Sagnirnar  kveikja og slökkva voru áður fyrr einkum notaðar um eld, og þar sem eldurinn lýsir var eðlilegt að nota þær einnig um ljós – talað er um að kveikja / slökkva eld / ljós þar sem sagnirnar taka andlag. Þetta yfirfærðist svo á hvers kyns ljósfæri sem eldur var tendraður á og þá er notuð forsetningin á – talað um að kveikja / slökkva á kerti / kyndli / blysi / eldspýtu / lampa o.s.frv. Í Þjóðólfi 1896 segir „Þá var kveikt á velskreyttu jólatré“ – það lá beint við að nota sögnina kveikja þar eð logandi kerti voru á trénu. Þegar Íslendingar kynntust gasi var líka hægt að nota sögnina kveikja um það, enda logaði eldur í því: „Ég ætla að fara fram og sækja eldspýtur, svo ég geti kveikt á gasinu“ segir t.d. í Heimskringlu 1892.

Áður var líka eldur í eldavélum og ofnum til hitunar og eðlilegt að nota kveikja á og slökkva á um hvort tveggja (þótt reyndar væri ekki síður talað um að kveikja upp í eldavél / ofni): „Síðan settist hann niður, kveykti á eldavélinni“ í Þjóðólfi 1901 og „Ég þori tæpast út á kvöldin af ótta við íkviknun, en þori þó heldur ekki að slökkva á ofninum“ í Melkorku 1953. En merking sagnanna kveikja og slökkva átti eftir að víkka enn frekar, eins og sést á dæmi úr Lögbergi 1888: „sumstaðar var ekki hægt að kveikja á rafurmagnsljósum um kveldið.“ Þarna voru komin fram ljós þar sem ekki logaði eldur, en vegna þess að þau gegndu sama hlutverki var eðlilegt að nota sömu sagnir. Við höldum líka áfram að nota þessar sagnir um rafmagnseldavélar.

Þróunin hefur orðið sú að kveikja á og slökkva á er notað um hvers kyns rafmagnstæki – ekki bara ljós og eldavélar þar sem eldur logaði áður, heldur líka þvottavélar, straujárn, kaffivélar, brauðristar, sjónvörp, plötuspilara o.s.frv. Merkingin er þá ekki lengur 'tendra / kæfa eld / ljós' heldur 'hleypa rafstraumi á / taka rafstraum af' eða 'setja í gang / stöðva'. Þessi notkun sagnanna hefur tíðkast áratugum saman, væntanlega frá því að umrædd tæki komu á markaðinn, og engum finnst neitt athugavert við þetta. En í seinni tíð er farið að nota kveikja á og slökkva á í ýmsu samhengi þar sem aðrar sagnir hafa tíðkast fram að þessu – kveikja / slökkva á bílnum / krananum / sturtunni / vatninu o.s.frv. Iðulega er þó amast við slíku orðalagi.

Ég er vanur því að nota samböndin setja í gang og drepa á um bíla, en ég sé engin góð rök gegn því að nota kveikja á og slökkva á í staðinn eins og iðulega er gert. Dæmi um það eru vissulega flest nýleg og meginhlutinn af samfélagsmiðlum en þó er ekki um nýjung að ræða – „Þér getið kveikt á bílnum“ segir í Nýjum kvöldvökum 1941 og „Ég hallaði mér áfram til þess að slökkva á bílnum“ í Munin 1955. Ef við lítum svo á að merking sambandanna sé 'hleypa rafstraumi á' og 'taka rafstraum af' verður ekki séð annað en þau eigi við, því að þótt bílar séu knúðir jarðefnaeldsneyti þarf að byrja á að hleypa rafstraumi á kerfið. Og rafbílar eru eins og hver önnur rafmagnstæki og því ætti að liggja beint við að nota kveikja á og slökkva á um þá.

Ég er líka vanur því að nota skrúfa frá og skrúfa fyrir um vatn – skrúfa frá / fyrir krana / sturtu o.s.frv. Það orðalag er gamalt og á rætur í því þegar krana var snúið nokkra hringi til að opna eða loka fyrir vatnsstraum – skrúfa er skýrt 'festa eða losa (e-ð) með hringhreyfingu' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Þetta var því mjög gagnsætt og eðlilegt orð, en nú eru skrúfaðir kranar orðnir frekar sjaldséðir og í staðinn hafa komið blöndunartæki sem stjórnað er með stöngum, hnöppum eða á annan hátt – sumum m.a.s. með hreyfiskynjurum. Það er samt eðlilegt að fólk sem alið er upp við að nota skrúfa fyrir / frá haldi því áfram þótt eðli athafnarinnar hafi breyst, rétt eins og við höldum áfram að tala um eldavél og eldhús þótt sjaldnast sé nokkur eldur þar.

En það er ekki síður eðlilegt að ungt fólk sem alið er upp við blöndunartæki án skrúfgangs velji fremur önnur orð – fyrir því hefur sögnin skrúfa enga skírskotun til verknaðarins og það notar þess í stað þau orðasambönd sem venjulega eru notuð um að 'setja í gang' og 'stöðva', þ.e. kveikja á / slökkva á. Það eru engin rök fyrir því að eðlilegt sé að tala um að kveikja á útvarpinu en ómögulegt að kveikja á sturtunni – í báðum tilvikum er verið að víkka merkingu sagnanna sem upphaflega áttu eingöngu við um eld eða ljós eins og áður segir. Slík merkingarbreyting á sér ótal fordæmi í málinu og er fullkomlega eðlileg. Það er engin ástæða til annars en viðurkenna kveikja á sturtunni og slökkva á bílnum sem rétt og eðlilegt mál.

Í dag rakst ég á setninguna „Gagnrýnir stjórnarliða fyrir að þaga þunnu hljóði“ á vefmiðli. Í hefðbundnu máli væri sagt þegja þunnu hljóði en myndin þaga er þó vel þekkt. Um hana eru hátt í 200 dæmi á tímarit.is, það elsta í Morgunblaðinu 1928: „Væri frásögnin hinsvegar rjett, var þetta atferli svo einstakt, að ómögulegt var yfir að þaga.“ Í Risamálheildinni eru 425 dæmi um orðmyndina þaga, þar af 310 á samfélagsmiðlum sem sýnir að hún er mun algengari í óformlegu máli en formlegu. En iðulega hefur verið amast við þessari beygingu. Gísli Jónsson nefndi hana a.m.k. fjórum sinnum í þáttum sínum í Morgunblaðinu (563, 708, 1098, 1135) og bæði Jón G. Friðjónsson og Baldur Hafstað hafa einnig nefnt hana í málfarsþáttum í sama blaði.

Að auki má nefna Jón Aðalstein Jónsson sem sagði í Morgunblaðinu 2003: „Þess vegna er sagt: ég þegi í hel, þú þegir og hann þegir málið í hel, alls ekki ég þaga, þú þagar, hann þagar málið í hel. Enda þótt ég viti, að enginn segi svo, er einsætt að benda á þennan rugling. Í OM (1983) og OE (2002) má t.d. sjá dæmi eins og að þegja þunnu hljóði, þegja um e-ð, þegja yfir e-u. Hér held ég engum detti í reynd í hug að tala um að þaga þunnu hljóði o.s.frv.“ En slík dæmi eru þó til – í Vikublaðinu 1996 segir „Mér finnst áberandi að óbreyttir stiórnarliðar þaga þunnu hljóði“ og í DV 1999 segir „þeir segjast ekki sjá neina ástæðu til að þaga þunnu hljóði yfir því“. Í Risamálheildinni má einnig finna nokkur dæmi um þetta samband af samfélagsmiðlum.

Jón Aðalsteinn fullyrðir að „enginn segi“ ég þaga, þú þagar, hann þagar, og Halldór Halldórsson sagði í Tímanum 1956: „Öllum heimildarmönnum mínum ber saman um að sögnin þaga beygist nákvæmlega eins og sögnin þegja […].“ Þetta er nærri lagi þótt örfá dæmi séu um annað, m.a. „nei ég þaga ekki“ af Hugi.is 2006, „Atvinnulífið er ekki að leita að starfsfólki sem þagar í 8 tíma og fylgir leiðbeiningum“ af Twitter 2014, og „ætli þið hinar þagið ekki bara yfir ykkar lögbrotum, hver sem þau svosum eru“ af Bland.is 2009. Þessi dæmi eru sárafá, en nokkur dæmi eru um þögum – „Við þögum stærsta hugsuð okkar í hel“ í Morgunblaðinu 1932, „Skilum skömminni og þögum aldrei yfir ofbeldi“ af Twitter 2021, og fáein í viðbót.

Í umfjöllun um myndina þaga í Tímanum 1956 vitnaði Halldór Halldórsson í Guðmund G. Hagalín sem kvaðst „þekkja þennan nafnhátt vel að vestan bæði úr Arnarfirði og Dýrafirði“ og einnig hafði Halldór „spurnir af nafnhættinum þaga úr Dalasýslu“. „Virðist því útbreiðsla hans vera þó nokkur“ sagði Halldór og benti á að j í nafnhætti sagnanna segja og þegja er afbrigðilegt í þeim flokki sem sagnirnar tilheyra. „Það hefði því vel mátt búast við nafnhættinum þaga í for[n]máli“ segir Halldór en taldi þó ekki að myndin þaga hefði varðveist frá fornu fari „þótt hún kunni að vísu að vera nokkuð gömul“, heldur væri um að ræða áhrif frá öðrum sögnum sama flokks – fólk hefði farið að beygja þaga ­– þagði – þagað hliðstætt vara – varði – varað.

Um þetta segir Halldór: „Slík fyrirbrigði eru algeng í öllum málum og nefnast áhrifsbreytingar.“ Það er athyglisvert að Halldór, sem yfirleitt hikaði ekki við að kveða upp dóma um „rétt“ mál og „rangt“, nefnir ekki að nafnhátturinn þaga sé rangur. En hann var líka tilbúinn að viðurkenna staðbundnar málvenjur og taldi – öfugt við það sem oft var gert, t.d. í kverinu Gætum tungunnar – að þora því væri jafnrétt og þora það, því að þótt það síðarnefnda væri að vísu eldra væri það fyrrnefnda staðbundin málvenja á Vestfjörðum. Væntanlega hefur hann einnig talið þaga staðbundna mynd sem þar með væri rétt mál. Enda er hún gömul, algeng og fullnægir öllum skilyrðum til að teljast málvenja og þar með „rétt mál“ samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu.

Hér hefur stundum verið rætt um merkingu samsettra orða – hvort og að hvaða marki við túlkum þau bókstaflega út frá merkingu samsetningarliðanna. Gott dæmi um þetta eru samsetningar með risa- sem fyrri lið. Þar er auðvitað um að ræða nafnorðið risi sem er skýrt 'þjóðsagnavera sem líkist gríðarstórum manni, jötunn' og 'mjög hávaxinn maður' í Íslenskri nútímamálsorðabók, en getur líka verið 'e-ð mjög stórt' eins og segir í Íslenskri orðabók. Þessi merking kemur fram í lýsingarorðum eins og risastór og risavaxinn og fjölmörgum nafnorðum eins og risafura, risafyrirtæki, risalaun, risamót, risarækja, risaskjár, risasvig, risatitill, risaveldi, risaþota og fjölmörgum fleiri – þetta er mjög frjó orðmyndun.

En algengasta orðið með þessum fyrri lið er þó líklega risaeðla sem virðist vera u.þ.b. hundrað ára gamalt – elsta dæmi um það er í greininni „Myndun Íslands og ævi“ eftir Guðmund G. Bárðarson í Iðunni 1918 þar sem dýralífi á miðlífsöld er lýst: „Nú eru fjölmargar skriðdýrategundir komnar fram á sjónarsviðið; hefir sá dýraflokkur hvorki fyr eða síðar staðið í jafnmiklum blóma; þá voru uppi fiskeðlur (Ichthyosaurus), svaneðlur (Plesiosaurus), flugeðlur (Pterodactylus), risaeðlur (Dinosaurus) o.fl. af þeim dýraflokki. Dýr þessi voru sum geisi-stór (hvaleðlan 12 m. löng) og mörg fáránleg að útliti og árum líkust.“ Þarna er ljóst að heitið risaeðla er bara notað um einn margra flokka eða ættbálka af forsögulegum eðlum.

Í almennu máli hefur þróunin þó orðið sú að risaeðla er iðulega notað sem samheiti yfir allar tegundir forsögulegra eðla, stórar og smáar. Þar af leiðir að með orðinu eru stundum notuð lýsingarorð sem ekki samræmast endilega merkingu fyrri liðarins, risa-. Það virðist hafa hafist með kvikmyndinni „The Land before Time“ eftir Steven Spielberg sem „segir frá lítilli risaeðlu sem strýkur frá heimkynnum sínum“. Myndin var frumsýnd á Íslandi fyrir jólin 1989 og var þá kölluð „Fyrstu ferðalangarnir“ en þegar hún var sýnd í sjónvarpi tveimur árum síðar fékk hún heitið „Litla risaeðlan“. Síðan hafa verið sýndar fjölmargar barnamyndir um „litlar risaeðlur“ þannig að málnotendur hafa vanist þessu orðasambandi og það er algengt í málinu.

Önnur lýsingarorð svipaðrar merkingar og lítill koma einnig fyrir með risaeðlu – bæði smávaxin risaeðla og dvergvaxin risaeðla koma fyrir á prenti, og einnig samsetningin dvergrisaeðla. Þar við bætist að lýsingarorð andstæðrar merkingar koma einnig fyrir – stór risaeðla, risastór risaeðla, risavaxin risaeðla, tröllvaxin risaeðla. Þarna mætti búast við að fyrri liðurinn risa- gerði þessi lýsingarorð óþörf. En notkun lýsingarorða sem vísa til stærðar með orðinu risaeðla sýnir að málnotendur skynja orðið iðulega sem heild án þess að horfa á það út frá þeirri merkingu sem fyrri liðurinn hefur einn og sér. Það er fullkomlega eðlilegt, og einmitt það sem búast má við og gerist mjög oft þegar orð hafa verið lengi í málinu og eru algeng.

Þarna kemur vel fram hvernig hið margrómaða gagnsæi íslenskunnar getur bæði gagnast okkur til að skilja orð sem við þekkjum ekki, en einnig flækst fyrir okkur þegar merking orða hnikast til. Ef við heyrum eða sjáum ókunnugt orð með fyrri liðinn risa- vitum við strax að um er að ræða eitthvað mjög stórt. En sú tenging getur líka truflað sum okkar í orðum sem hafa öðlast fastan sess í málinu eins og risaeðla. Það veldur engum vandkvæðum að tala um small dinosaur í ensku eða lille dinosaur í dönsku vegna þess að dinosaur er ekki gagnsætt í þessum málum á sama hátt og risaeðla í íslensku – dino- hefur ekki sérstök tengsl við stærð í huga fólks (er leitt af deinos (δεινός) 'hræðilegur' í grísku en venjulegir málnotendur vitað það tæpast).

Hér eigum við tvo kosti. Við getum horft fram hjá merkingu einstakra orðhluta og litið á orðið risaeðla sem heild, sem merki 'skriðdýr af ótiltekinni tegund sem uppi var á miðlífsöld og er nú aldauða'. Ef við gerum þetta er eðlilegt að nota hvers kyns lýsingarorð sem vísa til stærðar með orðinu. En við getum líka sagt að það sé ótækt að nota risaeðla í svona víðri merkingu – það vísi eingöngu til ákveðinna stórvaxinna ættbálka eins og fyrri liðurinn sýni glöggt. Þetta verður fólk að gera upp við sjálft sig, en almennt séð held ég að það sé óheppilegt að hrófla við orðum sem hafa unnið sér hefð í málinu jafnvel þótt okkur finnist þau ekki notuð á „rökréttan“ hátt. Öðru máli gegnir um orð sem lýsa viðhorfum eða gildismati og geta falið í sér fordóma.

Í frétt sem ég las á vefmiðli í morgun rakst ég á setninguna „Brúnin þarna í dag er stórhættuleg og umferðinni fer bara aukandi“. Ég staldraði við sambandið fara aukandi og minntist þess ekki að hafa séð það áður eða heyrt. Vissulega er þetta auðskilið, en venjulegt orðalag í þessu samhengi væri þó umferðin eykst eða umferðin fer vaxandi. Leit á tímarit.is staðfesti þá tilfinningu að þetta orðalag væri óvenjulegt því að ég fann innan við 10 dæmi um það. Elsta dæmið er í Skírni 1865: „til atvinnu við baðmullaryrkju, er mjög hefir farið aukandi síðan í þeim löndum.“ Einnig má nefna „Þingtraust sjera E.P. hefur farið aukandi“ í Vísi 1914 og „Gosdrykkjaneysla landsmanna er einnig gífurlega mikil og fer aukandi“ í Tímanum 1987.

En í Risamálheildinni fann ég hátt í 40 dæmi um sambandið, flest úr óformlegu máli á samfélagsmiðlum, t.d. „mér finnst að það hafi farið aukandi lyk[t]in frá honum“ á Hugi.is 2003, „Þessi „æsifréttaflutningur“ hefur farið sí aukandi“ á Málefnin.com 2004, „Agavandamál á Íslandi fara alltaf aukandi með hverju árinu“ á Bland.is 2004 og „Spjaldtölvu-menntun er nú að fara aukandi“ á Twitter 2015. Einnig má finna dæmi á hefðbundnari vefmiðlum, t.d. „Fylgi Obama í Pennsylvaníu hefur farið aukandi“ á mbl.is 2008, „Hingað til hafa þó viðskipti milli landanna farið aukandi“ í Viðskiptablaðinu 2015, „umsvifin í fasteignalánum fara aukandi“ á Vísi 2017, og „tekjuójöfnuður karlmanna milli kynslóða hafi farið aukandi“ í Kjarnanum 2017.

Vitanlega er aukandi rétt myndaður lýsingarháttur nútíðar af auka og er langalgengastur í samsettum lýsingarorðum, eins og atvinnuaukandi, blóðaukandi, bragðaukandi, lystaukandi, virðisaukandi og fjölmörgum fleiri. Notkun hans sem sjálfstæðs orðs í sömu merkingu og ‚vaxandi‘, er þó ekki bundin við sambandið fara aukandi – „St. nýtur trausts meðal þingmanna, og mun það aukandi farið hafa“ segir í Vísi 1914, „25 ára reynsla okkar og stöðugt aukandi sala sýnir best, að viðskiftamenn okkar eru ánægðir“ segir í Morgunblaðinu 1929, „heldur njóta sjómennirnir í stöðugt aukandi mæli betri kjara“ segir í Sjómannablaðinu Víkingi 1967, og „hún er farin að vera aukandi á Suður- og Vesturlandinu“ segir í Bændablaðinu 2005.

En í dæminu sem ég vitnaði til í upphafi segir ekki umferðin fer aukandi eins og búast mætti við, heldur umferðinni fer aukandi – frumlagið er í þágufalli. Það er óvænt, því að sögnin auka stjórnar þolfalli en ekki þágufalli og því mætti búast við frumlagi í nefnifalli eins og í hliðstæðum víxlum með öðrum sögnum sem stjórna þolfalli, t.d. verslunin hækkaði álagningu – álagning fer hækkandi. Þarna virðast vera áhrif frá sögnum eins og fjölga sem stjórna þágufalli sem helst í slíkum víxlum – verslunin fjölgaði vörum – vörum fer fjölgandi. Í Risamálheildinni má finna tvö dæmi um þágufall með fara aukandi – „áttum frekar von á því kannski að komum færi aukandi eftir hrun“ í RÚV 2015 og „ofbeldisglæpum fer aukandi“ á Twitter 2015.

Það er því ljóst að sambandið fara aukandi er til í málinu og notkun þess fer vaxandi – ég segi ekki fer aukandi því að þetta samband er ekki (enn) hluti af mínu máli, og sama gildir líklega um meginhluta málnotenda. En það þýðir ekki að ástæða sé til að amast við því. Öðru nær – ég hef oft haldið því fram að við eigum almennt séð að taka nýjungum í málinu fagnandi, svo framarlega sem þær ganga ekki í berhögg við málkerfið á einhvern hátt. Það er lífsnauðsyn fyrir íslenskuna að endurnýjast eins og hún hefur alltaf gert, og þótt ekki sé mikil hefð fyrir fara aukandi er tæpast hægt að hafna því sambandi með málfræðilegum rökum. En vegna fallstjórnar auka er rétt að halda sig við nefnifallið og segja umferðin fer aukandi frekar en umferðina.

Í hádegisfréttum Ríkisútvarpsins var sagt frá alvarlegu umhverfisslysi í Bandaríkjunum. Í fréttinni var rúmlega 20 sekúndna innslag á ensku þar sem ónafngreindur fulltrúi umhverfisstofnunar Bandaríkjanna lýsti þeim kröfum sem stofnunin gerði á hendur fyrirtækinu sem ber ábyrgð á slysinu. Þetta var hvorki þýtt né endursagt á íslensku og í þessu innslagi kom ýmislegt fram sem ekki var nefnt í íslenskum texta fréttarinnar – hlustendum var því greinlega ætlað að skilja enskuna.

Þetta er ekki einsdæmi – mér finnst það færast í vöxt að enskt tal heyrist í fréttum og fréttaskýringum í útvarpi. Það getur átt rétt á sér að vissu marki, t.d. til að leyfa hlustendum að heyra raddir þekkts fólks eða hlusta á einhverjar meiriháttar yfirlýsingar. Hvorugu var til að dreifa í þessu tilviki, en þótt svo hefði verið hefði samt átt að þýða innslagið. E.t.v. hefur það verið ætlað fyrir sjónvarpsfréttir þar sem hægt er að láta texta fylgja, en í útvarpi hefði átt að sleppa innslaginu og endursegja efni þess.

Mér finnst þetta óboðlegt, einkum og sér í lagi í Ríkisútvarpinu. Það á ekki og má ekki gera ráð fyrir því að allir útvarpshlustendur skilji ensku. Vissulega má segja að í þessu tilviki hafi ekki verið um að ræða frétt sem eigi brýnt erindi til almennings og þess vegna komi ekki að sök þótt hluti hennar hafi eingöngu verið á ensku. En það skiptir bara engu máli – þetta er grundvallaratriði sem ekki á að víkja frá. Ég vonast til þess að Ríkisútvarpið – og aðrar útvarpsstöðvar – geri þetta ekki að vana.

Síðustu daga hefur talsvert verið rætt í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum um breytingar sem gerðar hafa verið í nýjum (enskum) útgáfum á bókum norsk/enska barnabókahöfundarins Roald Dahl, í þeim tilgangi „að fjarlægja móðgandi orðalag og gera sögurnar aðgengilegri nútímalesendum“. Eins og við var að búast hefur þessum breytingum verið misjafnlega tekið – sumum finnst þær eðlilegar en að mati annarra eru þær stórhættulegar. Svipuð dæmi hafa svo sem komið upp áður – ekki er langt síðan íslenskum titli Tinnabókarinnar Svaðilför í Surtsey var breytt vegna þess að hugsanlega mátti lesa rasisma úr titlinum og Tinni í Kongó hefur verið mjög umdeildur af sömu ástæðum og sums staðar hefur verið reynt að banna bókina.

Þótt endurritun af þessu tagi sé yfirleitt gerð af góðum hug er hún mjög varasöm af ýmsum ástæðum. Hún getur auðvitað verið brot á sæmdarrétti höfundar sem felur m.a. í sér að „[ó]heimilt er að breyta verki höfundar eða birta það með þeim hætti eða í því samhengi, að skert geti höfundarheiður hans eða höfundarsérkenni“. Þá gildir einu þótt eigandi höfundaréttar hafi samþykkt breytingarnar, eins og virðist vera í tilviki Roald Dahl. Það er líka síbreytilegt hvaða viðhorf, orðalag eða framsetning þykir óviðeigandi á einhvern hátt. Ef hlaupið er eftir samfélagsstraumum hvað þetta varðar getur þurft að gera breytingar aftur eftir nokkur ár. Svo er auðvitað alltaf hætta á að breytingar séu ekki endilega eða eingöngu gerðar af góðum hug.

Vissulega er algengt að í bókum komi fram viðhorf eða orðalag sem nú þykir óviðurkvæmilegt og bera vott um fordóma enda þótt það hafi tíðkast og þótt eðlilegt á ritunartíma bókanna. Þegar um barnabækur er að ræða er eðlilegt að fólk vilji ekki að börn verði fyrir áhrifum frá slíku. En aðferðin til að koma í veg fyrir það er að halda slíku efni frá börnunum frekar en að breyta textanum og fjarlægja hið óæskilega úr honum. Oft er þó um að ræða efni sem er gott að öðru leyti og við viljum að börnin fái að njóta, og önnur leið er þá að lesa það með þeim – vekja athygli þeirra á því að tiltekin orð eða viðhorf eigi ekki lengur við og önnur séu komin í staðinn, og útskýra hvers vegna. Þá gefst líka gott tækifæri til að ræða við börnin um margvísleg efni.

Þegar um er að ræða stálpuð börn, unglinga og fullorðið fólk er vitanlega hvorki hægt að lesa bækur með þeim né halda bókunum alveg frá þeim. Þá er líka tilgangslaust að gefa út dauðhreinsaðar útgáfur eldri texta vegna þess að upphaflegu útgáfurnar eru til og fólk getur nálgast þær. En þá skiptir höfuðmáli eins og ég hef oft lagt áherslu á að beita orðræðugreiningu. Við þurfum að þjálfa börnin okkar og okkur sjálf í því að greina texta – átta okkur á merkingu orða og þeim tilfinningum sem þau geta vakið hjá málnotendum. En jafnframt þurfum við að skilja texta út frá þeim tíma og því umhverfi sem þeir eru sprottnir úr – átta okkur á því hvaða orð og viðhorf eru úrelt en forðast um leið að dæma textana út frá viðhorfum samtíma okkar.

Svissneski málfræðingurinn Ferdinand de Saussure lagði áherslu á að tengslin milli tákna málsins – orðanna – og þess sem þau vísa til væru tilviljanakennd og ættu sér engar röklegar forsendur. Það er ekkert í hljóða- eða bókstafaröðunum h-e-s-t-u-r og h-ú-s sem segir að þær hljóti að merkja það sem þær gera í íslensku – við bara lærum merkingu þessara hljóðaraða þegar við tileinkum okkur málið, hvort sem það er á máltökuskeiði eða síðar. Þetta er augljóst og óumdeilt hvað varðar grunnorð málsins, orð sem aðeins hafa að geyma eina rót. En málið vandast þegar við skoðum samsett orð, eins og t.d. h-e-s-t-h-ú-s. Þar getum við brotið orðið upp í tvo hluta, hest- og -hús, og tengt þá við sjálfstæð orð sem við þekkjum, hestur og hús.

Þarna eru tengsl hljóðaraðar og merkingar ekki lengur fullkomlega tilviljanakennd þótt þau séu það í grunnorðunum – við getum haldið því fram að merking orðsins hesthús sé rökrétt og óhjákvæmileg afleiðing af merkingu orðanna hestur og hús. Þetta er hið margrómaða gagnsæi íslenskunnar sem hún hefur fram yfir ýmis grannmál þar sem samsett orð hafa iðulega að geyma gríska eða latneska stofna sem hafa enga merkingu fyrir fólki. Það er samt rétt að benda á að þótt við þekkjum hluta samsetts orðs úr öðrum orðum og getum tengt það við þau dugir það okkur ekki endilega til að átta okkur fullkomlega á merkingu samsetta orðsins. Hún er nefnilega alls ekki alltaf – og kannski sjaldnast – summa eða fall af merkingu orðhlutanna.

Þótt við þekkjum báða hluta orðsins útihús úr atviksorðinu úti og nafnorðinu hús þurfum við samt að læra sérstaklega að orðið merkir 'önnur hús en íbúðarhús á sveitabæ, t.d. fjós og fjárhús' – ekkert í orðinu sjálfu gefur vísbendingu um þá merkingu. Stundum gefur það m.a.s. kolranga niðurstöðu að tengja orð við upprunann. Í orðinu eldhús felast t.d. bæði eldur og hús, en nú á tímum er sjaldnast eldað yfir opnum eldi, og eldhúsið er ekki sérstakt hús eins og eitt sinn var, heldur herbergi eða svæði í húsi. Orðið hefur haldist þótt eðli fyrirbærisins hafi gerbreyst. Þetta truflar okkur ekkert – við lærum orðið sem heiti á þessu tiltekna herbergi eða svæði og erum venjulega ekkert að tengja það við orðhlutana enda er það oftast borið fram án h – eldús.

Ég nefni þetta vegna þess að nýlega var hér til umræðu hvort orðið brúðkaup væri nothæft eða viðeigandi í samtímanum. Orðið brúður merkir 'kona sem er að ganga í hjónaband' og brúðkaup merkir upphaflega „hjúskaparsamning eða það að brúður var mundi keypt“ segir í Íslenskri orðsifjabók. Nú finnst okkur vitanlega fjarri lagi að karlar kaupi sér konur, og einnig var því velt upp hvort orðið gæti átt við þegar tveir karlmenn gengju í hjónaband – þar er engin brúður í framangreindri merkingu. En í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'athöfn og veisla í tilefni þess að tveir einstaklingar eru gefnir saman í hjónaband' – þar er það sem sé ekki tengt á nokkurn hátt við orðhlutana brúð­- og ­-kaup. Í þessu tilviki eigum við tvo kosti.

Við getum litið á orðabókarskýringuna og sagt: „Þetta er það sem orðið merkir í samtímanum. Orðhlutarnir benda vissulega til annars en það skiptir ekki máli – við lítum bara á orðið í heild en lítum fram hjá merkingu einstakra hluta þess, rétt eins og við gerum með eldhús og ótalmörg önnur orð.“ En svo getum við líka sagt: „Það er augljóst hverjir hlutar þessa orðs eru, brúður og kaup, og það liggur beint við að tengja orðið við þau orð. Þess vegna er brúðkaup ótækt orð – það gefur til kynna að konur séu keyptar í einhverjum skilningi, og það útilokar hjónaband tveggja karlmanna.“ Það er ekki hægt að segja að annað þessara sjónarmiða sé ótvírætt rétt en hitt rangt, eða annað eigi alltaf við en hitt aldrei. Það fer eftir því um hvers konar orð er að ræða.

Ef bókstafleg eða upprunaleg merking orðanna felur í sér einhvers konar viðhorf eða gildismat getur verið heppilegt eða nauðsynlegt að skipta þeim út. Það hefði mátt halda því fram að orðið kynvilla merkti einfaldlega 'samkynhneigð' og þótt villa merki 'eitthvað rangt' sé ástæðulaust að skilja það bókstaflegum skilningi í þessari samsetningu, nú þegar viðhorf hafi breyst. En það hefði aldrei gengið. Til þess er tengingin við orðið villa of sterk í huga málnotenda, og orðið of tengt fordómum og gildismati. Svipað má segja um orð eins og vanskapaður, fóstureyðing og mörg fleiri. Öðru máli gegnir um orð eins og eldhús. Það felur ekki í sér neins konar gildismat eða viðhorf og því fylgja engir fordómar og þess vegna truflar það okkur ekki.

En þarna geta verið ýmis markatilvik og fólk er misjafnlega viðkvæmt. Hér hefur t.d. verið skrifað áður um andstæðuna örvhent – rétthent. Við erum alin upp við að það sem ekki er rétt hljóti að vera rangt, og þess vegna sé í einhverjum skilningi rangt að vera örvhentur – og þannig var vissulega litið á þetta áður fyrr og reynt að venja börn við að nota frekar hægri höndina. En truflar þetta fólk eitthvað núorðið? Ég veit það ekki, en endurtek að „aðalatriðið er eins og jafnan, að sýna tillitssemi og umburðarlyndi – að fólk skilji afstöðu annarra og sýni henni virðingu í stað þess að gera lítið úr henni og kalla hana ofurviðkvæmni, íhaldssemi, pólitíska rétthugsun og öðrum slíkum nöfnum sem sjást of oft í málfarslegri umræðu.“

Í gær rakst ég á orðið svipstundis í frétt á mbl.is – „Rýma þurfti sjöundu hæð svipstundis þegar mygla fannst þar.“ Þótt ég þekkti ekki orðið var það auðskilið út frá samhengi og einnig út frá orðinu samstundis og sambandinu á svipstundu, en vegna þess að það er ekki að finna í neinum orðabókum lét ég mér detta í hug að þessu tvennu hefði slegið saman í huga blaðamanns. Við nánari athugun kom þó í ljós að svo er ekki – a.m.k. hefur þá sams konar samsláttur átt sér stað hjá fleirum. Á tímarit.is er að finna 37 dæmi um orðið, það elsta í Skírni 1864: „hvorugum þeirra klæja svo lófarnir, að þeir svipstundis þrífi til vopnanna.“ Næsta dæmi kemur ekki fyrr en 1919, og svo eru örfá (2-8) dæmi frá hverjum áratug. Í Risamálheildinni eru níu dæmi.

Þótt atviksorðið svipstundis sé sárasjaldgæft og komi ekki til fyrr en á 19. öld gegnir öðru máli um nafnorðið svipstund sem kemur fyrir þegar í fornu máli – „en það var svipstund ein, áður stofan brann, svo að hún féll ofan“ segir t.d. í Egils sögu. Bæði að fornu og nýju kemur orðið þó aðallega fyrir í atvikslega sambandinu á (einni) svipstund(u) sem hefur lengi verið mjög algengt. Orðið svipstund merkir 'stutt stund, örskotsstund, andartak, augnablik' segir Íslensk orðabók og sambandið á svipstundu er skýrt 'mjög fljótt' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Sama merking er í svipstundis sem er rétt myndað og eðlilegt orð, en fjöldi íslenskra atviksorða er myndaður með viðskeytinu -is sem á rætur í eignarfalli svonefndra ija-stofna.

Annað sjaldgæft atviksorð myndað með viðskeytinu -is af nafnorðinu stund er réttstundis sem er skýrt 'á réttum tíma, stundvíslega' í Íslenskri orðabók. Þetta orð kemur ekki fyrir í fornu máli og virðist ekki vera gamalt – elsta dæmi á tímarit.is er úr Ísafold 1908: „Næsta sinn er þau skyldu hittast, kom Nanna réttstundis, en Baldur of seint, því hann var úr-laus.“ Orðið komst líka inn í Íslensk-danska orðabók frá 1920-1924. Um það eru rúm 800 dæmi á tímarit.is og það var mjög algengt á bilinu 1930-1960, en hefur síðan verið á hraðri niðurleið og frá áratugnum 2010-2019 er aðeins eitt dæmi um það á tímarit.is. Það virðist því af einhverjum óskýrðum ástæðum hafa horfið úr málinu og er ekki að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók.

En þótt svipstundis eigi hliðstæðu í nafnorðinu svipstund eru engin dæmi um nafnorðið *réttstund – og ekki heldur um *samstund, en þriðja orðið sem hefur seinni hlutann -stundis er samstundis. Það kemur líka fyrir í fornu máli en ólíkt hinum tveimur er það mjög algengt í nútímamáli og hefur lengi verið. Guðrún Kvaran hefur bent á að búast hefði mátt við i-hljóðvarpi í orðinu (og þá líka réttstundis og svipstundis) eins og verður í öðrum -is-atviksorðum ef skilyrði eru fyrir hendi. Þá hefði orðið verið samstyndis og sú mynd kemur fyrir í bréfi frá 1499 „sem sýnir ef til vill að samstundis hefur þótt framandleg orðmynd“ segir Guðrún. En bæði svipstundis og réttstundis eru lipur orð sem eru vannýtt og mætti nota meira.

Nýlega hafa verið gefnar út tvær merkar skýrslur um tungumál í íslenskri ferðaþjónustu, unnar í samvinnu Háskólans á Hólum og Árnastofnunar – höfundar eru Anna Vilborg Einarsdóttir, Ágústa Þorbergsdóttir og Sigríður Sigurðardóttir. Önnur skýrslan heitir Staða málstefnu í stoðkerfi ferðaþjónustunnar. Skiptir hún máli?, og hin Nöfn fyrirtækja í íslenskri ferðaþjónustu. Óhætt er að segja að skýrslurnar dragi upp dökka mynd af stöðu íslensku innan ferðaþjónustunnar og viðhorfum til íslensku innan greinarinnar. Hér fylgja nokkrar tilvitnanir í skýrslurnar:

„Niðurstöður rannsóknarinnar gefa vísbendingu um að andvaraleysi gagnvart stöðu íslensku sé ríkjandi hvort sem það er hjá opinberum aðilum eða stoðkerfi ferðaþjónustunnar.“

„Í viðræðum okkar við aðila, bæði innan og utan ferðaþjónustunnar, hafa komið fram meiningar um að hagstæðast væri að leyfa enskunni að taka við af íslenskunni.“

„[Þ]rátt fyrir að stjórnvöld hafi lagt fram þá kröfu til sveitarfélaganna að þau móti sína eigin málstefnu hafa þau yfirleitt ekki gert það og skipuleggjendur ferðaþjónustu og umsjónaraðilar hennar hafa ekki brugðist við ruðningsáhrifum ensku á íslensku í auglýsingum. Dæmi um þetta er stefnurammi Samtaka ferðaþjónustunnar til ársins 2030 undir fororðunum: Leiðandi í sjálfbærri þróun, þar sem ekkert er fjallað um tungumál.“

„Verði íslenska ekki gjaldgeng í ferðaþjónustu á Íslandi og enska verður tekin fram yfir hana mun hljómur og ásýnd landsins breytast. Þar með glatast mikilvæg sérstaða og um leið verðmæti. Það á auðvitað að kynna íslensku fyrir erlendum gestum landsins alveg jafnt og aðra íslenska menningu og það á að vera réttur íslenskumælandi fólks að geta fengið upplýsingar á sínu eigin tungumáli á ferð um landið. Íslenskan á að vera jafn fyrirferðarmikil í íslenskri ferðaþjónustu og enska eða hvaða annað tungumál sem er.“

Ég treysti því að Lilja Dögg Alfreðsdóttir sem er bæði ferðamálaráðherra og ráðherra íslenskunnar taki þetta mál föstum tökum.

Í Málfarsbankanum segir: „Orðið fólk vísar til margra þótt það standi sjálft í eintölu. Beygingin miðast við form orðsins, þ.e. eintöluna, fremur en merkingu þess. Allt fólkið, sem ég talaði við, ætlaði út að skemmta sér, svo sagði það a.m.k. (ekki: „allt fólkið, sem ég talaði við, ætluðu út að skemmta sér, svo sögðu þau a.m.k.“).“ En vegna þess hversu afbrigðileg hegðun orðsins er má búast við að hún hafi tilhneigingu til að breytast á ýmsan hátt. Í fyrsta lagi gæti verið vísað til orðsins með fornafni í fleirtölu eins og í dæminu úr Málfarsbankanum. Í öðru lagi gæti orðið fengið fleirtölubeygingu og stýrt fleirtölu á sögn og sagnfyllingu – fólkin eru góð. Í þriðja lagi gæti orðið fengið eintölumerkingu – eitt fólk. Dæmi um þetta allt má finna nú þegar.

Það fyrstnefnda er nokkuð algengt. Þannig segir í Morgunblaðinu 2009: „Það var frábært að fá þetta fólk til landsins, þau höfðu öll á orði hvað það væri mikill kraftur í fólkinu hérna og gert mikið úr litlu.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2017 segir: „Fólk var hrætt, eðlilega, en þau voru þurr og nokkuð vel haldin.“ Í Fréttablaðinu 2018 segir: „Þetta er öruggur staður þar sem fólk getur komið saman, hvort sem þau eru þolendur, aðstandendur eða einhver sem er á móti ofbeldi.“ Í DV 2018 segir: „Númer eitt, tvö og þrjú er að fólk brosi, ef þau gera það er markmiði mínu náð.“ Í Fréttablaðinu 2018 segir: „þau spurðu, meðal annars, af hverju fólk gerðist grænkerar, af hverju þau væru það enn og hvað þeim þætti erfiðast og best við að vera grænkerar.“

Þessi dæmi eru öll tekin úr fjölmiðlum sem sýnir að slíkrar vísunar gætir nokkuð í formlegu máli. Þetta er þó miklu algengara, og raunar mjög algengt, í óformlegu máli eins og það birtist á samfélagsmiðlum. En það er ekki víst að þau vísi alltaf í orðið fólk þótt svo virðist í fljótu bragði. Persónufornöfn hafa oft málfræðilega vísun, vísa til orða fyrr í textanum, eins og í ég mætti skáldinu og það var í góðu skapi, þar sem það vísar til hvorugkynsorðsins skáld. En þau geta líka vísað út fyrir málið, til einhvers í raunheiminum, eins og í ég mætti skáldinu og hún var í góðu skapi – þar væri notað kvenkyn vegna þess að skáldið sem um væri rætt væri kona. Í mörgum tilvikum þar sem þau er notað í vísun til fólks gæti verið um slíka vísun að ræða.

Í Risamálheildinni má finna mikinn fjölda dæma af samfélagsmiðlum um að fólk taki með sér fleirtölumyndir sagna. Þar má nefna „Fólk eru að tala vel um hann þessa stundina“ af fótbolti.net 2006; „Fólk eru hrædd um börnin sín“ af Bland.is 2004; „Fólk eru öryrkjar vegna margra ástæðna“ af Bland.is 2009; „fólk eru ennþá hrædd við töluna 13“ af Twitter 2014, „Fólk eru að fókusa alltof mikið á lagavalið“ af Twitter 2016; „Fólk eru ekki að ásaka upp á djókið“ af Twitter 2021. Einnig ber við að orðið taki fleirtöluendingar: „hin fólkin voru svo sein að koma“ af Hugi.is 2005; „Einu fólkin sem geta passað fyrir mig er mamma og pabbi“ af Bland.is 2006; „þyrlur þurftu að gera bið á því að bjarga fólkum af húsþökum heimila sinna“ í Vísi 2007.

Í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu 2002 sagði, í framhaldi af umræðu um fleirtölu ýmissa safnheita: „Hins vegar dettur engum í hug að segja „mörg fólk“ – enn sem komið er.“ Fyrir tveimur og hálfu ári var þó nefnt hér að ungt fólk væri farið að tala um eitt fólk og mörg fólk. Þá hafði ég aðeins óljósar spurnir af þessu en í Risamálheildinni er nú hægt að finna fáein dæmi um þetta. „Síðan eru líka mörg fólk sem að taka poka án þess að borga fyrir þá“ af Hugi.is 2004; „Ég veit um nokkra sem eru að fara þangað og eitt fólk sem er þar núna“ af Bland.is 2005; „þó er eitt fólk sem ég þekki vel hérna“ af Hugi.is 2006; „Það er afleitt að sum fólk geta ekki skemmt sér án vímuefna“ af Hugi.is 2009; „Ég var ekki að meina öll fólk með börn“ af Twitter 2020.

Dæmi af þessu tagi eru vissulega fá, en hins vegar má finna dæmi um það á samfélagsmiðlum að amast sé við þeim, t.d. „Svo þoli ég ekki heldur þegar fólk talar um mörg fólk“ á Bland.is 2010. Það bendir til þess að tíðni þessarar notkunar í talmáli gæti verið meiri en dæmafjöldinn bendir til. Dæmin um óhefðbundnar beygingarmyndir af fólk, s.s. fólkin og fólkum, eru líka mjög fá. Þar er þó þess að gæta að öll hvorugkynsorð önnur en þau sem hafa a í stofni eru eins í nefnifalli og þolfalli eintölu og fleirtölu, og því hugsanlegt að fyrir sumum sem segja fólk eru … sé fólk í raun í fleirtölu þar. En fleirtölumyndir sagna með fólk eru orðnar fastar í sessi, sem og vísun til fólk með þau, þótt þar gæti stundum verið um að ræða vísun út fyrir málið.