Misnotkun málsins til að afvegaleiða fólk
11. Íslensk málrækt felst í því að vera á verði gagnvart því að stjórnvöld og önnur valdamikil öfl misbeiti tungumálinu í blekkingarskyni.
Í hinni frægu skáldsögu 1984 eftir George Orwell er kynnt tungumálið „nýlenska“ (newspeak) þar sem valdhafar afbaka tungumálið í því augnamiði að stýra hugsun þegnanna. Í þessu tungumáli er merkingu orða iðulega hliðrað til eða snúið á haus. Jónas Kristjánsson ritstjóri skrifaði marga beitta pistla um beitingu íslenskra ráðamanna á þess háttar tungutaki, og Sigurður Pálsson skáld vísaði til þess í ræðu árið 2014 þar sem hann sagði „grafalvarlegt hvernig ráðamenn hafa í svörum sínum og útskýringum stöðugt afvegaleitt tungumálið, ráðist inn í samband orðs og merkingar á skítugum skónum, reynt að rjúfa og brengla samband orðs og merkingar“.
Sem dæmi um þetta má nefna þegar farið var að nota orðið gengisbreyting um það sem áður var alltaf kallað gengislækkun og hafði á sér neikvæðan blæ. Þegar samningar um aðild Íslands að Evrópusambandinu voru í gangi notuðu andstæðingar aðildar orðið aðlögunarviðræður sem þýðingu á accession negotiations, en stuðningsmenn aðildar töldu það ranga þýðingu og vildu tala um samningaviðræður eða aðildarviðræður. Eitt af skýrustu dæmum undanfarinna ára er svo leiðréttingin sem ríkisstjórnin 2013-2016 notaði um stórfellda færslu fjármagns úr ríkissjóði til fólks sem hafði verið með verðtryggð húsnæðislán. Ótal önnur dæmi úr íslenskri stjórnmálaumræðu síðustu ára mætti nefna.
En það eru ekki bara stjórnmálamenn sem misbeita tungumálinu á þennan hátt. Haustið 2019 svaraði biskup Íslands spurningu um áhrif þess að kristinfræði sé ekki lengur kennd í skólum með því að segja „Það hefur orðið siðrof held ég“. Í umræðu eftir á sagði biskup að með þessu ætti hún ekki við siðleysi heldur „rof við siðinn sem við höfum lifað eftir um aldir á Íslandi“. Þótt ekki sé ástæða til að hafna þessari eftiráskýringu liggur í augum uppi að með þessari notkun orðsins er meðvitað eða ómeðvitað verið að leiða áheyrendur á villigötur – orðið siðrof kallar í huga áheyrenda á hina venjulegu og alþekktu merkingu orðsins, ‘upplausnarástand’.
Skýr dæmi um misnotkun tungumálsins í því skyni að afvegaleiða umræðuna er að finna í yfirlýsingu útgerðarfyrirtækis vegna kórónuveirusmits um borð í togara fyrirtækisins haustið 2020. Þar var t.d. sagt „Því miður fórst það fyrir“ að tilkynna grun um smit. Að farast fyrir merkir að eitthvað hafi gleymst eða lent í útideyfu – ekki að það hafi vísvitandi verið hunsað. Einnig var hvað eftir annað talað um „mistök“ þar sem augljóslega var um meðvitaða vanrækslu og hugsanlega lögbrot að ræða.
En misbeiting tungumálsins kemur ekki bara fram í orðanotkun – hún getur líka komið fram í setningagerð. Þannig er þolmynd iðulega notuð í stað germyndar til að draga athygli frá gerendum, einkum þegar um afbrot eða mistök er að ræða – sagt t.d. „Konu hrint fram af svölum“ og „Mistök voru gerð“. Gerendum er þannig skýlt á bak við andlitslausa þolmynd og þeirri tilfinningu laumað inn hjá fólki, meðvitað eða ómeðvitað, að um óhappatilvik sé að ræða frekar en ásetningsbrot. Látum ekki tungumálið ganga í lið með gerendum – notum germynd þar sem við á, ekki þolmynd. Germynd er fyrir gerendur.