Day: 8. nóvember, 2023

Undanfarin þrjú kvöld hef ég setið í Borgarleikhúsinu og horft á undankeppni Skrekks, hæfileikakeppni grunnskólanna í Reykjavík. Ástæðan er sú að í fyrra var ákveðið að taka upp sérstaka íslenskuviðurkenningu í keppninni, „Skrekkstunguna“, til að hvetja til skapandi og jákvæðrar málnotkunar og ég var beðinn um að taka sæti í dómnefnd – og svo aftur í ár. Þetta var einstaklega ánægjulegt starf og gaman að sjá hversu metnaðarfull, vönduð og fjölbreytt atriðin 24 voru. Þar var sannarlega að finna skapandi og jákvæða málnotkun, og líka dans, söng og gleði. En þarna var líka mikil alvara – fjallað m.a. um loftslagsbreytingar, símafíkn, einelti, ofbeldi, kynferðislega misnotkun, sjálfsvíg og mikilvægi samkenndar og inngildingar.

Mér fannst fara meira fyrir íslensku en í keppninni í fyrra og skilst að þá hafi hún verið meira áberandi en árin á undan – vonandi er það fyrir áhrif þessarar viðurkenningar. Dómnefndin hittist á morgun til að velja sigurvegara, sem verður að sjálfsögðu ekki tilkynntur fyrr en á úrslitakvöldinu 13. nóvember. Nokkur atriði koma til greina og valið verður ekki auðvelt en ég er ekki í vafa um að nefndin kemst að niðurstöðu sem hún getur verið stolt af – eins og auðvitað skólinn sem ber sigur úr býtum. Ég hvet ykkur til að horfa á útsendingu frá úrslitakeppninni í Ríkissjónvarpinu á mánudagskvöld, en í millitíðinni getið þið skemmt ykkur við upptökur frá undankeppninni og sannfærst um að unglingarnir eru ekki á leið með íslenskuna í hundana.

Í umræðu um tvenns konar fleirtölu orðsins Japani sagði Árni Böðvarsson í bókinn Íslenskt málfar: „En það er illt að rugla saman þessum beygingum og nota til dæmis Japanar í nefnifalli og svo Japani í þolfalli. Slíkt bendir til málkenndar sem eftir er að þroska betur.“ Ég veit reyndar ekki hvort til er fólk sem beygir fleirtölumyndir orðsins Japani á þennan hátt, en miðað við hvernig nefnifallsmyndirnar Japanar og Japanir eru notaðar til skiptis í sömu greinum eins og ég hef skrifað um finnst mér það mjög líklegt. En vissulega er það rétt að slík beyging væri óvenjuleg – reglan er að sama sérhljóð sé í endingum nefnifalls og þolfalls fleirtölu í íslenskum karlkynsnafnorðum. Við segjum hestar um hesta, gestir um gesti, nemendur um nemendur.

Þetta er samt ekki algilt. Mörg karlkynsorð með viðskeytinu -leik- eiga sér tvímyndir, veika og sterka – sannleiki og sannleikur, kærleiki og kærleikur, biturleiki og biturleikur, einfaldleiki og einfaldleikur, o.fl. Veiku og sterku myndirnar beygjast á mismunandi hátt – sú veika endar á -a í öllum aukaföllum eintölu (sannleiki – sannleika), en sú sterka er endingarlaus í þolfalli og þágufalli en fær -s-endingu í eignarfalli (sannleikur – sannleik – sannleiks). Og þó – þetta er vissulega sú beyging sem búast mætti við út frá kerfinu en í sumum þessara orða, a.m.k. sannleiki /sannleikur, blandast þetta venjulega saman – við segjum yfirleitt sannleikurinn er sagna bestur, en hins vegar segðu sannleikann og þetta er sannleikanum samkvæmt.

Í fyrsta dæminu er beygingin sterk en veik í þeim seinni. Þarna blandast sem sé saman beyging tveggja orða – eða tveggja beygingaflokka, eftir því hvernig við lítum á þetta – án þess að við tökum eftir því eða það trufli okkur nokkuð. Hins vegar hljómar það undarlega að nota veiku beyginguna í sannleikinn er sagna bestur og þá sterku í segðu sannleikinn og þetta er sannleiknum samkvæmt. (Svo má bæta því við að sterka myndin er notuð í samsetningum – sannleiksást, sannleikskorn, ekki *sannleikaást, *sannleikakorn.) En í raun er þessi beyging sem flestum er eðlileg, sannleikur um sannleika í stað sannleikur um sannleik eða sannleiki um sannleika, alveg hliðstæð við það að beygja Japanar um Japani – eða Japanir um Japana.

Fjölmörg svipuð dæmi má nefna og ég hef skrifað um þau sum, eins og þágufallið greftri og eignarfallið graftrar sem „ætti“ að vera grefti og graftar; eignarfallið jarðgangna sem „ætti“ að vera jarðganga; fleirtölumyndirnar fæturnar og fingurnar sem „ættu“ að vera fæturna og fingurna; o.m.fl. Vissulega ber ekki að gera lítið úr reglum málsins – þær eru ekki síst mikilvægar fyrir börn á máltökuskeiði og auðvelda þeim það risavaxna verkefni að læra móðurmál sitt á fáum árum. En „óregla“ eins og hér hefur verið til umræðu ber samt alls ekki vott um óþroskaða málkennd heldur eru þetta einfaldlega eðlileg tilbrigði í málinu sem sýna að kerfið er ekki alltaf jafn reglulegt og málfræðingum hættir til að halda – eða telja fólki trú um.