Í hópnum Skemmtileg íslensk orð var nýlega spurt um merkingu sambandsins leggja (einhverjum eitthvað) á tungu. Ástæða fyrirspurnarinnar var setning í Skrá um handritasöfn Landsbókasafnsins eftir Pál Eggert Ólason, þar sem talin eru upp heiti á kvæðum í tilteknu handriti og það síðasta í upptalningunni er „Harmagrátr (lagðr á tungu Þorsteini Daníelssyni að Skipalóni)“. Ég man ekki eftir að hafa heyrt þetta orðasamband notað og ég hef ekki fundið það í neinum orðabókum, hvorki um fornmál né síðari alda mál. En þegar ég fór að skoða málið nánar fann ég töluvert af dæmum um sambandið í textum allt frá því um miðja nítjándu öld og fram undir lok tuttugustu aldar, en það virðist vera nær horfið úr nútímamáli.

Elsta dæmi sem ég hef fundið er í Norðra 1859: „Þekkti jeg suma þeirra að viturleik og drengskap og þótti undarlegt að þeim gæti verið lagið annað í huga en hitt á tungu.“ Annað dæmi er úr kvæði eftir Gísla Eyjúlfsson í Íslendingi 1861: „svo að engin kjör / leggi’ oss æðru-orð á tungu.“ Í Dagsbrún 1895 segir: „þarna stendur Davíð innblásinn af guðs anda, talandi þau orð, sem guð sjálfur leggur á tungu hans.“ Í Sameiningunni 1898 segir: „Að Elízabet frændkona hennar hafði heilsað henni sem móður drottins síns hafði ekki verið hennar sök; drottinn sjálfr hafði lagt þau orð á tungu hennar.“ Í Heimskringlu 1900 segir: „ég vil biðja einhvern góðan anda að leggja mér verðug orð á tungu og samboðin þessu hátíðlega tækifæri.“

Í kvæði eftir Bjarna frá Vogi í Þjóðólfi 1902 segir: „Ást á frelsi / og fjón á helsi / lögðu ungum / þér orð á tungu.“ Í Ingólfi 1906 er „Frú Íslenzka“ ávörpuð og sagt: „Þú ert víðfræg og hefir lagt Snorra Sturlusyni, Jónasi Hallgrímssyni og öðrum snillingum ódauðleg orð á tungu.“ Í „Minni Steingríms Thorsteinssonar“ eftir Þorstein Erlingsson í Austra 1911 segir: „Og vel gjörðu, Steingrímur, vordúfur þær, sem […] lögðu þér „Vorhvöt“ á tungu.“ Í Morgunblaðinu 1914 segir: „Skyldi það vera sálarþróttur feðranna frá söguöldinni, sem nú leggur niðjunum […] skáldskap þann og orðsnild á tungu?“ Í Lögbergi 1914 segir: „því þar sem rita má eða ræða af óblandinni sannfæringu, leggur sannleikurinn manni ávalt orð á tungu.“

Mjög oft er sambandið notað í skáldskap eða um skáldskap eins og dæmin hér að framan sýna, en fleira er þó til – „En veiztu, hver það er eða hverjir, sem leggja þér orð á tungu?“ er miðill spurður í Lesbók Morgunblaðsins 1970. Þegar kemur fram á seinni hluta tuttugustu aldar fer dæmum um sambandið fækkandi og eru nær horfin á þessari öld eins og áður segir – aðeins rúm tíu dæmi í Risamálheildinni og flest úr eldri textum. Nýjasta dæmið er úr Fræðaskjóðu eftir Bergljótu S. Kristjánsdóttur frá 2020: „Þannig má segja að Gerður Kristný búi til sína mynd af persónunni Gerði Gymisdóttur í Blóðhófni og leggi henni orð á tungu.“ Mér finnst þetta fallegt og skemmtilegt orðasamband sem gjarna mætti vekja aftur til lífsins.

Merking sambandsins er ekki alltaf nákvæmlega sú sama og verður að ráða hana að einhverju leyti af samhengi. Oftast er hún þó eitthvað í átt við 'leggja einhverjum orð í munn', 'veita einhverjum innblástur' eða eitthvað slíkt. Merkingin er oftast jákvæð en þó ekki alltaf – „í brjósti mannsins hló illi andinn, er lagði honum orð á tungu, og æsti geð hans til haturs og ofsókna“ segir í Ljósi og skuggum 1904. Í dæminu sem vísað var til í upphafi, „lagðr á tungu Þorsteini Daníelssyni að Skipalóni“ er merkingin sennilega 'ort í orðastað Þorsteins'. Það var altítt áður fyrr að skáld væru fengin til að yrkja erfiljóð í nafni verkbeiðandans – Þorsteinn á Skipalóni var stórbóndi sem hafði örugglega efni á því að fá skáld til slíks verks.

Í kosningaumræðu þessa dagana sést því oft haldið fram að þessi og þessi kjarni málið vel. Þótt sögnin kjarna sé ekki gömul og óvíst að hún sé öllum kunn vefst varla fyrir fólki að skilja merkinguna í þessu, út frá nafnorðinu kjarni sem hefur m.a. merkinguna 'mikilvægur partur e-s, hluti e-s sem er þungamiðjan' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Þar er sögnina kjarna hins vegar ekki að finna, og ekki heldur í síðustu prentútgáfu Íslenskrar orðabókar frá 2002. Hins vegar hefur henni verið bætt inn í vefútgáfuna á Snöru þar sem hún er skýrð 'koma á framfæri meginkjarna e-s, aðalatriði máls eða fyrirbrigðis'. Augljóst er að þessi viðbót er ekki eldri en frá síðasta áratug því að notkunardæmið er þessi skáldsaga kjarnar vel tíðarandann eftir hrunið.

Sögnin virðist hafa komið inn í málið kringum aldamótin. Í Morgunblaðinu 2000 segir: „Sögumanni Ofurnæfs verður eitt sinn hugsað til þess hvernig listamaður nokkur gat litið yfir farinn veg og kjarnað líf sitt í einni úthugsaðri setningu.“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „E.t.v. má segja að Haydn kjarni hina klassísku tónlistarhefð.“ Í Morgunblaðinu 2002 segir: „Þetta lag kjarnar kannski þessa notalegu einlægni verksins.“ Á Vísindavefnum 2002 segir: „Áhersla skemmtigarðsins á hið barnslega kjarnar þessa staðreynd fyrir Baudrillard.“ Í Morgunblaðinu 2004 segir: „Þessi hugleiðing kjarnar tilraun sögunnar til að ná einhverju tangarhaldið á dauðanum.“ Í Morgunblaðinu 2009 segir: „Þessi orð kjarna í raun þekkingarleysi og fordóma.“

Það er athyglisvert að fyrir utan dæmið af Vísindavefnum eru öll fyrstu dæmin um sögnina úr Morgunblaðinu eða Lesbók Morgunblaðsins – frá tveimur einstaklingum, karli og konu, sem voru hjón á þessum tíma. Þau virðast hafa verið nær ein um að nota orðið fyrsta áratuginn, en upp úr 2010 fer það að breiðast út smátt og smátt, og þó sérstaklega eftir 2015. Alls eru yfir fimm hundruð dæmi um sögnina í Risamálheildinni. Mér finnst þetta ágætt orð og raunar furða að það skuli ekki hafa komið upp fyrr, sérstaklega í ljósi þess að miðmyndin kjarnast hefur verið notuð mun lengur þótt hana sé ekki að finna í orðabókum fremur en germyndina. Það er nokkuð sérkennilegt að miðmyndin skuli koma upp og breiðast út á undan germyndinni.

Elsta dæmi sem ég finn um miðmyndina er í Skírni 1974: „Í Leik að stráum er lýst fyrsta draumi Ugga Greipssonar um framtíð sína er kjarnast í spurningunni.“ Um 1980 fer miðmyndin svo að breiðast út. Í Þjóðviljanum 1980 segir: „markvissar myndhverfingar þar sem kjarnast margvíslegt inntak og skírskotanir í knöppu formi.“ Í Lystræningjanum 1980 segir: „Líkingin er markviss, og í henni kjarnast margvíslegt inntak og djörf skírskotun í knöppu formi“. Í Tímanum 1983 segir: „En heimur Péturs Gunnarssonar kjarnast hins vegar í græskulausum og lífsglöðum hlátri og glettni.“ Alls er á annað hundrað dæma um miðmyndina á tímarit.is og hátt í tvö hundruð í Risamálheildinni, þannig að hún virðist vera að breiðast út eins og germyndin.

En sögnin er líka notuð afturbeygð, kjarna sig, og þá hefur hún dálítið aðra en þó skylda merkingu. Í Skessuhorni 2006 segir: „Orð sem mikið er notað í Hjallastefnunni er orðið kjarni og „að kjarna sig.“ […] [B]örnin eru látin kjarna sig þegar þau þurfa róa sig og ná einbeitingu.“ Þessi merking kemur fram í ýmsum dæmum á seinustu árum, sennilega ættuð frá Hjallastefnunni. Í Fréttablaðinu 2013 segir: „Svínabæli í Flatey er uppáhaldsstaðurinn minn. Þar er gott að kjarna sig.“ Í Morgunblaðinu 2017 segir: „ Þegar álagið er orðið of mikið klikkar ekki að stinga af í sveitina og kjarna sig aðeins.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Jófríður hefur sjaldan verið jafn jarðtengd og í dag og nýtur þess að kjarna sig á Íslandi.“

Fyrir helgi var hér sett inn gamansamt innlegg þar sem spurt var hvers vegna vettlingar heita ekki handklæði. Í því sambandi má rifja upp að handklæði er meðal orða sem urðu nánast fyrir einelti á þeim tíma sem fordómar gagnvart „dönskuslettum“ voru sem mestir – þetta var talið hrá danska, håndklæde. Jón G. Friðjónsson segir t.d. í pistli í Málfarsbankanum: „Tökuorð úr dönsku þóttu ekki til fyrirmyndar þegar undirritaður var í skóla upp úr miðri síðustu öld. Stundum var svo langt gengið að fordæmd voru alíslensk orð fyrir það eitt að þau áttu sér samsvörun eða hliðstæðu í dönsku. Eitt þessara orða var handklæði en eg minnist þess að mér var kennt að betur færi á að nota önnur orð um fyrirbrigðið, t.d. mætti nota þerru.“

Annað dæmi er úr Morgunblaðinu 1990: „Svo dæmi sé tekið – meira til skemmtunar – nefndust rúmlök rekkjuvoðir á mínu bernskuheimili, ekki mátti strauja þvott heldur var lín strokið, og handklæði nefndust þurrkur – þótt síðar fyndust að vísu dæmi þess að „dönskusletta“ þessi stæði á bókum fornum og þarmeð sloppin úr „skammarkróknum“.“ Þarna er væntanlega vísað til þess sem Jón G. Friðjónsson nefnir, að í Njálu segir: „Flosi hugði að handklæðinu og var það raufar einar og numið til annars endans.“ Þetta er reyndar ekki eina dæmið um orðið í fornu máli – alls eru 36 dæmi um það í safni Ordbog over det norrøne prosasprog. Orðið er sem sé norrænt erfðaorð sem hefur lifað bæði í íslensku og dönsku en hvorugt málið þegið það af hinu.

En jafnvel þótt um tökuorð úr dönsku væri að ræða væri það vitanlega ekki næg ástæða til að amast við orðinu handklæði, enda báðir liðir þess íslensk orð. Hitt er annað mál að merking orðsins hefur víkkað – eins og fyrri hluti þess bendir til vísaði það upphaflega eingöngu til klæðis sem notað var til að þurrka sér um hendur, en nú þurrkum við allan líkamann með handklæði. Út frá því má svo sem halda því fram að orðin þerra og þurrka væru heppilegri vegna þess að þau vísa ekki til handanna einna, en á móti kemur að þau bera það ekki með sér að eiga við þurrkun líkamans – bæði eru gefin í Íslenskri orðabók í tveim merkingum, 'handklæði' og 'klútur til að þurrka með'. Er ekki best að halda sig bara við handklæði?

Um daginn var hér nefnt að vorið 2023 samþykkti færeyska Lögþingið breytingar á „stýrisskipan“ Færeyja sem gera ráð fyrir að -kvinna komi í stað -maður í starfsheitum í stjórnsýslunni þegar konur gegna störfunum – landsstýriskvinna, løgkvinna, løgtingsforkvinna og fleira. Ég veit ekki til að það hafi komið til tals að gera sambærilega breytingu á íslenskum lögum eða stjórnarskrá. Hins vegar hafa einstakar konur sem sitja á þingi stundum titlað sig sem þingkonur eða Alþingiskonur í stað þingmenn eða Alþingismenn. Þetta tíðkaðist athugasemdalaust allt frá því að fyrsta konan var kosin á þing árið 1923 en þegar þingkonur Kvennalistans vildu kalla sig svo árið 1983 var allt vitlaust – þá fór þetta að snúast um vald.

Ég tek eftir því að kosningabarátta Katrínar Jakobsdóttur er rekin undir kjörorðinu „Kraftmikil forystukona“. Það sýnir auðvitað að eðlilegra þykir að vísa til hennar sem forystukonu en forystumanns vegna þess að orð sem enda á -maður tengjast frekar körlum í huga fólks. Fjölmörg dæmi eru því um að búin hafi verið til orð með seinni liðinn -kona við hlið orða sem enda á -maður, en ein þeirra samsetninga með -maður sem venjulega er notuð jafnt um karla og konur er formaður. Þegar Stúdentaráð Háskóla Íslands komst að þeirri niðurstöðu árið 2018 að starfsheitið formaður Stúdentaráðs væri ónothæft var ekki brugðist við með því að taka upp kvenkyns starfsheiti, t.d. forkona, heldur var karlkynsorðið forseti tekið upp í staðinn.

En orðið forkona er samt til í málinu og hefur verið síðan á nítjándu öld. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Kirkjublaðinu 1895: „En aptur útvegaði Barrows sjer fylgi margra merkra karla og kvenna, […] frú Potter Palmer forkonu, frú Charles Henrotin varaforkonu kvennstjórnarinnar á sýningunni […].“ Í Kvennablaðinu sama ár segir: „Þessi bókfærsla hefir misjafnt gildi, og fer það eftir dugnaði forkonunnar.“ Í Fjallkonunni 1898 segir: „„Þetta mál er ekki á dagskrá“, sagði forkonan.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1928 segir: „Forkona hins sósíalistiska fjelags ljet ekki segja sjer þetta tvisvar.“ Dæmin eru vissulega ekki mörg, og nokkur dæmi eru einnig um að notkun orðsins forkona sé gagnrýnd þar eð konur séu menn.

Á seinustu árum eru fáein dæmi um að konur í forystu félaga titli sig forkonur og rúm hundrað dæmi eru um orðið í Risamálheildinni. Mér dettur ekki í hug að hvetja til þess að konur taki þetta starfsheiti almennt upp, enda er ég yfirleitt lítið hrifinn af því að tengja starfsheiti við kyn þeirra sem gegna störfunum. Hins vegar finnst mér líka ástæða til að benda á að auðvitað er forkona gott og gilt orð en engin málspjöll, og engin ástæða væri til að amast við því ef það breiddist út – við þyrftum bara að venjast því. Það er engin málfræðileg ástæða fyrir því að okkur þykir eðlilegt að tala um Katrínu Jakobsdóttur sem forystukonu en undarlegt að tala um hana sem (fyrrverandi) forkonu Vinstri grænna – það er bara venja, og slíkar venjur geta breyst.

Í gær var vitnað hér í fyrirsögn á mbl.is, „Þrír köstuðust útbyrðis“ um farþega sem köstuðust út úr rútu, og spurt: „Er þetta ekki undarleg notkun á að kastast útbyrðis?“ Í Málvöndunarþættinum var einnig spurt: „Verður maður ekki að vera um borð í báti til að geta kastast útbyrðis?“ Atviksorðið útbyrðis er skýrt 'fyrir borð' í Íslenskri nútímamálsorðabók og 'utanborðs, fyrir borð' í Íslenskri orðabók. Orðið borð merkir 'fjöl, planki' og eins og nefnt var í umræðu um þetta er því eiginlega aðeins hægt að kastast útbyrðis af tréskipi ef fólk vill skilja útbyrðis alveg bókstaflega. Það hefur samt aldrei verið gerður munur á tréskipum, stálskipum, plastbátum og annars konar skipategundum í notkun þessa orðs, eða annarra skyldra.

En þessi orð – (um) borð, innbyrða, innanborðs, útbyrðis o.fl. – hafa lengi verið notuð um annað en skip. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er borð m.a. skýrt 'innra rými skips eða flugvélar'. Orðið borð hefur lengi verið notað um flugvélar – í Dýraverndaranum 1931 segir: „Á myndinni sést það þegar verið er að flytja stóran kassa fullan af svölum um borð í flugvél.“ Við brottför íslenskra flugvéla frá flugvöllum á Íslandi er líka venja að segja „Gerið svo vel að ganga um borð.“ Sögnin innbyrða hefur líka lengi verið notuð bæði í merkingunni 'taka fisk um borð í skip' og 'neyta (e-s) borða, drekka' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók – „hann er líka stór fiskur og getur innbyrt mikið“ segir um hákarlinn í Ægi 1918.

Þótt atviksorðið útbyrðis sé aðeins skýrt 'fyrir borð' í Íslenskri nútímamálsorðabók eru ýmis dæmi um að það sé notað í öðru samhengi, eins og t.d. í Þjóðinni 1942: „Að taka ekki upp siði og venjur þeirra, en kasta útbyrðis siðum og venjum þjóðar vorrar, kasta frá oss Íslendingseðlinu.“ Aftur á móti er atviksorðið innanborðs skýrt 'um borð í skipi, flugvél eða öðru farartæki' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Í Degi 1909 segir um Zeppelin-loftfar: „Þá flaug hann og með 2 farþega innanborðs 10 rastir.“ Í Morgunblaðinu 1936 segir: „Jótlandshraðlestin varð föst í gærdag í snjó með 95 farþega innanborðs.“ Í Vísi 1957 segir: „Almenningsbifreið með áttatíu farþega innanborðs ók út af vegi í fjallshlíð og hrapaði mikið fall.“

Þótt kannski sé ekki algengt að tala um að farþegar kastist útbyrðis úr rútu er það ekkert óeðlilegt fyrst þeir geta verið innanborðs í rútunni. Eins og dæmin hér að framan sýna, sem og fjölmörg önnur af ýmsum toga, eru orð sem upphaflega tengjast tréskipum notuð í margs konar yfirfærðri merkingu. Þannig er tungumálið – sem betur fer. Ef við krefjumst þess að orð séu aðeins notuð í upphaflegri, bókstaflegri merkingu og fordæmum allt nýtt, teljum allt rangt sem við könnumst ekki við – höfnum öllum líkingum, myndhverfingum, tilbrigðum og leik með tungumálið – erum við að taka burt það sem gerir málið frjótt, skapandi og lifandi og banna málinu að endurnýja sig. Það er vísasti vegurinn til að drepa áhuga ungs fólks á að tala íslensku.

Lengi hefur verið sæmileg sátt í samfélaginu um að mikilvægt sé að börn og unglingar fái einhverja kynfræðslu í skólum. Við vitum að unglingar gera tilraunir með kynlíf hvort sem fullorðnum líkar betur eða verr og þess vegna er fræðsla mikilvæg til að minnka hættuna á að þessar tilraunir leiði til óheilbrigðs kynlífs, ótímabærra barneigna, aukningar kynsjúkdóma o.fl. Markmið fræðslunnar er hvorki að hvetja unglinga til að stunda kynlíf né að koma í veg fyrir kynlíf, heldur að fræða um eðli kynlífsins og ýmislegt sem þarf að varast í því sambandi. Oft hefur samt staðið styr um kynfræðslu í skólum og íhaldsöfl reynt að banna hana eða draga úr henni – í fyrrahaust bar t.d. töluvert á gagnrýni á nýtt kynfræðsluefni frá Menntamálastofnun.

En annars konar kynfræðsla er líka mikilvæg. Í nýlegri blaðagrein var sagt: „Nýlega fréttist að níunda bekkingum væri fyrirskipað að leiðrétta ýmsar setningar í tímum þannig að þær „virkuðu fyrir öll kyn“.“ Nú veit ég ekki sönnur á þessari staðhæfingu, hvað þá að ég viti nákvæmlega hvaða fyrirmæli voru gefin ef einhver slík æfing var lögð fyrir. En æfingar af þessu tagi geta þjónað þeim tilgangi að leiða nemendum fyrir sjónir út á hvað kynhlutleysi í máli gengur og fá þá til að sjá þetta í samhengi. Það er nefnilega meira en að segja það að gera mál sitt kynhlutlaust vegna þess að karlkyn í almennri merkingu er „út um allt“ í íslensku eins og Höskuldur Þráinsson lýsti ágætlega í nýlegri grein. Þess vegna er málfræðileg kynfræðsla nauðsynleg.

Við vitum að sumt fólk er að gera tilraunir með að færa málbeitingu sína í átt til kynhlutleysis og þær tilraunir verða ekki stöðvaðar hvort sem okkur líkar betur eða verr. Þess vegna skiptir máli að fræða fólk um hlutverk og eðli málfræðilegs kyns í tungumálinu og benda á hvers þau þurfa að gæta sem vilja breyta máli sínu í þessa átt. Sú umræða má ekki verða tabú frekar en hin venjulega kynfræðsla. Fræðslan er nefnilega ekki áróður fyrir kynhlutlausu máli – ekki frekar en venjuleg kynfræðsla er áróður fyrir kynlífi. Hún getur einmitt stuðlað að því að fólk fari varlega í slíkum tilraunum með mál sitt eða jafnvel guggni á þeim, rétt eins og venjuleg kynfræðsla getur leitt til þess að unglingar fari varlega í kynlífi eða bíði með tilraunir til kynlífs.

En málfræðileg kynfræðsla þarf að fjalla um miklu fleira en hlutlaust kyn fornafna, töluorða og lýsingarorða. Nú hefur verið viðurkennt í íslenskum lögum að til sé fólk sem hvorki telur sig karlkyns né kvenkyns og tungumálið þarf að taka á því. Það hefur verið gert með nýjum orðum eins og fornafninu hán, nafnorðunum bur, stálp, kvár o.fl., og mikilvægt er að kynna þessi orð og notkun þeirra. Sum þeirra sem skilgreina sig utan kynjatvíhyggjunnar vilja láta fornöfn og lýsingarorð sem um þau eru höfð vera í hvorugkyni og því þarf að venjast. Bent hefur verið á að í stað orða sem vísa í kyn eins og strákur og stelpa er oft heppilegra að nota orð án kynvísunar eins og börn eða krakkar. Margt fleira mætti taka fyrir í hinni málfræðilegu kynfræðslu.

Í viðtali í Morgunblaðinu um kynhlutlaust mál segir menningar- og viðskiptaráðherra: „Það er til að mynda, í núverandi mál­stefnu RÚV, ekki fjallað um kynhlutlausa málið“. Það er alveg rétt, enda væri það óeðlilegt ef þetta væri nefnt þar. Það er ekki fjallað um nein einstök málfarsleg atriði í málstefnunni – hún er almennur rammi. Í henni segir að Ríkisútvarpið hafi „fyrst og fremst málrækt að leiðarljósi í málstefnu sinni“ en „Undir málrækt fellur öll meðvituð og skipuleg viðleitni til að laga tungumál að nýjum aðstæðum með því að mynda ný orð af innlendum stofni eða laga erlend orð að beygingum og hljóðkerfi þess. Málrækt getur líka náð til annarra tilrauna til þess að gera málið hæfara til að þjóna hlutverki sínu í samfélaginu“.

Með breytingum á málbeitingu í átt til kynhlutleysis er einmitt verið að „laga tungumál að nýjum aðstæðum“ og „gera málið hæfara til að þjóna hlutverki sínu í samfélaginu“. Ráðherrann segir líka: „Þú get­ur notað það, kyn­hlut­laust mál, að ein­hverju leyti án þess að fara alla leið.“ Þetta er hárrétt og einmitt það sem málið snýst um – að hnika málbeitingu í átt til kynhlutleysis. Það er hægt að gera með ýmsu móti innan ramma hefðbundins máls án þess að gera einhverjar róttækar breytingar á málkerfinu. Ég veit ekki til að neinum detti í hug að það sé hægt að gera málið fullkomlega kynhlutlaust en það skiptir samt máli að stefna í þá átt – t.d. með því að tala um tónlistarfólk eins og ráðherra segist gera, frekar en tónlistarmenn. Norðfólk er strámaður.

Í gær var hér spurt um orðasambandið eiga ekki roð í sem fyrirspyrjandi sagðist hafa vanist í myndinni hafa ekki roð við. Það er alveg rétt að síðarnefnda gerðin er mun eldri – í elsta dæmi um sambandið í Ritmálssafni Árnastofnunar er reyndar notuð sögnin standa, eins og Jón G. Friðjónsson bendir á í Merg málsins. Það dæmi er úr þýðingu eftir séra Snorra Björnsson á Húsafelli frá seinni hluta 18. aldar: „En það stoðar ekki fljóð / enginn roð við honum stóð.“ En elsta dæmi um myndina hafa ekki roð við er í Smásögum Magnúsar Stephensen frá 1820: „þótt dável smakkaðist Pétri tárið jafnaðarlega, hafði hann ekki roð við.“ Sambandið verður þó ekki algengt fyrr en fer að líða á tuttugustu öld, einkum á síðasta þriðjungi hennar.

En um það leyti fara einnig að koma fram tilbrigði í orðasambandinu eins og fram kemur hjá Jóni G. Friðjónssyni í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu 2007: „Orðatiltækið hafa ekki roð við einhverjum 'vera hvergi nærri eins góður í einhverju og einhver; standa einhverjum langt að baki' vísar til hunda sem slást um (togast á um) fiskroð og annar hefur ekki við hinum. Vísunin hlýtur að vera gagnsæ í hugum flestra en hún fer fyrir ofan garð og neðan ef ekki er valin rétt forsetning […].“ Þarna er Jón að vísa til dæma þar sem forsetningin í er notuð í stað við. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu 1980: „Eastwood karlinn er einnig í essinu sínu sem hinn fámáli, ódrepandi karlpeningur sem enginn hefur roð í.“

Iðulega er það þó ekki bara forsetningin sem breytist, heldur einnig sögnin – eiga kemur í stað hafa. Elsta dæmi um það er í Tímanum 1983: „KR-ingar, sem nú nálgast óðum fyrstu deildina, áttu aldrei roð í Valsmenn.“ Nokkur næstu dæmi eru einnig úr Tímanum en fljótlega fylgja fleiri blöð á eftir. Í Þjóðviljanum 1984 segir: „enduðu svo yfirleitt með því að reyna að gefa háar sendingar á Jón Oddsson og Ingólf Ingólfsson, sem áttu ekki roð í hávaxna miðverði IBK.“ Í Helgarpóstinum 1984 segir: „Rush átti ekki roð í KR-vörnina.“ Í Morgunblaðinu 1987 segir: „Keppinautar Helgu áttu ekki roð í hana í þetta skipti.“ Í Fréttum 1988 segir: „Ég held að Eyjastrákarnir bíði lægri hlut úr viðureigninni, þeir eiga ekkert roð í þá japönsku.“

Það er auðvitað rétt sem Jón G. Friðjónsson segir að vísunin í orðasambandinu „fer fyrir ofan garð og neðan ef ekki er valin rétt forsetning“. Hins vegar held ég að það sé alls ekki rétt að vísunin sé „gagnsæ í hugum flestra“. Ég held að fæstir málnotendur hafi séð hunda togast á um fiskroð og sú vísun skipti engu máli fyrir skilning þeirra á orðasambandinu – enda hefði það varla breyst ef svo hefði verið. Enda er það einmitt eðlileg þróun fastra orðasambanda – þau eru gagnsæ í upphafi en fara smátt og smátt að lifa sjálfstæðu lífi og tengslin við upprunann dofna eða rofna algerlega. Fyrir nútíma málnotendum er hafa ekki roð við bara orðasamband með ákveðna merkingu sem þarf að læra, óháð vísun, og eins hægt að segja eiga ekki roð í.

En þótt rofin tengsl við uppruna leiði til þess að sambandið gat breyst skýra þau ekki að það skyldi breytast. Á því kann ég svo sem enga skýringu en hugsanlegt er að áhrif frá eiga séns í sem hefur sömu merkingu spili þar inn í. Hvað sem því líður er ljóst að orðasambandið hefur breyst – langalgengasta mynd þess í Risamálheildinni er sú þar sem bæði sögn og forsetning breytist, eiga ekki roð í. Um hana eru rúm sjö hundruð dæmi en dæmin um eldri myndina, hafa ekki roð við, rúmlega þrjú hundruð, og dæmin þar sem aðeins forsetningin breytist, hafa ekki roð í, rúmlega hundrað. Vegna aldurs og tíðni myndanna eiga/hafa ekki roð í er engin ástæða til annars en telja þær góðar og gildar við hlið eldri myndarinnar hafa ekki roð við.

Í Málvöndunarþættinum sá ég að verið var að gera athugasemd við orðalagið „neita fyrir mistök“ í Facebookfærslu sem DV tók upp. Það er ekki einsdæmi – þetta orðalag hefur verið tekið fyrir í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu, fyrst 2013: „Ósiður í sókn: „að neita fyrir e-ð“. Hreinn óþarfi, því hægt er að neita því, þverneita því, þræta fyrir það, þvertaka fyrir það og synja fyrir það – vilji maður ekki játa það.“ Árið 2016 sagði svo í sama dálki: „Að neita merkir að segja nei við e-u – eða hafna e-u: neita (til)boði. Ennfremur að þræta fyrir e-ð („Hann neitaði því að hafa borðað allar pönnukökurnar einn“) og þvertaka fyrir e-ð. Að „neita fyrir“ e-ð, sem stundum sést („Reyndu ekki að neita fyrir þetta!“), er líkast til samsláttur.“

Vissulega er neita fyrir ekki mjög gamalt – líklega innan við 40 ára. Elsta dæmi sem ég hef rekist á er í Heimsmynd 1987: „Hún hefur alla tíð neitað fyrir það.“ Í Bæjarins besta 1989 segir „hann gæti því ekki neitað fyrir að sárin væru af manna völdum“ og í sama blaði sama ár segir „Jón Friðgeir kvaðst ekki geta neitað fyrir að þetta væri rétt“. En annars fer þetta ekki að sjást fyrr en eftir aldamót. Í Orðlaus 2002 segir: „Fyrstu viðbrögð hans verða líklega þau að neita fyrir þetta.“ Í sama blaði 2004 segir: „Pollard neitaði fyrir að njósna um Bandaríkin.“ Í DV 2004 segir: „Hann reyndar neitaði fyrir það í samtali við blaðamann eftir leikinn.“ Í Fréttablaðinu 2006 segir: „Hann sýnir ekki góða fyrirmynd með því að neita fyrir lítið umferðarlagabrot.“

En þar með er ekki öll sagan sögð. Auk grunnsagnarinnar neita eru til samsetningarnar harðneita og þverneita sem merkja það sama – að viðbættri áherslu. Sambandið harðneita fyrir er álíka gamalt og neita fyrir – elsta dæmið er í Vikunni 1988: „Gvendur harðneitaði fyrir að hann hefði neinar syndsamlegar hugsanir í huga.“ En þverneita fyrir er miklu eldra. Í Heimskringlu 1941 segir: „Eg get ekki þverneitað fyrir það.“ Í Fálkanum 1961 segir: „Hauptmann þverneitaði fyrir allt.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1963 segir: „þeir höfðu ekkert látið frá sér fara, sem ekki var hægt að þverneita fyrir.“ Í Dagblaðinu 1979 segir: „Unglingarnir játuðu fyrir honum sömu lexíuna sem þau svo þverneituðu fyrir að nokkrum tíma liðnum.“

Tíðni sambandsins neita fyrir hefur aukist mjög ört á síðustu árum – í Risamálheildinni er a.m.k. á sjöunda hundrað dæma um það. Ástæðan fyrir því að þverneita ryður þarna brautina eru væntanlega einkum áhrif frá þvertaka fyrir eins og áður er nefnt – það má kalla það samslátt ef fólk vill. En við þetta bætast svo önnur sambönd svipaðrar merkingar sem hafa fyrir og einnig voru nefnd áður, eins og þræta fyrir og synja fyrir. Það er mjög eðlilegt og skiljanlegt að neita verði fyrir áhrifum frá þeim, og ekkert athugavert við það. Engin leið er að halda því fram að það sé „rökrétt“ að nota fyrir með þvertaka, þræta og synja en ekki með neita – það er bara venja sem getur breyst. Og hún er að breytast – fyrir íslensk áhrif, ekki ensk. Það er í góðu lagi.

Hér var í dag spurt um merkingu orðsins strámaður. Það er bein þýðing enska sambandsins straw man sem merkir 'an argument, claim, or opponent that is invented in order to win or create an argument' eða 'röksemd, staðhæfing, eða andstæðingur sem er fundið upp í þeim tilgangi að vinna deilu eða búa til röksemd'. Þetta orð er sem sé notað þegar búinn er til ímyndaður andstæðingur í rökræðum og skoðanir hans síðan sallaðar niður, eða þegar raunverulegum andstæðingum eru gerðar upp skoðanir sem síðan eru hraktar. Oft er það þá gert á þann hátt að hinar tilbúnu skoðanir eru látnar líta út sem eðlilegt framhald af einhverju sem hefur verið haldið fram í rökræðum – þarna er verið að segja hálfsannleik eða beita blekkingum.

Orðið straw man merkir bókstaflega 'brúða eða fuglahræða úr hálmi‘ – straw merkir 'hálmur' eða 'hálmstrá'. Orðið strámaður er gefið í merkingunni 'Straamand' í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, að vísu með spurningarmerki, og dæmi eru um að orðið hafi verið notað í íslensku í þessari merkingu. Í Austra 1900 segir: „Englendingar læddust með mestu varkárni að herbúðunum og fundu þar – strámann(!) á verði fyrir framan tjöldin.“ Í Fálkanum 1951 segir: „Til þess að gera hjátrúarfullum gestum til geðs hefir gistihússtjóri einn í Chicago látið búa sér til „strámann“, sem hann getur gripið til, er svo stendur á að 13 gestir eiga að borða saman. Þetta er brúða í venjulegri mennskri stærð, og heitir Lúðvík XIV.“ En slík dæmi eru sárafá.

Yfirfærð merking sambandsins er þekkt síðan á 19. öld og líkingin er vitanlega augljós – fuglahræðunni er ætlað að blekkja fugla, láta þá halda að um mannveru sé að ræða, rétt eins og  strámaður í rökræðu er búinn til í blekkingarskyni. En blekkingin getur verið á fleiri sviðum en í rökræðum. Önnur skýring á straw man er 'someone, often an imaginary person, who is used to hide an illegal or secret activity' eða 'einhver, oft tilbúin mannvera, sem er notuð til að fela ólöglegar eða leynilegar athafnir'. Þetta er sem sé svipað því sem hefur verið kallað leppur í íslensku og er skýrt 'sá sem að nafninu til er talinn eigandi eða stjórnandi e-s' eða 'handbendi' í Íslenskri orðabók. Flest dæmi frá 20. öld um orðið strámaður í íslensku eru flest af þessu tagi.

Í Austra 1900 segir: „þá er okkur það þó auðsjen huggun að þjer gleymið ekki á meðan að það eru »strámennirnir« íslensku sem hreiðrað hafa um yður í fletinu þar sem þjer liggið nú.“ Í Lögbergi 1904 segir: „Sumir borgarstjórarnir hafa ekki verið annað en málamyndar-borgarstjórar (strámenn).“ Í Austra 1905 segir: „Þessi milliliður, sem í sjálfu sér er lántökunni og lánveitingunni óviðkomandi, er einskonar „strámaður“.“ Í Samvinnunni 1959 segir: „Maður getur losnað við alla ábyrgð og áhættu sjálfur, haft bara „strámenn“, skilurðu.“ Í Tímanum 1980 segir: „Norðmennirnir veiddu hér í landhelgi og fóru í kringum lögin með því að láta einstaka menn hafa hér vetursetu, eða með því að nota íslenska „leppa“ eða „strámenn“.“

En það er ekki fyrr en á þessari öld sem strámaður sést í merkingunni sem vísað er til í fyrstu efnisgrein, 'tilbúin röksemd eða andstæðingur'. Örfá dæmi eru á samfélagsmiðlum frá 2004 og 2005, en elsta dæmið á tímarit.is er í Fréttablaðinu 2006: „Þess í stað eru reist ímynduð vígi orðræðunnar þar sem stjórnmálamaður getur ótruflaður skotið billegum skotum á strámenn.“ Í Lesbók Morgunblaðsins sama ár segir: „Það er ódýrt að gera strámann úr femínískri heimspeki eða heimspeki mismunarins, eins og hún er oft kölluð nú á dögum, með því að skilja hana á þann hátt sem Eyjólfur gerir.“ Í Fréttablaðinu 2010 segir: „Andstæðingar Dawkins eru því gjarnir á að mála skrattann á vegginn; búa til strámann sem þeir síðan ráðast gegn.“

Dæmum um orðið hefur fjölgað mjög að undanförnu, einkum á síðustu tíu árum. Í Risamálheildinni eru rúm þúsund dæmi um strámaður, væntanlega langflest í merkingunni 'tilbúin röksemd eða andstæðingur'. Vitanlega má deila um hversu heppilegt þetta orð sé – mörgum er meinilla við allar slíkar yfirfærslur úr ensku jafnvel þótt orðhlutarnir séu íslenskir. En eins og hér hefur verið sýnt er orðið meira en hundrað ára gamalt í málinu þótt merkingin hafi lengstum verið svolítið önnur en nú. Spurningin er hvort við höfum eitthvert annað orð sem hægt sé að nota fyrir þessa merkingu – þótt náinn skyldleiki sé með merkingartilbrigðunum finnst mér ekki hægt að nota orðið leppur um hana. Þar sem strámaður er greinilega komið í töluverða notkun held ég að rétt sé að mæla með að við höldum okkur við það orð.