Í Málvöndunarþættinum á Facebook var nýlega vakin athygli á setningunni „Mín hræðsla við höfnun hvarf fyrir yfir 9 árum þegar ég var hafnaður af stelpu.“ Þetta minnti mig á þýðingu á heiti kvikmyndarinnar Gotcha! sem var sýnd í Reykjavík fyrir hálfum fjórða áratug. Íslenski titillinn var „Náður“ og hljómaði undarlega í mínum eyrum og greinilega margra fleiri. Þjóðviljinn sagði í umfjöllun um þessa mynd 1985: „þessi lýsingarháttur er allajafna ekki til af sögninni að ná, en vesturbæingur á blaðinu upplýsir að þetta hafi verið notað í „fallinni spýtu“ og svipuðum leikjum þar í sveit að fornu“.

Þessi lýsingarháttur var samt ekki nýr á þessum tíma þótt ég þekkti hann ekki. Í Þjóðviljanum 1902 segir: „Sökudólgur var ónáður, er síðast fréttist“. En lýsingarhátturinn náður hefur líklega verið algengastur í leikjum eins og áður er vikið að. Í lýsingu á fangaleik í Lögbergi 1916 segir: „Ekki þarf annað en geta snert þann sem maður eltir og sagt „náður“, þá verður hann að stöðvast“. Þetta er tekið fyrir í málvöndunargrein í Vísi 1936: „Eg bæti hér við, út götumáli barnanna: „Þú ert náður.“ Slíkt orðskrípi hefi eg aldrei heyrt til sveita, hvorki fyrr né síðar. Þar er sagt: Það er búið að ná þér (þér hefir verið náð o.s.frv.).“

Það er samt hægt að finna enn eldri dæmi af þessu tagi. Árið 1852 var gefið út kver sem heitir Íslenzk ævintýri sem var eins konar undanfari þjóðsagna Jóns Árnasonar. Á titilsíðu stendur „Söfnuð af M[agnúsi] Grímssyni og J[óni] Árnasyni“. Sögnin safna stjórnar þágufalli eins og þær sem áður voru nefndar og því hefði maður búist hér við Safnað af M. Grímssyni og J. Árnasyni. En þarna er lýsingarhátturinn sem sé í fleirtölu og samræmist Íslenzk ævintýri, um miðja 19. öld – og það ekki hjá neinum bögubósum.

Ég hef áður rökstutt að í dæmum eins og Ég var boðinn í mat, Dyrnar voru lokaðar o.s.frv. sé ekki um þolmynd að ræða – setningarnar lýsi ástandi, ekki verknaði, öfugt við Mér var boðið í mat, Dyrunum var lokað. Ég held að það megi líta eins á nefnifallið með náður. Þú ert náður er ekki þolmynd, vísar ekki til verknaðarins að ná einhverjum, heldur til þess að nú er hann kominn í tiltekið ástand – er náður. Fólk getur auðvitað haft mismunandi skoðanir á þessum dæmum en þau eiga sér skýrar fyrirmyndir í notkun annarra sagna.

Þetta minnti mig líka á umdeilda fyrirsögn á frétt á RÚV í hitteðfyrra: „Illa lagðir bílar töfðu slökkvilið í útkalli“. Margir bentu á að sögnin leggja stjórnar þágufalli í þessari merkingu og því gengi nefnifall á frumlaginu ekki. En það er útilokað að segja *Illa lögðum bílum töfðu slökkvilið í útkalli. Við leit á netinu finnast nokkur hliðstæð dæmi frá síðustu árum, og til er hópur á Facebook sem heitir Illa lagðir bílar. Kannski er sögnin leggja að bætast í hóp áðurnefndra sagna þannig að illa lagðir bílar vísi til ástands eða stöðu bílanna en sé ekki þolmynd. Þeirri greiningu fylgja þó ákveðin vandkvæði sem ekki er hægt að fara út í hér.

Auk dæmisins sem nefnt var í upphafi má finna nokkur dæmi á netinu sem benda til þess að hafna sé líka að bætast í þennan hóp. Mér fannst einna athyglisverðust skrá á vef Samgöngustofu um „höfnuð einkamerki“. En það sem er sérkennilegast við áðurnefnt dæmi er að því fylgir af-liður sem er venjulega talinn einkennismerki þolmyndar; hafnaður af stelpu. Hér er því um þolmynd að ræða og setningin lýsir verknaði, ekki ástandi. Annað svipað dæmi fann ég í Morgunblaðinu 2014: „Og svo var indæl stúlka að tala um afturgöngur á dögunum og tók sem dæmi Miklabæjar-Sólveigu sem var höfnuð af presti“ skrifar hneykslaður lesandi.

Í slíkum setningum er nefnifallið nýjung að því er ég best fæ séð, og á sér ekki fordæmi hjá öðrum sögnum. En hvað er að gerast þarna? Ég veit það ekki – og þótt ég gæti spunnið eitthvað um það yrði það of flókið fyrir þennan vettvang. Ég vildi bara vekja athygli á þessum dæmum.