Fyrir nokkrum árum var ég beðinn að svara þessari spurningu fyrir Vísindavefinn. Henni er erfitt að svara á mjög vísindalegan hátt. Það liggur ekki fyrir nein ótvíræð skilgreining á því hvað sé góð íslenska, og jafnvel þótt svo væri skortir rannsóknir á því hvernig sé best að bera sig að til að ná betra valdi á henni. Þetta svar byggist því einkum á viðteknum hugmyndum og mati þess sem svarar.

En við getum byrjað á að reyna að skilgreina hvað sé góð íslenska. Því er yfirleitt svarað svo að það sé mál sem sé í samræmi við íslenska málstefnu og þann málstaðal sem miðað er við í íslensku málsamfélagi. Sá staðall er reyndar hvergi skráður í heild en að talsverðu leyti má styðjast við ýmis hjálpargögn eins og Handbók um íslensku og Málfarsbanka Árnastofnunar.

Í stuttu máli má segja að miðað sé við að málið sé notað í samræmi við hefð – í beygingum, setningagerð, orðavali og merkingu orða, notkun orðtaka og fastra orðasambanda, og fleira. En þetta er ekki nóg. Þótt fólk tali kórrétt mál miðað við málstaðalinn er það ekki trygging fyrir því að um góða íslensku sé að ræða. Eftir sem áður getur stíllinn verið kauðslegur, orðalag uppskrúfað eða flatneskjulegt, málsnið óviðeigandi og svo framvegis.

Þótt oft sé vísað til fornmálsins sem fyrirmyndar fer því fjarri að það sé eina viðmiðið. Ýmislegt hefur breyst frá forníslensku til nútímamál – sum fornmálsorð eru nú alveg horfin en önnur hafa breytt um merkingu, beyging margra orða hefur breyst, og sumar setningagerðir horfið. Vissulega getur farið vel á því að bregða fyrir sig gömlum orðum og orðasamböndum sem nú heyrast sjaldan, en hætta er á að úr því verði stílbrot.

Eitt af því sem máli skiptir til að um gott mál sé að ræða er að málsnið sé við hæfi. Það sem er gott mál við ákveðnar aðstæður þarf ekki að vera það við aðrar aðstæður. Til dæmis má benda á að þótt yfirleitt sé talið æskilegt að forðast erlend orð og slangur í góðu máli geta slík orð stundum átt við; „Ekkert orð er skrípi ef það stendur á réttum stað“ skrifaði Halldór Laxness.

Þeim sem spyrja hvernig eigi að tala betri íslensku er venjulega bent á að lesa sem mest, og lestur er mikilvægur á margan hátt. Af lestri lærir fólk ný orð og orðasambönd og hvernig eigi að nota þau, áttar sig á ýmsum merkingarblæbrigðum orða og orðasambanda sem það þekkir fyrir, og fær tilfinningu fyrir málsniði – hvað á saman, hvað tilheyrir hverri stíltegund, hvað á við í tilteknum aðstæðum.

Vissulega er mest að græða á textum æfðra höfunda sem skrifa af öryggi, en til að fá góða tilfinningu fyrir málsniði og stíl er mikilvægt er að textarnir séu af ýmsu tagi – skáldverk, frásagnir, fræðibækur, blaðagreinar og fleira. Til að læra sem mest af lestrinum er mikilvægt að lesa ekki of hratt, heldur íhuga hvert orð og hverja málsgrein.

Það er líka bráðnauðsynlegt að nota hvers kyns hjálpargögn, bæði prentuð og rafræn. Málfarsbankinn sem vísað er til hér að framan er hluti af Málið.is en þar er hægt að leita í einu í ýmsum gagnasöfnum – auk Málfarsbankans Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls, Stafsetningarorðabókinni, Íslenskri nútímamálsorðabók, Íslensku orðaneti og Íðorðabankanum. Einnig er Snara, en að henni þarf að kaupa aðgang.

Mikilvægast er að þó að hugsa um málið, taka eftir því hvernig það er notað bæði í tali og riti, velta fyrir sér mismunandi málnotkun, vega hana og meta. Hvað finnst okkur gott mál, og hvers vegna? Þótt vel sé hægt að læra að tala og rita gott mál er tæpast hægt að kenna það – það lærist fyrst og fremst af reynslunni.