Month: desember 2023

Í morgun birtist frétt á mbl.is með fyrirsögninni „Fréttaþulur BBC sýndi miðfingurinn“. Ég sá bent á þetta í Málvöndunarþættinum þar sem spurt var hvort við kölluðum þetta ekki löngutöng – miðfingur væri „ísl-enska“. Í frumtextanum stendur vissulega „with her middle finger raised“ og í sjálfu sér er engin ástæða til að efast um að þýðandinn hafi þarna, e.t.v. í hugsunarleysi, gripið enska orðalagið og þýtt það með samsvarandi íslenskum orðum eða orðhlutum. Það táknar samt ekki að miðfingur sé endilega ótækt orð í íslensku þótt auðvitað sé það rétt að venjulega íslenska orðið yfir fingurinn í miðjunni er langatöng. Árið 2001 var einmitt spurt á Vísindavefnum: „Af hverju heita allir puttarnir fingur nema einn sem heitir TÖNG, langatöng?“

Í svari Guðrúnar Kvaran kom fram að flestir fingurnir ættu sér fleiri en eitt heiti (þumall, þumalfingur, þumalputti; vísifingur, sleikifingur, bendifingur; langastöng, langatöng; baugfingur, hringfingur, græðifingur; litlifingur, litliputti, lilliputti). Hún nefndi þó ekki heitið miðfingur en sagði: „Miðfingur handarinnar er oftast nefndur langatöng en í eldra máli einnig langastöng. Hugsanlega er sú mynd upprunalegri og vísar til þess að þessi fingur stendur fram úr hinum eins og löng stöng.“ Bæði langastöng og löngustöng eru flettiorð í Íslensk-danskri orðabók 1920-1924 og vísað á löngutöng sem er aðalmynd orðsins þar, en orðin er hvorki að finna í Ritmálssafni Árnastofnunar né á tímarit.is. Öðru máli gegnir um orðið miðfingur.

Samkvæmt Ritmálssafni Árnastofnunar kemur miðfingur fyrst fyrir í latnesk-íslensku orðabókinni Nucleus Latinitatis eftir Jón Árnason biskup frá 1738 þar sem orðið verpus er þýtt „Midfingur, Laungutaung“. Þarna er notuð myndin löngutöng í nefnifalli – þetta er líka elsta dæmi um það orð þannig að orðin eru jafngömul í málinu. Í Dactylismus Ecclestiasticus eður Fingra-rím eftir sama höfund frá 1739 segir: „Aprilis í hátíðareikningnum byrjast alltíð á topp miðfingurs.“ Í bókinni Sá nýi yfirsetukvenna skóli … sem kom út á íslensku 1749 segir: „Hún skal brúka hér til vísifingur og miðfingur.“ Í Tyro Juris eður Barn í lögum eftir Svein Sölvason frá 1754 segir: „að sá sem sór, lagði tvo nefnilega vísi og miðfingurinn á hina helgu bók.“

Á tímarit.is eru fáein dæmi um miðfingur frá fyrri hluta 20. aldar, það elsta í Austra 1909: „á þá fremsti köggull miðfingurs að geta krækzt í keng þann í hnakknum, sem ólin er fest í.“ Fram um 1990 eru þó aðeins u.þ.b. tíu dæmi um orðið, en eftir það fara að sjást dæmi þar sem það er notað í samböndum eins og lyfta miðfingri og sýna miðfingurinn. Elsta dæmi um það er í Morgunblaðinu 1992: „Andi náði ekki aftur jafn góðum árangri, varð níundi og lyfti miðfingri framan í áhorfendur og sjónvarpsvélar eftir seinna stökkið.“ Í Helgarpóstinum 1995 segir: „Ég áttaði mig til dæmis ekki á því fyrir hvað það stóð að reka miðfingurinn framan í fólk fyrr en ég flutti til Íslands.“ Alls eru 15 dæmi af þessu tagi frá síðustu þremur áratugum á tímarit.is.

Sambandið rétta/sýna/gefa (einhverjum) fingur hefur verið algengt frá því um aldamót í nokkrum tilbrigðum – í  Risamálheildinni eru tæp 570 dæmi um fingur í þessu sambandi, um 340 dæmi um putta, 64 dæmi um rétta eða sýna löngutöng, og 12 dæmi um miðfingur. Þótt trúlegt sé að sambandið sé komið í íslensku úr ensku er engin ástæða til að amast við því enda athöfnin sameiginleg vestræn menningararfleifð. Vissulega er langatöng það orð sem hefð er fyrir að nota um miðfingurinn, en í þessu tiltekna sambandi er ekkert óeðlilegt að nota önnur orð og mér finnst langatöng ekkert endilega fara betur en miðfingur í því. Orðið miðfingur er til í málinu og álíka gamalt og langatöng og á fullan rétt á sér í þessu orðasambandi.

Ég get ekki stillt mig um að halda áfram með umræðu um PISA-prófið. Ég hef nefnt – og er ekki einn um það – að grundvöllur málþroskans sé lagður á heimilunum, á fyrstu mánuðum og árum barna, og það sé á ábyrgð foreldra að leggja þennan grunn. Í umræðum hefur verið nefnt að sumir foreldrar standi þar illa að vígi – m.a. innflytjendur og fólk sem þarf að vinna langan vinnudag vegna lágra launa, mikils húsnæðiskostnaðar o.fl. Þessir foreldrar eigi þess ekki kost, hversu mikið sem þau vildu, að sinna börnum sínum nægilega vel að þessu leyti. Þar verður samfélagið að koma til aðstoðar og sjá til þess að jafna aðstæður þessara barna við önnur þannig að ófullnægjandi málörvun á heimilinu leiði ekki til þess að þau lendi á eftir í málþroska.

Í umræðum hefur verið bent á þá sérstöðu Íslands að hér ganga nær öll börn í leikskóla og því gefst einstakt tækifæri á að ná til þeirra og jafna aðstöðuna. En þá þarf auðvitað að skapa leikskólanum skilyrði til að sinna þessu hlutverki. Kannanir sýna yfirleitt mikla ánægju foreldra með starf leikskóla – þau telja að börnunum líði þar vel, þar ríki notalegt og vingjarnlegt andrúmsloft, viðfangsefni barnanna séu áhugaverð o.s.frv. En meginvandinn er sá að hlutfall menntaðs leikskólastarfsfólks er alltof lágt – aðeins rétt rúmur fjórðungur þess hefur kennaramenntun, þar af rúm 88% með leikskólakennaramenntun. En leikskólar eru mjög misvel staddir að þessu leyti og sums staðar virðist hlutfall leikskólakennara vera mjög lágt.

Sú breyting að hafa eitt leyfisbréf fyrir alla kennara jók á vandann því að talsverður fjöldi leikskólakennara hefur fært sig í grunnskóla. Ófaglært starfsfólk er hátt í 60% af heildarfjölda starfsfólks og rúmur helmingur starfsfólksins með menntun á framhaldsskólastigi eða minni. Við það bætist að talsverður fjöldi ófaglærðs leikskólastarfsfólks er af erlendum uppruna og talar stundum litla eða ófullkomna íslensku og er þar með ekki í aðstöðu til að efla málþroska barnanna í íslensku. Með þessu er alls ekki verið að gera lítið úr þessu fólki – vitanlega er margt ófaglært starfsfólk, hvort sem það er íslenskt eða af erlendum uppruna, frábært í því að sinna ýmsum þörfum barnanna og stuðla að þeirri almennu ánægju sem ríkir með leikskólastarfið.

En ófaglært starfsfólk hefur ekki þá fagþekkingu sem nauðsynleg er til að vinna á skipulegan hátt að málörvun, eflingu málþroska og aukningu orðaforða barnanna. Slík þekking er hluti af námi leikskólakennara og mætti reyndar vera stærri. Fjölmargar rannsóknir, innlendar og erlendar, sýna nefnilega fram á að ónógur málþroski á leikskólaaldri dregur langan slóða. Þetta hefur m.a. komið fram í ýmsum rannsóknum Hrafnhildar Ragnarsdóttur prófessors emeritus á Menntavísindasviði Háskóla Íslands. Í grein hennar í Netlu 2015 er bent á að „mælingar á málþroska íslenskra barna undir lok leikskóla spái fyrir um lesskilning þeirra frá og með öðrum eða þriðja bekk (eins og fjölmargar rannsóknir á börnum í öðrum löndum hafa sýnt)“.

Í greininni segir enn fremur: „Niðurstöðurnar staðfesta að meðal íslenskra barna eru síðustu árin í leikskóla mikið gróskutímabil fyrir málþroskaþætti sem gegna lykilhlutverki í alhliða þroska og leggja grunn að læsi og námsárangri síðar. Þær leiða jafnframt í ljós að munur á málþroska jafngamalla íslenskra barna er þá þegar orðinn verulegur og að sá munur tengist að hluta ýmsum áhættuþáttum í aðstæðum barnanna og fjölskyldna þeirra. Niðurstöðurnar undirstrika þannig hversu mikilvægt er að fylgjast grannt með málþroska/þróun orðaforða, málfræði og hlustunarskilnings barna á leikskólaárunum, ekki síst þeirra sem slakast standa og tryggja að þau fái fjölþætta og vandaða málörvun bæði í leikskóla og heima.“

Vegna þessa þarf slakt gengi á PISA-prófinu ekki að koma á óvart – við hefðum getað séð það fyrir út frá málþroska leikskólabarna fyrir tíu árum eða svo, og út frá lesferilsprófum undanfarinna ára eins og Anna Kristín Sigurðardóttir prófessor hefur bent á. Þetta sýnir glöggt að vandinn verður ekki leystur með einhverjum skammvinnum átaksverkefnum. Það sem við gerum núna hefur áhrif á útkomu barna sem nú eru á leikskóla í PISA-prófinu 2034. Þess vegna er ekki eftir neinu að bíða. Við þurfum að leggja megináherslu á að efla leikskólann, fjölga fagmenntuðu starfsfólki þar og auka áherslu á málörvun og málþroska. En forsenda þess er að kjör leikskólakennara verði stórbætt – erum við tilbúin til þess?

Það er mjög mikilvægt að viðbrögðin við slakri útkomu íslenskra nemenda í PISA-prófinu snúist ekki um það að finna einhvern sökudólg. Í umræðu hér í gær var sagt að útkoman væri „gríðarlegur áfellisdómur fyrir íslenskt menntakerfi“. Auðvitað ber skólinn sinn hluta af ábyrgðinni en ég held samt að ef útkoman er áfellisdómur á annað borð þá sé það yfir íslensku samfélagi eins og það leggur sig en ekki menntakerfinu einu og sér. Það er nefnilega meginatriði að ekki sé litið á útkomuna í PISA sem sjálfstætt vandamál sem hægt sé að bregðast við með einhverjum töfralausnum eins og læsisátaki sem farið var í fyrir nokkrum árum og ekki virðist hafa skilað miklu – fremur en önnur slík átök eins og kemur fram í PISA-skýrslunni.

Mér finnst allt benda til þess að versnandi frammistöðu íslenskra unglinga í PISA-prófinu megi a.m.k. að verulegu leyti rekja til breyttrar stöðu íslenskunnar. Það er ljóst að góður lesskilningur er forsenda góðrar útkomu í öllum hlutum prófsins – ekki bara í lesskilningshluta þess, heldur líka í læsi á náttúruvísindi og stærðfræði. Tvær meginforsendur lesskilnings eru þekking á þeim  orðaforða sem notaður er í þeim textum sem um er að ræða og skilningur á þeim setningagerðum sem koma fyrir. Alkunna er að oft er talað um að orðaforði íslenskra unglinga fari stöðugt minnkandi en minna er talað um skilning á flóknari setningagerðum og færni í beitingu þeirra þótt oft sé minnst á óvissu í notkun viðtengingarháttar svo að dæmi sé tekið.

Hvorki orðaforða né setningagerðir er hægt að kenna í einangrun. Hvorugt lærist almennilega nema með því að nota það í mállegu samhengi – með því að hlusta, lesa, tala og skrifa. Vitaskuld getur verið gagn í því að ganga skipulega á orðaforða á tilteknum sviðum og þjálfa hann, og eins getur verið gagnlegt að kenna eðli og notkun tiltekinna setningagerða. En meginatriði er að þetta sé gert í samhengi við texta og notað sem stuðningur við skilning á honum en ekki kennt sem sjálfstæð íþrótt. Það er hlutverk skólanna að halda fjölbreyttum íslenskum textum að nemendum og þjálfa þau í lestri þeirra og skilningi – og einnig að þjálfa nemendur í virkri beitingu bæði talaðs og ekki síður ritaðs máls með hvers kyns skapandi skrifum.

En þetta er ekki eingöngu á ábyrgð skólanna. Grundvöllurinn að málþroska er lagður á fyrstu árunum og ábyrgðin þar liggur hjá foreldrum og heimilum. Það þarf að sjá til þess að börn fái nægilega málörvun – halda íslenskunni að þeim, tala við þau og lesa fyrir þau. En vitanlega hafa foreldrar misgóðar aðstæður til að sinna þessu. Margir foreldrar vinna mikið og tími þeirra til að sinna börnunum er takmarkaður, og þá er freistandi að setja börnin fyrir framan sjónvarp eða rétta þeim snjallsíma þar sem þau finna einhverja afþreyingu sem ekki er endilega á íslensku. Ég hef áður sagt að lág laun og sá langi vinnutími sem af þeim leiðir sé mesta hættan sem steðjar að íslenskunni og stytting vinnutímans sé mjög mikilvæg til að styrkja málið.

Fyrst og fremst er ábyrgðin þó hjá stjórnvöldum og samfélaginu sem heild. Stjórnvöld þurfa að stuðla að því að foreldrar geti varið meiri tíma með börnum sínum – með lengingu fæðingarorlofs, með styttingu vinnutíma, með því að gefa innflytjendum kost á að læra íslensku á vinnutíma o.fl. Einnig þarf að leggja mun meiri áherslu á íslensku og lesskilning í öllum þáttum menntunar – í kennaramenntun og í leikskólum, grunnskólum og framhaldsskólum. Þetta hefur legið fyrir lengi en því miður hefur lítið verið gert í málinu. En samfélagið þarf líka að breyta viðhorfi sínu til íslenskunnar – setja hana í forgang, halda henni á lofti á öllum sviðum og sýna börnum og unglingum fram á mikilvægi hennar. Á jákvæðum nótum.

Í skýrslu um niðurstöður PISA-prófsins 2022 sést að frammistaða íslenskra nemenda dalar bæði í samanburði við önnur lönd og fyrri próf:  „Frammistaða íslenskra nemenda í PISA 2022 var undir meðaltali OECD-ríkja og undir meðalframmistöðu jafnaldra þeirra á Norðurlöndunum á öllum þremur sviðum PISA […]. Frammistaða íslenskra nemenda hefur dalað frá því í síðustu fyrirlögn árið 2018 á PISA sviðunum þremur um sem nemur á bilinu 28–38 PISA-stigum [...]. Frammistaða dalaði einnig á sama tímabili í mörgum þátttökulöndum í stærðfræðilæsi og lesskilningi [...]. Lækkunin hér á landi var engu að síður nokkuð mikil í samanburði við önnur lönd, sérstaklega í lesskilningi (38 stig) og í læsi á náttúruvísindi (28 stig) [...].“

Það er athyglisvert að íslenskir unglingar skuli standa jafnöldrum sínum í öðrum OECD-ríkjum að baki á öllum þremur sviðum. Ég er nokkuð viss um að ástæðan fyrir því er sú sama – ófullnægjandi lesskilningur. PISA-prófin í náttúrufræði og stærðfræði byggjast fyrst og fremst upp á texta og nemendur sem ekki hafa nægilega góðan lesskilning koma því ekki vel út á þeim – skilja e.t.v. ekki um hvað er verið að biðja þótt þeir viti í raun og veru svarið. Vægi lesskilnings er sennilega minna í stærðfræðiprófinu en í náttúrufræði og því koma íslenskir unglingar skár út þar. Íslensk þýðing PISA-prófanna hefur reyndar ekki alltaf verið nógu góð og því má setja spurningarmerki við samanburð við önnur lönd, en samanburður við fyrri próf er samt gildur.

Fyrir fjórum árum skrifaði ég: „Þrátt fyrir að hafa miklar efasemdir um marktækni íslenska PISA-prófsins finnst mér ekki ástæða til að draga í efa að lesskilningi íslenskra ungmenna fari hrakandi, en ég held að það endurspegli fyrst og fremst veikari stöðu íslenskunnar í málsamfélaginu á síðustu árum en áður – sem ýmsar vísbendingar eru um. Það hefur margsinnis verið bent á hvernig samfélags- og tæknibreytingar hafa þrengt að íslenskunni undanfarinn áratug. Börn og unglingar eru í miklu meiri tengslum en áður við enskan málheim og lesa minna á íslensku. Það getur leitt til þess að þau tileinki sér ekki ýmis orð og setningagerðir sem eru forsenda þess að skilja fjölbreytta texta til hlítar. Þróunin ætti því ekki að koma á óvart […].“

Ástæðurnar fyrir því að íslenskir unglingar standa sig ekki betur á PISA-prófinu geta auðvitað verið ýmsar en ég held að tvær skipti mestu máli. Annars vegar er ég hræddur um að málsnið prófanna og orðaval sé ekki rétt – textinn sé einfaldlega of þungur miðað við það sem hægt er að ætlast til að unglingar á þessum aldri ráði við. Ég hef ekki séð síðustu próf og get því ekkert fullyrt um þetta, en miðað við athugun mína á fyrri PISA-prófum sem ég hef skrifað um finnst mér þetta ekki ólíklegt. En hins vegar er svo trúlegt að orðaforði íslenskra unglinga sé einfaldlega minni en hann ætti og þyrfti að vera, ekki síst vegna langdvala í enskum málheimi. Þetta er þó ekki það eina sem ástæða er til að hafa áhyggjur af – annað er ekki síður skuggalegt:

„Skýr merki eru um aukningu í ójöfnuði í námsárangri nemenda í PISA á Íslandi, út frá félags- og efnahagslegum bakgrunni nemenda, sérstaklega í lesskilningi. [...] Þegar ójöfnuður í námsárangri eykst yfir tíma má segja að frammistaða sé í meira mæli háð félags- og efnahagslegri stöðu foreldra nemenda en áður. Afleiðingar af því geta birst á öðrum sviðum samfélagsins og eru merki um aukinn stéttamun í tækifærum til menntunar og starfa í framtíðinni. Slíkt getur einnig verið merki um minnkandi félagslegan hreyfanleika í samfélaginu þar sem tækifæri barna verða í meira mæli háð þeim aðstæðum sem þau fæðast inn í m.t.t. efnahagslegra aðstæðna foreldra og félagslegu stöðu þeirra í lagskiptu samfélagi.“

Þarna er að koma í ljós það sem ég hef lengi haft áhyggjur af – stóraukin málfarsleg stéttaskipting. Það er hætta á að börn fólks með lágar tekjur og litla menntun, að ekki sé talað um börn fólks af erlendum uppruna, nái ekki nægilegu valdi á tungumálinu og sitji eftir – detti út úr skóla og eigi sér ekki viðreisnar von. Þau verða föst í láglaunastörfum og barna þeirra, þegar þar að kemur, bíða sömu örlög. Það ætti ekki að þurfa að fara mörgum orðum um hversu hættuleg þessi þróun er – auðvitað fyrir fólkið sjálft, en ekki síður fyrir samfélagið. Þetta er ávísun á stórkostleg vandræði í framtíðinni, og því miður verður ekki séð að verið sé að taka á þessu. Ný aðgerðaáætlun um eflingu íslenskrar tungu gerir það a.m.k. ekki.

Ég sá í Málvöndunarþættinum að fólk var að reka hornin í fyrirsögnina „Hver komast í úrslit?“ í frétt um spurningaþáttinn „Kviss“ á síðu Stöðvar tvö fyrir helgi. Sumum fannst að þarna ætti frekar að vera hverjir komast í úrslit þar eð venja væri að nota sjálfgefið málfræðilegt karlkyn (karlkyn í kynhlutlausri merkingu) í slíkum setningum, og það hefði vissulega getað staðist. En í umræddum þætti kepptu tvö lið, hvort skipað karli og konu. Það var því ljóst að hvort liðið sem ynni yrðu það karl og kona sem kæmust í úrslit og vegna þess að það er vitað er eðlilegt að nota hvorugkyn fleirtölu, hver. „Hvorugkynið er sem sé ekki kynhlutlaust í þessu samhengi heldur vísandi, hlýtur að vísa í blandaðan hóp“ eins og Höskuldur Þráinsson hefur bent á.

Í frétt Vísis um tilnefningar til íslensku bókmenntaverðlaunanna var aftur á móti notað karlkyn – „Þessir eru tilnefndir til hinna Íslensku bókmenntaverðlauna“ stóð í fyrirsögn. Það er vissulega í fullu samræmi við málhefð, og auk þess má hugsa sér að karlkynsorðið höfundar sé þarna undirskilið. Á hinn bóginn var fólk af öllum kynjum tilnefnt, karlar, konur og kvár, og það kemur fram í fréttinni. Því hefði einnig verið eðlilegt og í samræmi við málhefð að nota vísandi hvorugkyn og segja þessi voru tilnefnd – og sumum hefði örugglega þótt það eðlilegra, a.m.k. einu hinna tilnefndu sem vakti athygli mína á þessu. Í annarri hliðstæðri frétt Vísis fyrr á árinu var notað hvorugkyn – „Þessi eru tilnefnd til Íslensku tónlistarverðlaunanna 2023“.

Í báðum tilvikum höfum við sem sé val um það hvort við notum sjálfgefið málfræðilegt karlkyn og segjum hverjir komast í úrslit og þessir eru tilnefndir, eða vísandi hvorugkyn og segjum hver komast í úrslit og þessi eru tilnefnd. Hvort tveggja er fullkomlega eðlilegt og í fullu samræmi við íslenska málhefð – karlkynið er ekki til marks um karlrembu og hvorugkynið er ekki til marks um handstýrða breytingu á málinu. Ef hvorugkynið væri aftur á móti notað án þess að vitað væri að um kynjablandaða hópa væri að ræða væri þar vikið frá málhefð – sem sumum finnst eðlilegt eða nauðsynlegt en öðrum ekki. Aðalatriðið er að sýna umburðarlyndi og átta sig á því að innan ramma málhefðarinnar er oft um fleiri en einn kost að velja.

Við vissar aðstæður geta þó verið skiptar skoðanir um það hvort sjálfgefið málfræðilegt karlkyn eigi við eða hvort eðlilegt sé að nota vísandi kyn. Á Facebook-síðu Vísis 2015 er t.d. notað karlkyn og sagt „Hverjir verða tilnefndir til Eddunnar?“ en á síðu Ríkisútvarpsins 2020 er notað hvorugkyn og sagt „Hver verða tilnefnd til Óskarsverðlauna?“. Því má halda fram að einungis sjálfgefið málfræðilegt karlkyn sé þarna í samræmi við málhefð vegna þess að ekki er vitað þegar fréttin er skrifuð um hvaða einstaklinga er að ræða. Á móti má segja að þótt nöfn tilnefndra séu ekki þekkt sé vitað vegna flokkaskiptingar verðlaunanna að bæði karlar og konur verði tilnefnd og þess vegna sé ekki óeðlilegt að nota vísandi hvorugkyn. Þetta er smekksatriði.

Í dag var hér bent á að ungt fólk segði iðulega ástæðan af hverju í stað ástæðan fyrir því að eða ástæða þess að eins og hefð er fyrir í málinu. Þetta er ekki alveg nýtt – elsta dæmi sem ég finn um það á prenti er í DV 2000: „Ástæðan af hverju hlauparar óska eftir að atburðurinn eigi sér frekar stað á laugardeginum en sunnudeginum er sú að þá geta þeir hlaupið fyrst um daginn.“ Næsta dæmi er í DV 2009: „Ætli það sé ekki ástæðan af hverju ég heillaðist svona af Íslandi á sínum tíma?“ Í Valsblaðinu 2011 segir: „Ég held að aðal ástæðan af hverju ég valdi handboltann var af því ég elskaði hann og allt það sem hann snerist um.“ Í Víkurfréttum 2014 segir: „Ástæðan af hverju við byrjuðum aftur er að skatturinn fann eitthvað athugavert við heimilisbókhaldið.“

Í Risamálheildinni eru alls um 430 dæmi um þetta samband, langflest af samfélagsmiðlum en rúm 70 úr formlegra máli – þó sárafá úr prentmiðlum. Á samfélagsmiðlum hefur sambandið verið algengt síðan um aldamót en sást vart annars staðar fyrr en um 2010 og dæmum hefur farið ört fjölgandi á allra síðustu árum. Varla er hægt að efast um að þetta sé tilkomið fyrir áhrif frá ensku þar sem sagt er the reason why í sömu merkingu. Í umræðu um þetta var einnig nefnt að unglingar segðu stundum það er af hverju sem er væntanlega komið af that‘s why í ensku. Engin dæmi um það samband er þó að finna í Risamálheildinni og leit á vefnum skilaði ekki heldur neinu þannig að ég geri ráð fyrir að þetta sé ekki algengt enn sem komið er.

En þótt ljóst sé að sambandið ástæðan af hverju á rætur í ensku er það í sjálfu sér engin skýring á því að það skuli eiga greiða leið inn í íslensku. Í sambandinu af hverju er af forsetning sem stýrir þágufalli á spurnarfornafninu hvað sem er í hvorugkyni. Fornöfn hafa jafnan einhverja tilvísun og hverju vísar til skýringar á því sem um er spurt, eins og m.a. má sjá á því að ævinlega er hægt að setja hvaða ástæðu í stað hverju án þess að merkingin breytist. Ef sagt væri t.d. ástæðan af hverri ég fór væri hugsanlegt að túlka hverri þannig að það vísaði til orðsins ástæða. Þetta væri þá svipað og staðurinn hvar ég bjó, konan hverrar son ég þekkti o.s.frv. Þetta eru hvorki algengar né liprar setningar og ekki sérlega íslenskulegar, en þekkjast þó í málinu.

En í setningunum sem hér um ræðir er ekki notuð kvenkynsmynd spurnarfornafnsins heldur hvorugkyn – ástæðan af hverju – og hvorugkynið getur ekki vísað til kvenkynsorðsins ástæða. Aftur á móti gæti samband eins og tilefnið af hverju staðist samkvæmt þessu – hverju er þágufall í hvorugkyni sem hugsanlegt er að túlka þannig að það vísi til hvorugkynsorðsins tilefnið. Slíkt dæmi má reyndar finna í Vísi 2022: „Man nú ekki tilefnið af hverju ég skáldaði þetta upp til að byrja með.“ En þetta er einstakt dæmi. Það sem truflar mig – og þau sem ekki eru vön sambandinu ástæðan af hverju – er væntanlega ekki síst þessi árekstur milli kvenkynsnafnorðs og hvorugkynsfornafns – þessu fornafni virðist vera ofaukið, ekki hafa neina tilvísun.

En tilkoma sambandsins ástæðan af hverju gæti tengst því að sambandið af hverju virðist vera runnið saman í eitt orð í huga margra málnotenda. Það má marka af því að sambandið er mjög oft skrifað í einu lagi, afhverju. Um það er hátt á áttunda þúsund dæma á tímarit.is – fjöldinn fór mjög vaxandi á áttunda áratugnum og margfaldaðist eftir 1980. Í Risamálheildinni er hvorki meira né minna en nærri 130 þúsund dæmi um þennan rithátt – vissulega langflest af samfélagsmiðlum þar sem þessi ritháttur er hátt í jafn algengur og af hverju, en þó rúm fjögur þúsund úr formlegri textum. Við það má bæta rithættinum akkuru sem hátt í fjögur þúsund dæmi eru um í Risamálheildinni en aðeins 84 á tímarit.is, það elsta frá 1960.

Hjá þeim sem skynja afhverju / akkuru sem eina heild er það því orðið atviksorð, sambærilegt við hví. Það þýðir að fólk skynjar ekki neina vísun í -hverju / -kuru og þar með er ekki lengur neinn truflandi árekstur milli kvenkynsorðsins ástæðan og hvorugkynsmyndarinnar hverju. Það gæti skýrt hvers vegna ástæðan af hverju kemst inn í málið. En hvort sem eitthvert vit er í þessari skýringu legg ég áherslu á að mér finnst ástæðan af hverju hljóma mjög ankannanlega og myndi vilja losna við það. En þetta orðalag er greinlega komið inn í mál ungs fólks og ólíklegt að því verði útrýmt og í stað þess að ergja sig yfir því finnst mér skynsamlegra og skemmtilegra að velta því fyrir sér hvers vegna það eigi svona greiða leið inn í íslensku.

Í hópnum Skemmtileg íslensk orð var í dag umræða um sögnina súnka sem kom fyrir í frétt í mbl.is – „Ég var að fara yfir hana og þá súnkaði undan mér“ og „Jörðin getur súnkað niður“. Elsta dæmi um þessa sögn, sem einnig er oft rituð sunka eins og ritreglur mæla fyrir umþrátt fyrir að vera borin fram með ú, er í Heimdalli 1884: „það liggur við jeg súnki niður í hvert skipti, sem þjer gefið mjer á hann.“ Næsta dæmi er hins vegar með u, í Baldri 1910: „Um 300 fet frá jörðu missti farið jafnvægi sitt, grindin liðaðist í sundur, og sprekin rifu loftbelginn svo allt sunkaði niður.“ Sögnin hefur alla tíð verið sjaldgæf – um 140 dæmi eru um hana á tímarit.is, yfirleitt innan við fimm dæmi á hverjum áratug fram um 1980.

Eftir 1980 fjölgar dæmum um sunka nokkuð, sem gæti þó að einhverju leyti stafað af því að þá fer óformlegra mál að komast meira á prent en áður. Sögnin hefur nefnilega ekki alltaf þótt góð og gild íslenska – í ritdómi um Sögur frá Skaftáreldieftir Jón Trausta í Sameiningunni 1913 er ein málvillan sögð „sunkar (f. sekkr) niðr“ og sunka er sögð „óformleg“ í Íslenskri orðabók. En þótt sunka sé komin af dönsku sögninni synke sem merkir 'sökkva' hefur hún dálítið aðra merkingu. Hún er skýrð 'falla niður, sökkva í Íslenskri nútímamálsorðabók en í Íslenskri orðabók er skýringin 'detta, hlammast niður‘ eða ‚síga (ört) saman'. Mér finnst samt eiginlega vanta 'skyndilega, fyrirvaralaust, óforvarandis' í þessar skýringar.

Við leit að dæmum um sunka fann ég nokkur dæmi um að sögnin væri notuð í krossgátum, ýmist í skýringu eða lausn. Hún er þá pöruð með mismunandi sögnum – sökkva, detta, lækka og sakka. Síðastnefnda sögnin var einkum algeng í krossgátum um miðja síðustu öld og pöruð með sögnum eins og lækka, síga og dala, auk sunka. Þetta má ekki taka of bókstaflega – það verður að hafa í huga að oft er teygt töluvert á merkingu orða í krossgátum. Sögnin sakka er sögð „að nokkru“ tökuorð frá 19. öld úr dönsku sakke í Íslenskri orðsifjabók og kemur fyrir í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 í merkingunni 'síga saman' og er skýrð 'síga' og 'reka, hrekjast aftur á bak' í Íslenskri orðabók en kemur ekki fyrir í Íslenskri nútímamálsorðabók.

Sögnin sakka er sjaldgæf og þau tilvik þar sem hún nálgast það að vera samheiti við sunka eru mjög fá. Helst má nefna dæmi úr Arnfirðingi 1902: „Upp með hana að framan, niður með hana að aftan. Ha! Þar sakkar hún.“ Einnig má nefna dæmi í Morgunblaðinu 1974: „Það hefur ekki orðið nein umtalsverð breyting á sölu þorskblokkar, verðið máski heldur sakkað en hitt úr 60 centum.“ Nokkur dæmi eru einnig úr ræðum Steingríms J. Sigfússonar á Alþingi, t.d. „það er ekki gott að láta tekjustofna af þessu tagi sakka niður ef menn vanrækja það árum saman að láta þá fylgja verðlagi“ 2013 og „Það er t.d. umhugsunarefni að skattleysismörkin, jafngríðarlega mikið og þau hafa sakkað niður undanfarin ár, eiga að lyftast í þessum hægu skrefum“ 2008.

Þessar tvær sagnir, sunka og sakka, eiga ýmislegt sameiginlegt. Þær eru báðar tökuorð úr dönsku, komnar í málið seint á 19. öld. Dæmi eru um að þær séu notaðar í svipaðri merkingu í íslensku en merking beggja víkur nokkuð frá þeirri merkingu sem þær hafa í dönsku. Þær hafa báðar verið sjaldgæfar alla tíð en þó haldist óslitið í málinu. Hins vegar virðist vera talsvert meira líf í sunka – alls eru hátt í 140 dæmi um hana í Risamálheildinni, ýmist með u eða ú. Aðeins um tugur dæma er þar um sakka og sögnin virðist í seinni tíð nær eingöngu notuð í tengslum við laxveiði – „Á daginn standa veiðimenn nánast alltaf við fossinn og það veldur því að laxinn sakkar niður í ósinn og bíður færis“ segir t.d. í Vísi 2011.

Í innleggi í gær var vitnað í gamla frétt með fyrirsögninni „Bríet frumsýnir nýtt lúkk“ og spurt hvort lúkk þætti góð og gild íslenska núorðið. Fyrirspyrjandi tók fram að sér fyndist blæmunur á orðinu lúkk og íslenska orðinu útlit og einn þátttakandi í umræðu um þetta sagði: „Í mínum huga er munurinn á lúkk og útliti sá að lúkk er útlit sem er skapað á meðvitaðan hátt.“ Þetta er einmitt málið – útlit getur verið mismunandi eftir aðstæðum og verður oft til á tilviljanakenndan hátt en lúkkið er sú mynd sem við viljum gefa – af okkur sjálfum eða einhverju í umhverfi okkar. Orðið lúkk er auðvitað komið af enska nafnorðinu look sem er þýtt sem 'útlit, svipur, yfirbragð' í Ensk-íslenskri orðabók og í mörgum tilvikum ætti síðastnefnda þýðingin best við.

Þetta sést best á dæmum. Elstu dæmi um lúkk á prenti eru hátt í 40 ára gömul og orðið oft haft innan gæsalappa fyrstu árin. Í DV 1985 segir: „Bandaríkjamenn þykjast höfundar „lúkksins“.“ Í Vikunni 1986 segir: „hermannalúkkið í uppáhaldi“. Í Þjóðviljanum 1990 segir: „hip hop lúkkið virðist ætla að lifa enn um sinn.“ Í Þjóðviljanum 1991 segir: „Var þar allt „lúkk“ það sama og í þeirri vinsælu mynd.“ Í Pressunni 1991 segir: „Hann hafði yfir sér nokkurs konar Smart spæjaralúkk á sínum yngri árum.“ Í Pressunni 1993 segir: „Kannski er allt annað „lúkk“ á skjánum en á öðrum vettvangi, ég veit það ekki.“ Í Eintaki 1994 segir: „Það er komið nýtt lúkk á staðinn.“ Í Tímanum 1995 segir: „Þú verður fríkaður í dag með skerí lúkk og bóld frasa á.“

Dæmum á tímarit.is fjölgar mjög upp úr aldamótum og í Risamálheildinni eru alls um níu þúsund dæmi um það – langflest vissulega á samfélagsmiðlum en þó rúmlega þúsund úr formlegra máli. Sögnin lúkka fylgdi svo fljótlega á eftir nafnorðinu – elsta dæmi um hana á prenti er í Pressunni 1994: „ég tala nú ekki um ef maður leyfir sér að lúkka svolítið dröggí“. Í DV 1998 segir: „Þetta eru mjög stíliseraðir gæjar og því nokkuð pottþétt að bókin muni lúkka flott.“ Í DV 2002 segir: „Það eina sem þetta gerir er að lúkka vel, eins og hver önnur innanstokkshönnun.“ Sögnin er talsvert sjaldgæfari en nafnorðið en tíðniþróunin er svipuð – í Risamálheildinni eru um 4.900 dæmi um lúkka, þar af um 4.600 af samfélagsmiðlum.

Það má kannski segja að nafnorðið lúkk sé ekki sérlega íslenskulegt en fleiri sambærileg tökuorð sem þykja góð og gild íslenska eru þó til – húkk, múkk (segja ekki múkk), púkk (leggja í púkk) og þrúkk. Sama má segja um sögnina lúkka – hún á sér hliðstæður í tökusögnunum dúkka, húkka, krúkka, púkka og þrúkka. Í innlegginu sem nefnt var í upphafi sagði fyrirspyrjandi að sér fyndist „mikil notkun orðsins [lúkk] í daglegu tali benda til þess að það þjóni ákveðinni þörf“ og dæmafjöldinn styður sannarlega þá tilfinningu. Þótt þessi orð séu vissulega tekin úr ensku taka þau íslenskum beygingum og eiga sér ýmsar hliðstæður í málinu. Þrátt fyrir ætternið sé ég enga ástæðu til annars en telja nafnorðið lúkk og sögnina lúkka góð og gild íslensk orð.