Ágæt kona sem ég þekki hringdi í mig til að ræða (mis)notkun orðsins vinnuafl. Í Íslenskri orðabók er þetta orð sagt hafa tvær merkingar, vissulega náskyldar; annars vegar 'sá þáttur framleiðslu sem felst í starfskröftum vinnandi fólks' og hins vegar 'fólk til að vinna, starfslið'. Fyrri merkinguna er t.d. að finna í setningunni „sumir álíta, að Torfi gjöri sjer mest far um að nota vinnuafl piltanna, en lítið um framfarir þeirra“ í Ísafold 1883, en þá síðari í setningunni „Í þeirra hópi eru fyrstu kynslóðar innflytjendur, erlent vinnuafl, ferðamenn, kvótaflóttamenn og umsækjendur um alþjóðlega vernd“ í Tímariti hjúkrunarfræðinga 2020.

Elsta dæmi um orðið er frá 1859 og í eldri dæmum virðist fyrri merkingin vera algengari þótt oft sé útilokað að greina á milli. Viðmælandi minn taldi hins vegar að seinni merkingin væri yfirgnæfandi í seinni tíð og lausleg athugun á tímarit.is virðist staðfesta það, sem og Íslensk nútímamálsorðabók – þar er aðeins gefin merkingin 'fólk sem vinnur, starfslið, starfsfólk‘'. Hún sagðist ekki kunna vel við þessa notkun – með því að nota vinnuafl sem samheiti við fólk og tala t.d. um erlent vinnuafl í stað erlends starfsfólks væri fólkið smættað í hlutverk sitt sem (oft ódýr) vinnukraftur – talað um það sem andlitslausan massa en ekki einstaklinga.

Með þessu er auðvitað ekki verið að segja að þau sem nota orðið vinnuafl á þennan hátt – eins og ég hef sjálfur iðulega gert – séu að nota það á meðvitaðan hátt til að smætta fólk eða gera lítið úr því á einhvern hátt. Því fer fjarri. Málnotkun okkar og orðaval mótast af hefðum og umhverfi og stundum bera orðin með sér úreltar hugmyndir sem endurspegla ekki viðhorf samtímans án þess að við veitum því athygli. Það er löng hefð á að nota vinnuafl í þessari merkingu, við grípum það upp og notum það án þess að hugsa út í mögulegar aukamerkingar þess eða hvernig annað fólk geti hugsanlega túlkað það.

Í slíkum tilvikum er alltaf spurning hvað eigi að gera – hvort við eigum að hafna orðunum vegna þessarar arfleifðar þeirra, eða halda áfram að nota þau og segja að arfleifðin skipti engu máli – þau hafi einfaldlega aðra merkingu í samtímanum. Gott dæmi um þessa klípu eru orðin örvhent og rétthent sem ég skrifaði einu sinni um. En ég er alls ekki að fordæma umrædda notkun orðsins vinnuafl eða hvetja fólk til að forðast hana. Þetta er hins vegar almenn ábending um það að við þurfum að vera meðvituð um það hvaða skilaboð við sendum með orðfæri okkar, og stundum skilst það öðruvísi en það er meint.

Eins og þið hafið örugglega orðið vör við hefur óvenjumikil umræða verið um íslenskuna og stöðu hennar að undanförnu, bæði í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum. Þessi umræða hefur snúist um minnkandi áhuga og neikvæðari viðhorf til íslensku sem kennslugreinar, en aðallega um aukna enskunotkun á ýmsum sviðum og nauðsyn þess að gera átak í kennslu íslensku sem annars máls. Forsætisráðherra hefur tekið undir það að við verðum að gera betur á því sviði, framkvæmdastjóri Samtaka atvinnulífsins hefur hvatt fyrirtæki til að gera íslenskunni hærra undir höfði, og formaður Íslenskrar málnefndar hefur viðrað þær hugmyndir að fyrirtæki verði beitt sektum fyrir brot á lögum um íslenskunotkun.

Þetta er tímabær og bráðnauðsynleg umræða. En hún getur verið tvíbent vegna þess að hættan er sú að hún verði á of neikvæðum nótum. Þegar fólk heyrir íslenskuna aðallega nefnda í tengslum við versnandi stöðu hennar, fækkun nemenda, skort á íslenskukennslu fyrir útlendinga o.s.frv. er það ekki til þess fallið að vekja áhuga á málinu eða efla jákvæð viðhorf til þess. Það getur stuðlað að því að fæla ungt fólk frá íslenskunámi vegna þess að því sýnist engin framtíð vera í því. Það getur orðið til að fæla útlendinga frá íslenskunámi vegna þess að ekki er komið til móts við þá. Það getur dregið úr vilja fyrirtækja til að nota íslensku vegna þess að þau sjá að þau komast upp með að nota ensku og flestum virðist vera sama. O.s.frv.

Neikvæða umræðan getur samt verið nauðsynleg að vissu marki, til að vekja okkur og leiða okkur fyrir sjónir hver hættan sé – en framhaldið skiptir öllu máli. Við þekkjum því miður alltof mörg dæmi um að mikil umræða skapist um eitthvert mál, skipaðar séu nefndir til að fjalla um það og skrifaðar ítarlegar skýrslur með tillögum um aðgerðir – en svo gerist ekkert. En ef ekkert er gert breytist umræðan ekki og heldur áfram að vera neikvæð. Þar með erum við föst í vítahring – neikvæð umræða kallar á neikvæð viðhorf sem aftur viðhalda neikvæðri umræðu. Eina leiðin til að losna úr þessum vítahring er að grípa til aðgerða. Ef fólk sér að eitthvað er hægt að gera – og eitthvað er gert – breytist andinn í umræðunni.

Sú umræða sem hefur verið í fjölmiðlum að undanförnu hefur hreyft við ýmsum en það er samt hætt við að hún hafi ekki náð nógu mikið til þeirra sem hún þyrfti helst að ná til – unga fólksins sem ber ábyrgð á því að íslenskan verði töluð hér áfram. Ungt fólk horfir lítið á línulegt sjónvarp, fær fréttir sínar fremur af samfélagsmiðlum en úr hefðbundnum fjölmiðlum, og er t.d. ekki fjölmennt í þessum hópi. Hætt er við að það væri til lítils og fyrst og fremst hallærislegt ef mér eða öðrum dytti í hug að hefja einhverja íslenskuvakningu á TikTok. Þarna þarf samtal milli fólks og þar kemur til ykkar kasta. Fólk í þessum hópi er foreldrar, kennarar, afar og ömmur. Þið þurfið að ræða þessi mál við unga fólkið ykkar – á jákvæðum nótum.

Því fer nefnilega fjarri að umræðan þurfi að vera neikvæð – að allt sé í kaldakoli og íslenskan eigi sér enga framtíð. Það er mikið frjómagn í íslenskunni. Fleira fólk talar íslensku en nokkru sinni fyrr. Fleiri bækur eru gefnar út á Íslandi miðað við höfðatölu en í nokkru öðru landi, og barna- og unglingabókum hefur fjölgað mjög á síðustu árum. Fjöldi erlendra skáldverka eru þýdd á íslensku. Skrif á íslensku eru meiri og almennari en nokkru sinni fyrr, ekki síst tölvupóstur, skrif á samfélagsmiðlum og ýmiss konar textaboð. Gerð kvikmynda og sjónvarpsefnis á íslensku er í blóma. Íslenska er nú að verða gjaldgeng í stafrænu umhverfi til jafns við tungumál miklu stærri þjóða. Framtíð íslenskunnar er björt – ef við viljum það.

Nýlega birtist mjög athyglisverð frétt um viðhorf Íslendinga og ferðamanna til erlendra heita veitingastaða, og til auglýsinga á ensku. Ég tel ekki að erlend heiti veitingastaða og verslana hafi mikil bein áhrif á íslenskuna, en aftur á móti gefa þau skýrar vísbendingar um viðhorf okkar til tungumálsins. Fólki finnst þau alveg eðlileg og þar liggur hættan – ekki í beinum áhrifum heitanna á orðaforða og málkerfi. En ég tel allt öðru máli gegna um samfellt mál sem okkur er ætlað að skilja, eins og auglýsingar. Í þessum viðtölum koma fram tvenns konar viðhorf til þeirra sem ástæða er til að staldra við og taka alvarlega.

Annars vegar er það viðhorf að sjálfsagt sé að hafa auglýsingar á ensku vegna þess að þar með nái þær til allra – ferðamanna, innflytjenda, og auðvitað Íslendinga vegna þess að enskukunnátta okkar sé svo góð. Ef þetta er eða verður viðhorf flestra leiðir það augljóslega smám saman til þess að allar auglýsingar, allar upplýsingar, allar fréttir verða á ensku – þannig næst til allra án þess aukakostnaðar sem felst í því að hafa textann líka á íslensku. Vitanlega er sá sparnaður mikil freisting fyrir auglýsendur og aðra sem vilja koma upplýsingum á framfæri.

Hins vegar kemur fram sá skilningur að þetta sé bara hluti af eðlilegri þróun íslenskunnar – það sé eðlilegt að hún breytist og bara gaman að því. Ég tek sannarlega undir það að eðlilegt er að íslenskan breytist að vissu marki. Hún þarf að breytast til að þjóna síbreytilegu þjóðfélagi og í því getur falist m.a. að bæta við nýjum orðum, breyta tilteknum atriðum vegna tillits til ákveðinna þjóðfélagshópa, o.fl. En þetta mál snýst ekkert um breytingar á íslenskunni. Þetta snýst um það að enskan komi í stað íslenskunnar. Það er allt annað mál og grundvallaratriði að skilja þar á milli.

Ég hef enga ástæðu til að ætla að þessi viðhorf séu bundin við það unga fólk sem þarna er rætt við. Þvert á móti finnst mér margt benda til þess að þau séu algeng og útbreidd. Við höldum að það sé sjálfgefið að íslenskan verði hér áfram, sama hvernig við förum með hana og hversu litla rækt við leggjum við hana. En þessi viðhorf leiða til þess að við fljótum sofandi að feigðarósi og vöknum ekki upp fyrr en það er orðið of seint – ekki fyrr en íslenskan hefur glatað stöðu sinni sem aðaltungumál samfélagsins. Sá missir væri óafturkræfur.

Smágrein sem ég skrifaði á vísi.is á föstudaginn hefur valdið meira uppþoti en ég hafði ímyndað mér, allt út af einni málsgrein: „Þess vegna væri upplagt að verkalýðshreyfingin gerði þá kröfu í væntanlegum samningum að erlendu starfsfólki yrði gefinn kostur á vandaðri íslenskukennslu í vinnutíma.“ Það er tæpast hægt að kalla þetta tillögu, fremur ábendingu eða hugmynd, enda þykist ég vita að kröfugerð hafi þegar verið mótuð eins og fram kom í greininni. En vegna þessa var ég kallaður elíta sem talaði úr fílabeinsturni og mér voru gerðar upp ýmsar ástæður og hvatir – sagður leggja fram „útsmogið rasískt útspil“, vera handbendi verkalýðsarms Samfylkingarinnar, og ég veit ekki hvað og hvað.

Þetta truflar mig svo sem ekki neitt. En ástæðan fyrir því að ég nefndi þessa hugmynd, sem annað fólk hefur reyndar nefnt á undan mér, er sú að ég er sannfærður um að það er mikilvægt fyrir erlent starfsfólk að læra íslensku til að bæta stöðu sína á vinnumarkaði og í samfélaginu, og hef séð fjölmarga vitnisburði þess efnis. Það er t.d. vitað að margt vel menntað fólk er hér fast í láglaunastörfum sem tengjast menntun þess ekkert og getur ekki unnið við sitt fag vegna skorts á íslenskukunnáttu. Ég held hins vegar að það sé nokkuð almenn skoðun að íslenskukennsla sem fer fram að loknum löngum vinnudegi sé ekki vænleg til árangurs. Grundvallaratriði sé að kennslan fari fram á vinnutíma.

Eins og víða var nefnt í umræðunni hefði auðvitað verið hægt að beina kröfum um íslenskukennslu beint til ríkisins, í stað þess að tengja þær kjarasamningum. En ástæðan fyrir því að ég nefndi kjarasamninga í tengslum við þetta er sú að ef fólki á að vera heimilt að nýta hluta vinnutímans til íslenskunáms hlýtur það að verða að koma fram í kjarasamningi. Það þarf alls ekki að þýða, eins og víða er haldið fram, að verkalýðshreyfingin þyrfti þar með að lækka launakröfur sínar eða hverfa frá einhverjum öðrum kröfum. Það má vel hugsa sér að verkalýðshreyfingin og atvinnurekendur semdu um að fólki gæfist kostur á íslenskunámi í vinnutímanum en sendu svo ríkinu reikninginn. Annað eins hefur nú gerst.

Formaður Eflingar er ekki hrifin af hugmynd um að íslenskukennsla á vinnutíma verði hluti af kröfugerð verkalýðshreyfingarinnar og kallar mig „elítu“ sem tali úr fílabeinsturni – það má sjálfsagt til sanns vegar færa. Hins vegar finnst mér alltaf dálítið ódýrt og ómerkilegt að nota slík orð til að afgreiða fólk í opinberri umræðu. En sérstaklega finnst mér dapurlegt að formaður Eflingar virðist ekki hafa minnsta skilning á því að það kunni að vera umbjóðendum hennar í hag að læra íslensku, frekar en búa í einöngruðum samfélögum fólks sem ekki kann íslensku, er fast í láglaunastörfum og tekur ekki virkan þátt í samfélaginu, börn þess detta út úr skóla, o.s.frv. Ég held reyndar að fátt bæti hag erlends starfsfólks meira en íslenskunám.

„Það er náttúrulega bara afskaplega undarlegt að þau sem tilheyra einhverri menntaelítu skuli ætla að setja ábyrgðina á verkalýðsfélög verka- og láglaunafólks sem að augljóslega hafa um stærri og veigameiri hluti að hugsa akkúrat núna heldur en það að vernda íslensku þjóðtunguna“ segir Sólveig. Ýmsum finnst kannski að það sé ekki margt sem er stærra og veigameira en að vernda íslenskuna, og það hljóti að vera á ábyrgð okkar allra, en látum það liggja á milli hluta. Í tillögu minni var einmitt ekki verið að setja ábyrgðina á verkalýðsfélög, að öðru leyti en því að leggja til að þetta yrði hluti af kröfugerð þeirra, heldur var gert ráð fyrir að atvinnurekendur og ríkið bæru kostnaðinn.

Mér finnst málflutningur formannsins dálítið mótsagnakenndur: „Fólk vinnur andlega og líkamlega erfiða vinnu sem gerir það líka að verkum að hugur þeirra er kannski ekkert sérstaklega fókuseraður á það að læra tungumál.“ Þetta er auðvitað hárrétt, en það var nú einmitt þetta sem hugmynd mín átti að bregðast við – hún gekk út á það að draga úr þessari andlegu og líkamlega erfiðu vinnu en nota þann tíma sem þannig ynnist í íslenskunám. En það hefði líka verið gaman að heyra sjónarmið þeirra sem þetta snertir virkilega – þeirra 53% félagsmanna Eflingar sem ekki eiga íslensku að móðurmáli. Getur verið að þeim finnist mikilvægt að eiga kost á íslenskunámi í vinnutíma þótt formanninum finnist það léttvægt?

Almennir kjarasamningar standa fyrir dyrum og mörg stéttarfélög hafa mótað kröfugerð sína til atvinnurekenda, bæði um launahækkanir og ýmiss konar réttarbætur. Ég held að kröfurnar hafi yfirleitt ekki verið birtar í smáatriðum, þótt launakröfur hafi sums staðar komið fram. Launin eru vissulega mikilvæg, en ýmislegt fleira getur þó bætt hag launafólks, t.d. íslenskukunnátta sem ég hef ekki frétt til að minnst sé á í kröfum stéttarfélaga sem væri þó full ástæða til, í ljósi mikils fjölda erlends starfsfólks á vinnumarkaði. 53% félagsmanna í næststærsta stéttarfélaginu, Eflingu, eru nú þegar af erlendum uppruna og því er spáð að erlent starfsfólk verði orðið allt að helmingur vinnuaflsins fyrir miðja öldina.

Það liggur fyrir að ef íslenska á að halda stöðu sinni sem aðaltungumál landsins við þessar aðstæður þarf að gera stórátak í að kenna þeim sem hingað koma málið. Þar þurfum við öll að leggjast á eitt – stjórnvöld, atvinnurekendur, verkalýðsfélög og fólkið sjálft. Íslenskukunnátta erlends starfsfólks er allra hagur. Atvinnurekendur fá starfsfólk sem getur sinnt fjölbreyttari störfum, fellur betur inn í samfélagið og er líklegt til að vera ánægðara. Fólkið sjálft verður sveigjanlegra og eykur möguleika sína á vinnumarkaði. Dregið er úr hættunni á því að fólk af erlendum uppruna einangrist í samfélaginu, með öllum þeim erfiðleikum og hættum sem því geta fylgt, bæði fyrir fólkið sjálft og samfélagið. Og íslenskan blómstrar.

Þess vegna væri upplagt að verkalýðshreyfingin gerði þá kröfu í væntanlegum samningum að erlendu starfsfólki yrði gefinn kostur á vandaðri íslenskukennslu í vinnutíma. Atvinnurekendur bæru kostnaðinn af þeirri vinnuskerðingu sem af þessu hlytist, en stjórnvöld kæmu á móti með því að sjá til þess að mennta hæfa kennara, greiða fyrir vinnu þeirra og útvega góð kennslugögn. Miðað við nýlegar yfirlýsingar Samtaka atvinnulífsins verður að ætla að kröfum af þessu tagi yrði vel tekið – „við hljótum að senda út hvatningu til allra sem eru í aðstöðu til þess að styrkja íslenska tungu frekar en að veikja hana hægt og bítandi“ sagði framkvæmdastjóri Samtakanna nýlega í viðtali. Látum á þetta reyna!

Undanfarinn aldarfjórðung hefur ótalmargt í umhverfi okkar breyst, en fátt hefur þó breyst eins mikið og uppsprettur upplýsinga. Fram á tíunda áratug síðustu aldar fengum við mikið af upplýsingum okkar úr dagblöðum sem voru fimm, þar af þrjú opinber og yfirlýst flokksblöð og eitt óopinbert. Þessi blöð drógu að meira eða minna leyti taum flokkanna í fréttaflutningi sínum – en við vissum það og lásum fréttirnar með það í huga. Nú fáum við megnið af upplýsingum okkar á netinu – bæði frá innlendum og erlendum fréttamiðlum, en ekki síður frá samfélagsmiðlum. Þetta gerir allt aðrar kröfur til okkar um fréttamat.

Við erum að drukkna í upplýsingum og vitum að þær eru mistraustar. En við höfum ekki fengið mikla þjálfun í heimildarýni – í því að meta trúverðugleik upplýsinga sem við fáum. Ég hef áður sagt að ekkert sé brýnna að kenna í skólum landsins en orðræðugreiningu. Það hellist yfir okkur svo mikið af falsfréttum að það er lífsnauðsyn að fólk læri að greina sannleikann, hverju verið er að lauma að okkur, hverju á að láta okkur trúa, hvaða viðhorfum á að koma inn hjá okkur. Við megum ekki gleypa athugasemda- og gagnrýnislaust við hverju sem að okkur er rétt, undir yfirskini frétta eða fróðleiks.

Nú á dögum eru flest stærri fyrirtæki, félagasamtök, stofnanir og ráðuneyti með á sínum snærum kynningarstjóra, fjölmiðlafulltrúa, almannatengla, samskiptaráðgjafa og hvað það heitir. Fólkið sem velst í þessi störf hefur oftast fjölbreytta menntun og reynslu sem nýtist því – hefur oft starfað á fjölmiðlum um lengri eða skemmri tíma og er vant því að skrifa upplýsandi texta sem ná til fólks. Hlutverk þeirra er margvíslegt – að hafa samskipti við fjölmiðla og almenning, útbúa kynningarefni, svara fyrirspurnum o.s.frv. Síðast en ekki síst: Að skapa jákvæða ímynd af vinnuveitandanum.

Við þessa ímyndarsköpun er beitt fjölbreyttum aðferðum, en það sem okkur varðar er sú hlið sem snýr að tungumálinu. Það skiptir máli hvaða orð eru notuð og hver setningagerðin er. Vitaskuld er ekkert við þetta að athuga. Það er eðlilegt og sjálfsagt að vilja skapa sér jákvæða ímynd, og svo framarlega sem ekki er beinlínis farið rangt með er eðlilegt að tungumálinu sé beitt af kunnáttu í þeim tilgangi. Það er hins vegar hlutverk okkar, almennra málnotenda, að rýna í textann – skoða hann með gagnrýnu hugarfari, velta fyrir okkur hvað sé raunverulega verið að segja, hvað liggi á bak við, og hvað kunni að vera ósagt.

Þetta verkefni okkar er ekki einfalt en mikilvægt að þjálfa sig í því. Dæmi um orðræðugreiningu af þessu tagi má sjá í þremur pistlum sem ég skrifaði í fyrra um þrjár fréttatilkynningar útgerðarfyrirtækja – „Misnotkun tungumálsins“, „Orðræðugreining fyrir byrjendur“ og „Orðræðugreining fyrir lengra komna“. En eftir á að hyggja er titillinn „Misnotkun tungumálsins“ ekki sanngjarn. Það er ekki endilega um misnotkun að ræða þótt stjórnendur fyrirtækis beiti tungumálinu á þann hátt að þeirra hlutur verði sem bestur. Það er eðlileg málnotkun – frá þeirra sjónarmiði. Það er hins vegar okkar að sjá í gegnum hana.

Orðasambandið banna frá í merkingunni 'útiloka frá, meina aðgöngu / þátttöku' er orðið nokkuð algengt. Það virðist vera upprunnið í íþróttamáli og hefur verið langmest notað þar en kemur þó einnig fyrir í öðru samhengi. Elsta dæmi sem ég hef rekist á er í NT 1985: „Það hefur ekki gerst síðan 1919, þegar átta leikmenn voru bannaðir frá keppni ævilangt fyrir mútuþægni.“ En eftir það finn ég ekki dæmi fyrr en árið 2000. Þá segir í Morgunblaðinu: „Þar af leiðandi eiga lið sem eru í mikilli skuld á hættu að verða bönnuð frá slíkri keppni og einnig keppni í meistaradeild Evrópu og Evrópubikarkeppninni.“

Fleiri dæmi má finna frá sama ári, m.a. „Bílar voru þá bannaðir frá brautarsvæðinu á laugardegi vegna aurbleytu á bílastæðum“ og „Sam­tök sem berj­ast gegn kynþátta­for­dóm­um hafa kraf­ist að Jonathan Wood­ga­te og Lee Bowyer, leik­menn enska úrvalsdeildarliðsins Leeds, verði bannaðir frá öll­um leikj­um í Englandi þar til mann­orð þeirra verði hreinsað“ á mbl.is. Á vefnum fótbolti.net sem var opnaður 2002 hefur þetta samband verið mjög algengt alla tíð og á seinustu árum hefur það breiðst út til helstu fjölmiðla – elsta dæmið sem ég fann á vef Ríkisútvarpsins er frá 2015 og elsta dæmið úr Fréttablaðinu frá 2018.

Orðasambandið er langoftast notað um fólk og það virðist einkum þrennt sem fólk er bannað frá. Það eru í fyrsta lagi ýmiss konar störf eða athafnir – fólk er bannað frá að spila, afskiptum af knattspyrnu, dómgæslu, fótbolta, knattspyrnuiðkun, því að leika í skosku úrvalsdeildinni o.s.frv. Í öðru lagi eru viðburðir – fólk er bannað frá keppnisleikjum, æfingum, meistaradeildinni o.s.frv. Í þriðja lagi eru staðir – fólk er bannað frá búningsherbergi, hliðarlínunni, hótelinu, Kazakstan, nektardansstöðum, spilavítum, Old Trafford o.s.frv. Skilin milli þessara þriggja flokka eru reyndar ekki alltaf skýr.

Sjálfsagt má halda því fram að á bak við þetta liggi upphaflega einhver ensk áhrif en það er þó ekki svo að þetta sé bein þýðing á einhverju tilteknu ensku orðasambandi. Að banna frá getur samsvarað a.m.k. þremur enskum sögnum, eftir aðstæðum og samhengi – ban, exclude og suspend. Væntanlega er einnig um að ræða áhrif frá hliðstæðu sambandi með nafnorði í stað sagnar, bann frá, sem á sér mun lengri sögu í málinu. Í Morgunblaðinu 1970 segir: „Þjálfari liðsins, Marco, var dæmdur í bann frá allri þjálfun til ársloka 1972.“ Í Tímanum 1973 segir: „Þeir voru þá settir í ævilangt bann frá enskum úrvals- og landsliðum.“

Vitanlega væri hægt að orða þessa merkingu öðruvísi á íslensku – segja t.d. honum var meinað að spila, honum var bannað að mæta á æfingar, hann var útilokaður frá þátttöku í keppnisleikjum, hann var gerður brottrækur frá hótelinu, o.s.frv. En það þýðir ekki að ástæða sé til að amast við banna frá. Það samband fullnægir öllum skilyrðum til að teljast málvenja, og þar með rétt mál – það er meira en 20 ára gamalt, er algengt á prenti, er eðlilegt mál fjölda fólks, og ekkert bendir til annars en börn sem tileinka sér það á máltökuskeiði haldi því í máli sínu á fullorðinsárum. Mér finnst sjálfsagt að bjóða þetta samband velkomið í málið en ástæðulaust að láta það útrýma öðrum.

Ein algengasta klisja sem notuð hefur verið í íslenskri umræðuhefð undanfarna áratugi er að axla ábyrgð. Elsta dæmi um það á tímarit.is er frá 1957 og fram til 1970 eru aðeins tíu dæmi um sambandið. Þeim fer að fjölga um miðjan áttunda áratuginn og hefur síðan fjölgað jafnt og þétt – voru t.d. meira en þrisvar sinnum fleiri á árunum 2000-2009 (2542) en tuttugu árum áður, 1980-1989 (783). Hæpið er að það sýni að ábyrgðartilfinning Íslendinga hafi aukist svo mjög í seinni tíð – augljóslega er þetta klisja sem hefur komist í tísku og er notuð í tíma og ótíma. Þegar árið 1998 var þetta orðið áberandi og þá skrifaði Ásgeir Sverrisson í Morgunblaðinu:

„Orðasambandið „að axla ábyrgð“ hefur svo gjörsamlega tröllriðið fjölmiðlum í landinu á síðustu vikum að meira að segja skólabörn eru tekin „að axla þá ábyrgð“ að fylgja settum reglum um útivistartíma. Foreldrum er gert „að axla þá ábyrgð“ að tryggja að afkvæmi þeirra noti reiðhjólahjálma […]. Fréttamenn spyrja hvort tilteknum gæfumönnum beri ekki „að axla ábyrgð“, almenningur krefst þess að ráðamenn „axli ábyrgð“ og sjálfir segja stjórnvitringarnir og skósveinar þeirra að réttum aðilum beri „að axla ábyrgð“. Öllum ber „að axla ábyrgð“ nema vitanlega þeim sem úthellt hefur speki sinni í hvert eitt skiptið.“

En hvað felst í því að axla ábyrgð? Árið 2007 birti Jón G. Friðjónsson bréf frá Sigurði Karlssyni í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu. Þar sagði: „Að lokum langar mig að minnast á orðasambandið axla ábyrgð. Það virðist ekki lengur notað nema í merkingunni ‘að segja af sér’. […] Minn málskilningur segir mér að það að axla ábyrgð hafi einkum tvenns konar merkingu. Annars vegar að maður taki á sig tiltekna ábyrgð, t.d. formennsku í stjórnmálaflokki, og hins vegar að maður taki ábyrgð á gerðum sínum hafi hann brotið eitthvað af sér.“ Jón sagði að orðasambandið virtist vera nýtt af nálinni, og því gagnlegt að velta merkingunni fyrir sér.

Skýringin á axla í Íslenskri nútímamálsorðabók er 'taka á sig (ábyrgð, verkefni)' og það stemmir við minn skilning á þessu sambandi. Fólk sem axlar ábyrgð tekur á sig ábyrgð á einhverju, orðum eða gerðum, sem það hefur ekki endilega komið nálægt. Ráðherra getur t.d. axlað ábyrgð á verkum einhvers undirmanns síns þótt honum hafi verið alls ókunnugt um þau og þau jafnvel verið í blóra við vilja hans. En að axla ábyrgð felur líka í sér afleiðingar. Ráðherrann í dæminu á undan gæti þurft að segja af sér (þótt það gerist aldrei á Íslandi) eða mátt þola hrakfarir í næsta prófkjöri eða kosningum.

Það ber hins vegar við að orðasambandið sé notað á annan hátt – notað í sömu merkingu og bera ábyrgð. En á þessu tvennu er – eða var – grundvallarmunur. Fólk ber ábyrgð á tilteknum hlutum, samkvæmt lögum, siðareglum eða almennum venjum í mannlegum samskiptum, og undan þeirri ábyrgð verður ekki vikist, hún er ekki valkvæð – en hún hefur ekki endilega neinar afleiðingar. Fólk getur hins vegar hafnað því að axla ábyrgð, sem felur þá í sér að það neitar að taka afleiðingum sinna eigin gerða – eða eftir atvikum fjölskyldumeðlima, undirmanna eða annarra sem fólk hefur með einhverjum hætti í umsjá sinni.

Þetta höfum við stundum séð í pólitískri umræðu. Stjórnmálafólk kemur í viðtöl og segist með ábúðarfullum svip munu axla ábyrgð á umdeildum verkum sínum. Eins og það hafi eitthvert val. Við kinkum kolli og hrósum því fyrir ábyrga afstöðu. En svo gerist ekki neitt. Þarna er nefnilega bara verið að segja það sem augljóst er og óumdeilt, að fólkið ber ábyrgð á þessum verkum. En það hefur engar afleiðingar fyrir það. Öðru máli gegnir hins vegar þegar stjórnmálafólkið segir við okkur að við verðum öll að axla ábyrgð á þessu. Þá vitum við hvað til okkar friðar heyrir. Þá hefur ábyrgðin afleiðingar – fyrir okkur, venjulegt fólk.

Í þessum hópi hefur verið lögð mikil áhersla á að íslenska sé notuð á öllum sviðum á Íslandi, og það sé mikilvægt að fólk sem býr hér og starfar læri íslensku. Það er mikilvægt fyrir fólkið sjálft til að auðvelda því virka þátttöku í samfélaginu, það er mikilvægt fyrir okkur sem eigum íslensku að móðurmáli til að samskipti okkar við fólk sem hingað flyst verði sem greiðust, það er mikilvægt fyrir lýðræðislegt þjóðfélag til að koma í veg fyrir einangrun stórra hópa og tvískiptingu samfélagsins, og það er mikilvægt fyrir íslenskuna til að hún geti verið burðarás þess fjölmenningarlega samfélags sem við búum í – og viljum vonandi flest hver búa í.

En þetta er viðkvæmt og vandmeðfarið mál. Það verður að gæta þess vel að gera ekki óbilgjarnar kröfur um íslenskukunnáttu. Það tekur tíma að læra nýtt mál og geta verið ýmsar gildar ástæður fyrir því að fólk á erfitt með að læra íslensku eða lærir hana ekki. Það er sjálfsagt að hvetja fólk til að læra íslensku en við megum ekki undir neinum kringumstæðum sýna fólki ókurteisi vegna þess eins að það kunni ekki málið eða láta ófullkomna íslenskukunnáttu fólks hafa áhrif á framkomu okkar við það. Skortur á íslenskukunnáttu má ekki valda því að fólki finnist það vera óvelkomið. Við vitum að það er því miður stutt í rasisma og útlendingaandúð hjá sumum.

Það er hins vegar sjálfsagt og eðlilegt að gera miklar kröfur til fyrirtækja um að nota íslensku í auglýsingum, vefsíðum og hvers kyns markaðsstarfi, og til atvinnurekenda um að auðvelda starfsfólki sínu að læra íslensku og styðja það til þess – bjóða upp á íslenskukennslu í vinnutíma, greiða fyrir íslenskunámskeið o.s.frv. Vitanlega eykur þetta kostnað við að ráða erlent starfsfólk og ýmis fyrirtæki, t.d. í ferðaþjónustu þar sem erlent starfsfólk er yfirgnæfandi, munu auðvitað segja að Ísland sé nógu dýrt nú þegar og kostnaður við íslenskukennslu muni velta út í verðlagið og fæla fólk frá. Það er sjálfsagt satt og rétt.

En það liggur alveg fyrir að það fylgir því kostnaður að halda uppi sjálfstæðu tungumáli. Við höfum hingað til verið nokkuð sammála um að það sé þess virði – enda hefur ekkert kallað á annað og við höfum vart átt annan kost. En alþjóðavæðing og breytt samfélagsgerð veldur því að nú er komið að því að taka afstöðu: Teljum við mikilvægt að íslenska sé áfram aðaltungumál samfélagsins? Ef við neitum því, eða ypptum öxlum, getum við verið róleg og þurfum ekkert að gera – þá heldur enskan áfram hægt og bítandi að leggja samfélagið undir sig. En ef við svörum játandi þurfum við að vera tilbúin til að greiða þann kostnað sem því fylgir og grípa til aðgerða – strax.

Ég óttast hins vegar að þarna muni hljóð og mynd ekki fara saman, eins og nú er sagt. Bæði stjórnvöld og almenningur muni segja: Auðvitað viljum við halda áfram að tala íslensku, og gera það sem þarf til þess. En svo gerist ekkert. Við þurfum að átta okkur á því að ábyrgðin er okkar allra. Stjórnvalda, atvinnulífsins, og okkar, almennra málnotenda.