar sem laus störf eru auglýst þarf í sumum tilvikum að samþykkja ítarlega skilmála á ensku til að unnt sé að sækja um starf. Þetta á t.d. við um mörg störf hjá Reykjavíkurborg. Þar þurfa umsækjendur að haka við „Ég hef lesið og samþykki skilmála 50skills og skilmála Reykjavíkurborgar“ til að staðfesta umsókn. Skilmálar Reykjavíkurborgar eru ein og hálf síða (um 450 orð) á íslensku, skýrir og eðlilegir. En skilmálar 50skills eru 1800 orða skjal á ensku. Mér finnst forkastanlegt af fyrirtækjum og stofnunum að krefjast þess að umsækjendur samþykki skilmála sem eru eingöngu á ensku. Það er bæði í fullkominni andstöðu við íslenska málstefnu og óvirðing gagnvart umsækjendum.

Vitanlega má búast við því að fólk með takmarkaða íslenskukunnáttu sæki um sum auglýst störf og þess vegna væri ekkert við það að athuga og raunar sjálfsagt að hafa enska – og jafnvel pólska – útgáfu af skilmálunum líka. En enska útgáfan er sú eina sem er í boði, jafnvel í auglýsingum þar sem gerð er sérstök krafa um íslenskukunnáttu. Það er vitaskuld algerlega óboðlegt, og sérstaklega er ámælisvert að þetta skuli gilda um auglýsingar Reykjavíkurborgar, í ljósi þess að í Lögum um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls er lögð sérstök áhersla á ábyrgð opinberra aðila á því að halda íslenskunni á lofti: „Ríki og sveitarfélög bera ábyrgð á að varðveita og efla íslenska tungu og skulu sjá til þess að hún sé notuð.“

En ekki er síður ástæða til að vísa í málstefnu Reykjavíkurborgar þar sem segir m.a.: „Vandað, skýrt og auðskilið mál, hvort heldur ritað eða talað, er lykilatriði í allri þjónustu og stjórnsýslu Reykjavíkurborgar. Þar er íslenska í öndvegi […].“ „Starfsfólk Reykjavíkurborgar skal nota íslensku í störfum sínum og stjórnsýslu nema þar sem aðstæður krefjast þess að það noti önnur tungumál […].“ „Íslenska skal vera meginsamskiptamál í þjónustu og vinnuumhverfi starfsstaða Reykjavíkurborgar. Þetta gildir líka um viðmót í tölvum, rafrænni þjónustu […].“ „Allt efni á vegum borgarinnar, sem gefið er út á erlendum tungumálum, skal jafnframt vera til á íslensku.“ Gengið er þvert gegn öllum þessum ákvæðum í umræddum starfsauglýsingum.

En fyrir utan það að skilmálar á ensku eru andstæðir íslenskri málstefnu og óvirðing við íslenskt mál eru þeir líka algerlega óboðlegir gagnvart umsækjendum sem hugsanlega hafa takmarkaða enskukunnáttu – og eru örugglega oftast óvanir að lesa enskt lagamál þótt þeir kunni enskt hversdagsmál þokkalega. Þarna er fjallað um viðkvæm mál eins og meðferð persónuupplýsinga og þar kemur m.a. fram að 50skills geymi og vinni úr „information that you send via email, messaging, in person at interviews and/or by any other method“, þ. á m. „personal details such as your name, social security number, email address, address, date of birth qualifications, experience, information relating to your employment history, skills and experience […].“

Þetta eru vitanlega atriði sem mikilvægt er að fólk skilji, og átti sig á því hvað það er að samþykkja. En ég hef takmarkaða trú á því að venjulegir umsækjendur lesi þennan enska texta vandlega, hvað þá skilji hann til fulls. Þess vegna er trúlegt að fólk sé þarna oft að samþykkja eitthvað sem það veit ekki hvað er – sem er vitanlega óviðunandi. Mér er fullkomlega óskiljanlegt hvers vegna þessir skilmálar eru ekki þýddir á íslensku – það ætti hvorki að vera óvinnandi verk né óyfirstíganlegur kostnaður. Ég vonast til þess að Reykjavíkurborg og Alfreð breyti starfsháttum sínum og hætti að láta umsækjendur staðfesta skilmála á ensku. Það er lítilsvirðing við bæði íslenskuna og umsækjendur.

„Orðasambandið þegja e-ð í hel 'eyða málefni með því að ræða það ekki' á sér ugglaust rætur í norrænni goðafræði en það er ungt í íslensku, mun vera fengið úr dönsku (tie noget ihjel)“ segir Jón G. Friðjónsson. Elsta dæmi sem ég hef fundið um þetta samband er í Skuld 1880: „með því, að ræða málið, styðjum vér þó alla daga til að varna því, að það sé „þagað í hel“.“ Þarna eru gæsalappir um þagað í hel sem bendir til þess að þetta sé nýtt í málinu og ekki fyllilega viðurkennt. Annað dæmi er í Þjóðólfi 1886: „málið hefur brátt dáið út aptur, rjett eins og menn hefðu tekið sig saman um að þegja það í hel.“ Allmörg dæmi má svo finna frá síðustu áratugum 19. aldar og orðasambandið hefur alla tíð síðan verið fremur algengt.

En það á sér líka aðrar birtingarmyndir. Nafnhátturinn þaga af sögninni þegja kemur stundum fyrir eins og ég hef skrifað um, einkum í vissum orðasamböndum. Eitt þeirra sambanda er þaga í hel sem oft hefur verið amast við. Elsta dæmi sem ég hef fundið um þaga er frá 1928 en elsta dæmi um þaga í hel er í Vesturlandi 1939: „En út lítur fyrir að þaga eigi þessar leiguumleitanir í hel.“ Annað dæmi er í Morgunblaðinu 1945: „Þetta er svo merkilegt mál, að ekki má þaga það í hel.“ Allmörg yngri dæmi má svo finna, t.d. í Skessuhorni 2021: „Allir afskekktir staðir á Íslandi geyma ljót leyndarmál sem búið er að þaga í hel.“ Í Risamálheildinni eru 57 dæmi um þaga í hel, langflest af samfélagsmiðlum sem ber vott um að þaga hefur ekki verið viðurkennt.

Þessi afbrigði þekkti ég, en við athugun á sögninni þagga áttaði ég mig á því að til er þriðja afbrigðið – þagga í hel. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Verklýðsblaðinu 1932 og því eldra en elsta dæmi um þaga í hel: „Þessi ógurlegu svik reyna sósíaldemókratarnir hér heima að þagga í hel.“ Annað dæmi er í Alþýðublaðinu sama ár: „að bráðum skyldi Vorwäts verða þaggaður í hel!“ Í sama blaði 1933 segir: „Er Clausen þar með úr sögunni fyrir fult og alt, þaggaður í hel af honum duglegri og slyngari mönnum.“ Fjölmörg nýleg dæmi má líka finna, t.d. í Stundinni 2016: „Svo virðist sem máttug öfl vilji þagga málið í hel.“ Í Risamálheildinni eru alls 110 dæmi um sambandið, meira en helmingur úr formlegu málsniði.

Sambandið þagga í hel er ekki að finna í neinum orðabókum en samkvæmt þessum dæmum hefur það bæði verið notað í merkingunni 'þagga eitthvað endanlega niður' og 'þagga endanlega niður í einhverjum'. Í nýlegum dæmum er merking sambandsins yfirleitt í samræmi við þá merkingu sem sögnin þagga hefur bætt við sig á síðustu árum, þ.e. 'halda niðri, hunsa, láta eins og sé ekki til'. Þarna hefur sögninni þagga sem sé slegið saman við sambandið þaga í hel, en athyglisvert er að aldrei virðist hafa verið amast við þagga í hel. Enda engin ástæða til – merkingarlega stenst það vel. Þarna hefur málið því bætt við sig nýju orðasambandi sem eðlilegt er að viðurkenna sem gott og gilt – og í leiðinni er sjálfsagt að viðurkenna þaga í hel.

Í dag sá ég á Vísi fyrirsögnina „Uppgangur öfgaafla verður í boði þeirra sem þagga umræðu“. Þarna tekur sögnin þagga andlag án nokkurrar frekari viðbótar. Í Íslenskri nútímamálsorðabók eru sýnd dæmi um tvenns konar notkun sagnarinnar: þagga <málið> niður í merkingunni 'láta málið hverfa úr umræðu (t.d. fjölmiðla)' og þagga niður í <honum> í merkingunni 'láta hann hætta tali eða hávaða'. Í báðum tilvikum fylgir atviksorðið niður sem sé sögninni. Í Íslenskri orðabók er sögnin þó gefin með andlagi einu saman í sambandinu þagga einhvern í merkingunni 'þagga niður í einhverjum' en það er sagt „fornt/úrelt“. Allnokkur dæmi um þá notkun er að finna í Ritmálssafni Árnastofnunar og á tímarit.is.

Það virðist hins vegar ekki hafa verið farið að nota sögnina með andlagi einu saman í merkingunni 'þagga eitthvað niður' eins og í áðurnefndri fyrirsögn fyrr en fyrir hálfum öðrum áratug eða svo. Eitt elsta dæmi sem ég finn um það er á Málefnin.com 2005: „Þær hafa reynt að þagga umræðuna á allan hátt, með allskonar tröllaskap.“ Í 24 stundum 2007 segir: „Til þess er og leikurinn gerður: Að valda hugarangri og reyna með því móti að þagga umræðuna.“ Í Morgunblaðinu 2009 segir: „Evrópufjölmiðlarnir þögguðu Váfugl.“ Í mbl.is 2015 segir: „En við þurfum að ræða þetta, ekki reyna að þagga þetta.“ Í Stundinni 2018 segir: „kirkjan hefur reynt að þagga kynferðisbrotamál sem komið hafa upp innan hennar.“

Á sama tíma hefur notkun sagnarinnar með andlagi einu saman um það að 'þagga niður í einhverjum' gengið í endurnýjun lífdaga – í dálítið breyttri merkingu þó. Í Veru 2003 segir: „Allt í einu sneru menn vörn í sókn og það blöskrar nógu mörgum til þess að ekki sé hægt að þagga þá og jaðra.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 2003 segir: „Minnihlutahópurinn er þaggaður og meirihlutinn skrifar um og fyrir þá.“ Í Fréttablaðinu 2007 segir: „Það er reyndar hefð í íslensku menningarlífi að þegja menn, þagga þá gersamlega.“ Í Ritinu 2010 segir: „Samkynhneigðir voru sá samfélagshópur sem líklega var mest þaggaður á tíma fasismans.“ Í Fréttablaðinu 2018 segir: „segir augljóst að reynt sé að þagga flokkinn og halda honum utan við umræðuna.“

Þarna er merkingin í samræmi við þá merkingu sem nafnorðið þöggun hefur haft undanfarna áratugi: „Hugtakið þöggun felur ekki í sér að hinn þaggaði hópur þegi, heldur að það sé eingöngu ríkjandi talsháttur sem heyrist, eða öllu heldur er hlustað á“ sagði Helga Kress í Morgunblaðinu 1993. Orðið þöggun kemur fyrir í Skírni 1832 og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 en virðist annars ekki hafa verið notað fyrr en Helga tók það upp í merkingunni 'kerfisbundin aðferð til að koma í veg fyrir að fólk tjái skoðanir sínar' eins og það er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók. Það er líka talað um að eitthvað sé þaggað, í merkingunni 'þaggað niður' – í Morgunblaðinu 2007 segir t.d.: „Geðhvarfasýki er þaggaður sjúkdómur.“

Það eru sem sé tvenns konar nýjungar í notkun og hegðun sagnarinnar þagga á þessari öld. Annars vegar er það merkingin – í viðbót við það að þagga bókstaflega niður í fólki, fá það til að þegja eða láta það þegja, merkir sögnin nú iðulega að látið sé eins og fólk sé ekki til, því haldið niðri, skoðanir þess hunsaðar o.s.frv. Hins vegar er það setningagerðin – í viðbót við að sögnin sé notuð með atviksorðinu niður, ýmist með andlagi (þagga eitthvað niður) eða forsetningu (þagga niður í einhverjum) tekur hún nú iðulega andlag eitt og sér, bæði þegar vísað er til fólks eins og hún gerði áður fyrr (þagga konur) og þegar vísað er til málefna (þagga umræðuna). Engin ástæða er til að amast við þessum nýjungum – þær eru gagnleg viðbót.

Í viðtali á Bylgjunni í gær minntist Ólína Kjerúlf Þorvarðardóttir á það að áður hefði það verið lagaskylda að fyrirtæki bæru íslensk nöfn en það væri nú fallið úr lögum, og sagði „Það sem einu sinni var getur orðið aftur“. Þau lög sem þarna er um að ræða eru Lög um verslanaskrár, firmu og prókúruumboð frá 1903 (!) og þar er umrætt ákvæði reyndar enn að finna í 8. grein sem hljóðar svo: „Hver sá er stundar atvinnurekstur skal hlýða ákvæðum þeim, er hér fara á eftir, um nafn það, er hann notar við atvinnuna, […] enda beri fyrirtækið og atvinnustarfsemi þess nöfn, sem samrýmist íslensku málkerfi að dómi skrásetjara.“ Nú er það verkefni Fyrirtækjaskrár að meta hvort firmanöfn samrýmist lögum, m.a. hvað varðar umrætt ákvæði.

Á vef Fyrirtækjaskrár segir þó að hún telji sig „aðeins leiðbeinandi aðila í málum er varðar firmaheiti“ og ákvarðanir hennar sé hægt að kæra til menningar- og viðskiptaráðuneytisins og síðan til dómstóla ef því er að skipta. Í leiðbeiningum segir: „Fyrirtækjaskrá leggur ekki lengur bann við því að menn noti erlend heiti í firmanafni sínu“ og enn fremur: „Fyrirtækjaskrá hefur á sl. árum og áratugum hins vegar verið að draga úr kröfum að þessu leyti, sérstaklega með hliðsjón af því að ekki eru lengur aðeins skráð íslensk firmaheiti í skrána. Það kemur þó alltaf upp öðru hvoru að neitað er um skráningu á heiti þar sem það verður talið brjóta það sterklega gegn íslensku málkerfi að ekki er talið unnt að heimila skráningu þess í opinberar skrár.“

Lögin eru sem sé óbreytt, en slakað hefur verið á framkvæmdinni hvað þetta varðar. En meðan lögunum var fylgt fastar eftir – að nafninu til – var reyndar sífellt verið að fara í kringum þau, með því að skrá eitt nafn í firmaskrá en nota annað í kynningum og auglýsingum. Þetta var alkunna og oft um það rætt. Þekkt dæmi var Veitingahúsið Álfabakka 8 hf. sem svo hét í firmaskrá, en almenningur þekkti undir heitinu Broadway. Þetta er því dæmi um lagaákvæði sem í reynd var ekki hægt að fylgja eftir, og ekki virðist hafa verið vilji fyrir því hjá stjórnvöldum að breyta lögunum þannig að ekki væri hægt að fara kringum þau á þennan hátt. Niðurstaðan hefur í staðinn orðið að láta eins og þetta ákvæði sé ekki til. Það er ekki heppilegt.

Annað dæmi um vísun til íslensks máls í lögum er í Lögum um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu frá 2005 en þar segir í 6. grein: „Auglýsingar sem höfða eiga til íslenskra neytenda skulu vera á íslensku.“ Við þekkjum samt fjölda dæma um auglýsingar sem eru að meira eða minna leyti á ensku. Stundum geta auglýsendur e.t.v. skákað í því skjóli að þeir séu ekki að höfða til Íslendinga, t.d. á veitingastöðum þar sem mikill meirihluti gesta er erlent ferðafólk, en eftir sem áður gengur það gegn íslenskri málstefnu að auglýsa eingöngu á ensku. En það er með þessi lög eins og firmalögin, að mikið skortir á að þeim sé framfylgt. Það er til lítils að hafa ákvæði um íslensku í lögum ef okkur skortir vilja og getu til að framfylgja þeim.

Fern samtök í íslensku atvinnulífi skrifuðu utanríkisráðherra þann 27. júní sl. bréf sem er allt á ensku. Þarna eru sem sé fern samtök í íslensku atvinnulífi að skrifa íslenskum ráðherra og íslensku ráðuneyti á erlendu tungumáli, þrátt fyrir að í fyrstu grein laga um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls segi skýrt: „Íslenska er þjóðtunga Íslendinga og opinbert mál á Íslandi.“ Í annarri grein sömu laga segir enn fremur: „Þjóðtungan er sameiginlegt mál landsmanna. Stjórnvöld skulu tryggja að unnt verði að nota hana á öllum sviðum íslensks þjóðlífs“ og í fimmtu grein segir: „Ríki og sveitarfélög bera ábyrgð á að varðveita og efla íslenska tungu og skulu sjá til þess að hún sé notuð.“ Þetta er svo skýrt sem verða má.

Fyrir utan skýr lagaákvæði er í gildi þingsályktun um íslenska málstefnu sem Alþingi samþykkti 2009 og þar segir í upphafi: „Alþingi ályktar að efla skuli íslensku sem opinbert mál og tryggja að hún verði áfram notuð á öllum sviðum íslensks samfélags.“ Vissulega er ekki lagaleg skylda frjálsra félagasamtaka að nota íslensku í starfi sínu, en það verður samt að ætlast til þess að þau taki tillit til skýrra lagaákvæða um íslensku sem þjóðtungu á Íslandi. Það gengur gersamlega gegn anda laganna og íslenskrar málstefnu að íslensk samtök sendi íslenskum ráðherra bréf á ensku og er í raun alveg óskiljanlegt. Þarna er íslenskri tungu og íslenskri málstefnu sýnd slík lítilsvirðing að það er með fádæmum og algerlega óboðlegt að þessi samtök geri það.

Um þessar mundir er mikið rætt um það að íslenskan eigi undir högg að sækja, einkum vegna erlendra áhrifa af ýmsu tagi – bæði frá stafrænum miðlum og frá mikilli enskunotkun vegna fjölda erlend starfsfólks á vinnumarkaði og gífurlegs fjölda ferðafólks. Ábyrgð atvinnulífsins á þessu sviði er mikil – atvinnurekendur þurfa að leggja mun meiri áherslu á að kenna starfsfólki sínu íslensku og auðvelda því íslenskunám, auk þess sem þeir þurfa að sjá til þess að hvers kyns auglýsingar og merkingar séu á íslensku. Samtök atvinnulífsins hafa stutt þessa stefnu í orði, og fyrrverandi framkvæmdastjóri þeirra hvatti fyrirtæki oft til að nota íslensku. Þetta bréf kemur því eins og hnefahögg – eitt versta högg sem íslenskan hefur fengið lengi.

Auðvitað má segja að eitt bréf á ensku breyti engu – það sé ekki ætlað almenningi, fjalli um mjög sérhæft efni, og valdi því ekki auknum enskum áhrifum á íslenskt mál eða málsamfélag. Það er í sjálfu sér rétt, svo langt sem það nær. En málið snýst ekki um bréfið sjálft eða innihald þess, heldur um ástæður þess að samtök í íslensku atvinnulífi skuli kjósa að skrifa íslenskum ráðherra á öðru tungumáli en opinberu máli landsins. Með því er verið að lýsa frati á íslenskuna, segja að hún sé ónothæf sem alvöru tungumál. Á bak við liggur e.t.v. sú hugmynd bréfritara að meiri líkur séu á að tekið sé mark á bréfi sem er á ensku. Þá kann að styttast í að íslenskan verði að heimilismáli sem eingöngu er notað í óformlegum samskiptum en ekki til alvarlegra hluta.