Hér var nýlega spurt um orðið segin sem kemur eingöngu fyrir í sambandinu það er segin saga sem er skýrt 'alltaf er þetta svona, þetta bregst ekki' í Íslenskri nútímamálsorðabók. Orðið er merkingarlega og hljóðfræðilega líkt sögninni segja en er samt engin venjuleg beygingarmynd af þeirri sögn og er greint sem sjálfstætt lýsingarorð, seginn, í orðabókum – reyndar eru bæði seginsaga og segjandssaga/-sögn (sem merkt er úrelt) sjálfstæð flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 en vísað á seginn í báðum tilvikum. Setningarleg staða orðsins bendir helst til að það sé afbrigðilegur lýsingarháttur þátíðar, segin haft fyrir sögð, en merkingin er þó önnur en í það er sögð saga – enda kemur í ljós við nánari athugun að uppruninn er annar.

Í bréfi frá Konráð Gíslasyni til Gríms Thomsen 1890 segir: „Enn ef jeg kallaði segin í segin saga eða segjand í segjandsaga eða segjandi í segjandi saga participium praeteritum [lýsingarhátt þátíðar], þá væri jeg æðisgenginn; […] segin saga er ekki = sögð saga, heldur = segjandi saga (= 'saga, sem er segjandi, af því að hún er sönn').“ Í grein í Stíganda 1944 segir Björn Sigfússon: „Það er segin saga er gamalt orðtak um „sögu“, sem mjög oft hefur gerzt og víða og er á almæli. Fyrst mun þetta hafa verið segjandasaga (< segjandi saga, saga sem alltaf mátti segja eða alltaf var verið að segja). En úr segjand-, sem ýmsum varð torskilið, bjuggu menn til fráskilið lo., seginn, í skyldri merkingu og mega nútíðarmenn vel hafa það orð.“

Í athugasemdum við Orðakver Finns Jónssonar í Tímariti Þjóðræknisfélags Íslendinga 1925 segir Páll Bjarnason: „“Seginsaga”, svo ritað og rakið: segjands = saga = segjandi manns (gömul ef-s mynd). Þótt nú segjand-saga væri til í einu orði eða með bandi, þá er rangt að skrifa seginsaga í einu orði, því það er fram borið í tveimur orðum eins og hver önnur sjálfstæð orð og engar álíkur til, er heimili, að halda því fram að segjands verði segin. Aftur á móti er það algild regla að mynda lýsingarorð ítrekunar merkingar af sögnum, með því að skeyta -inn við nafnháttarstofn, t. a. m. dettinn, sem oft dettur, söngvinn, hygginn, seginn; segin saga merkir því sama sem tíðsögð saga, mál manna = það, sem satt er, því sjaldan lýgur almanna rómur.“

Það er því ljóst að segin er ekki komið af lýsingarhætti þátíðar eins og virst gæti í fljótu bragði, en skiptar skoðanir eru sem sé um upprunann – Konráð, Finnur og Björn telja segin komið af lýsingarhætti nútíðar, segjandi, en Páll telur orðið myndað beint af nafnhættinum með viðskeytinu -in. Lausnina má líklega finna í Ólafs sögu helga þar sem segir: „„Skuluð þér,“ segir hann, „hér vera og sjá þau tíðindi er hér gerast. Er yður þá eigi segjandi saga til, því að þér skuluð frá segja og yrkja um síðan.““ Þetta merkir væntanlega 'það þarf ekki að segja þér söguna' (því að þú ert vitni). En í öðru handriti sögunnar frá því seint á 13. öld stendur segjandssaga í stað segjandi saga og verður því að telja líklegt að fyrrnefnda skýringin sé rétt.

Óljóst er hvenær farið var að nota myndina segin – sjálfstæða eða í sambandinu seginsaga. Elsta dæmið um hana sjálfstæða í Ritmálssafni Árnastofnunar er úr þýðingu Sveinbjarnar Egilssonar á Odysseifskviðu frá fyrri hluta 19. aldar: „Það er segin saga, þegar hússbændurnir eru ekki uppi yfir þrælunum, þá nenna þeir ekkert handtak að vinna.“ Elsta dæmi um seginsaga á tímarit.is er úr Dagfara 1906 – „er þá seginsaga að nöfn á verkfærum og handtökum eru útlend“. Þótt hún eigi sér líklega rætur í lýsingarhætti nútíðar þýðir það vitanlega ekki að rangt sé frá samtímalegu sjónarmiði að greina hana sem lýsingarorðið seginn eins og orðabækur gera – fjölmörg dæmi eru um að lýsingarhættir, bæði þátíðar og nútíðar, verði að lýsingarorðum.

Það má samt spyrja hvort seginn sé nokkuð til sem sjálfstætt lýsingarorð, þar sem eina mynd þess sem kemur fyrir er segin sem kemur eingöngu fyrir í þessu sambandi. Því væri hugsanlega eðlilegra að líta á seginsaga sem samsett orð, enda er til fjöldi samsettra orða með -saga sem seinni lið, svo sem kjaftasaga, lygasaga, dæmisaga, þjóðsaga o.s.frv. Samsetningin seginsaga er vissulega til eins og áður segir, og í Stafsetningarorðabók Halldórs Halldórssonar (þriðju útgáfu 1982) og Réttritunarorðabók Baldurs Jónssonar frá 1989 er gefinn kostur á þeim rithætti. Gegn þessu mælir þó áherslan – hún er venjulega álíka þung á segin og saga sem bendir til þess að málnotendur skynji þetta sem tvö orð. Höldum okkur bara við lýsingarorðið seginn.

Ég hef að mestu leyti forðast að skrifa hér um afturbeygingu – ekki vegna þess að um hana sé ekkert að segja eða reglur um hana séu svo ljósar að þær þurfi ekki að ræða. Þvert á móti – þær reglur eru fjarri því að vera einfaldar og ráðast af samspili beygingarlegra, setningafræðilegra og merkingarlegra þátta, auk þess sem málnotendur hafa oft mismunandi skoðanir á einstökum setningum. Þetta er því sannarlega verðugt umfjöllunarefni en kannski ekki heppilegt fyrir þennan vettvang því að það krefst oft flókinna útskýringa sem geta orðið torskildar öðrum en þeim sem hafa meiri kunnáttu í setningafræði en hægt er að ætlast til af almennum málnotendum. Ég stenst þó ekki mátið að fjalla um setningu í frétt í Heimildinni í gær:

„Bankasýsla ríkisins ætlar ekki að taka ákvörðun um [hvort hún greiði söluráðgjöfum valkvæða þóknun fyrir aðkomu sína að sölu á hlut í Íslandsbanka fyrir rúmum tveimur árum] fyrr en athugun Fjármálaeftirlitsins á þætti þeirra í söluferlinu liggur fyrir.“ Af samhengi er ljóst að afturbeygða eignarfornafnið sína vísar til andlagsins söluráðgjöfum, og sama máli gegnir um persónufornafnið þeirra. Þessi setning var til umræðu í Málvöndunarþættinum þar sem málshefjandi taldi afturbeygingu ranglega notaða í „fyrir aðkomu sína“ – það væri eins og vísað væri til frumlagsins hún þannig að verið væri að ræða um þóknun til Bankasýslunnar sjálfrar en þar sem svo væri ekki ætti að standa þarna „fyrir aðkomu þeirra“ – söluráðgjafanna.

Málið snýst sem sé um það hvort afturbeygingin hljóti að vísa til frumlagsins þarna, eins og vissulega er langalgengast, eða hvort hún geti vísað til andlagsins. Um slíka vísun eru ýmis dæmi að fornu og nýju. Í Grettis sögu segir: „Grettir þakkaði honum fyrir heilræði sín.“ Í Þórarins þætti ofsa segir: „Eyjólfur kvaðst þakka konungi fyrir gjafar sínar og vinmæli.“ Í báðum tilvikum er ljóst að afturbeygingin vísar til andlags, honum í fyrri setningunni en konungi í þeirri seinni – Grettir er ekki að þakka fyrir eigin heilræði og Eyjólfur ekki að þakka fyrir eigin gjafir. Þetta eru alveg hliðstæðar setningar og „hún greiði söluráðgjöfum valkvæða þóknun fyrir aðkomu sína“ – af merkingarlegum ástæðum er ljóst að vísað er til andlags, ekki frumlags.

Í nútímamáli má finna fjölda sambærilegra dæma með sögninni greiða. Í Morgunblaðinu 2008 segir: „Einnig neituðu hjónin að greiða þeim fyrir vinnu sína.“ Í frétt á vef Ríkisútvarpsins 2012 segir: „Kröfuhafar greiða slitastjórn fyrir störf sín.“ Í Morgunblaðinu 2020 segir: „Hún hvetur fólk til að styðja við bakið á listamönnum og greiða þeim fyrir störf sín og listaverk.“ Í Bændablaðinu 2021 segir: „Skattgreiðendur eru þegar að greiða bændum fyrir framleiðslu sína.“ Í Fréttablaðinu 2021 segir: „Ríkið greiðir björgunarsveitunum fyrir störf sín við eldgosið í Geldingadölum.“ Í öllum þessum tilvikum er ljóst af merkingu og samhengi að afturbeygingin vísar til andlags – undirstrikaða liðarins í setningunum – en ekki til frumlags.

Það er sem sé ekkert athugavert við að láta afturbeygingu vísa til andlags eins og gert er í áðurnefndri frétt Heimildarinnar. Hitt er rétt að afturbeygingin er þarna valkvæð (sem hún er aldrei þegar vísað er til frumlags) – í stað afturbeygða eignarfornafnsins má eins nota persónufornafn. Það má líka halda því fram að í sumum tilvikum geti verið heppilegra að nota persónufornafn til að forðast misskilning – í setningum eins og „Ákærði kvaðst hafa rétt piltinum dótið sitt“ í héraðsdómi frá 2007 er óljóst hvort ákærði eða pilturinn á dótið. Í umræddri frétt hefur þeirra í næstu setningu líka sömu vísun og sína og það getur verið ruglandi. En það breytir því ekki að setningin í frétt Heimildarinnar er í fullu samræmi við málkerfið.

Í fornu máli merkir nafnorðið kynslóð yfirleitt 'ætt, ættkvísl'. Í Gylfaginningu segir: „Kona hans hét Frigg Fjörgynsdóttir og af þeirra ætt er sú kynslóð komin er vér köllum ása ættir.“ Í Egils sögu segir: „Frá börnum Þorsteins er komin kynslóð mikil og margt stórmenni.“ Þessi merking er líklega alveg horfin en kom fyrir allt fram á seinni hluta tuttugustu aldar – „Af þessu fólki hefur komið kjarnmikil kynslóð“ segir t.d. í Morgunblaðinu 1969. En merkingin hefur breyst – í Íslenskri orðabók er orðið skýrt annars vegar 'ættliður' og sú merking er gömul, a.m.k. síðan á 16. öld – og hins vegar 'sá hluti samfélagsþegna sem er á líkum aldri'. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'hópur manna, dýra eða jurta á svipuðum aldri'.

En „á líkum / svipuðum aldri“ er auðvitað mjög lausleg skilgreining og í nýlegu innleggi hér var lýst þeirri tilfinningu að merking orðsins hefði breyst á undanförnum áratugum, frá því að vísa til u.þ.b. þrjátíu ára niður í tíu ár eða svo. Ég er samt ekki viss um að merkingin hafi breyst og held frekar að breytingin felist í því að merkingin ‚ættliður‘ sem var algeng áður fyrr sé minna notuð en áður – eins og m.a. má ráða af því að hennar er ekki getið í Íslenskri nútímamálsorðabók. Hún kemur t.d. fram í Tímanum 1954: „Hér hafa fjórar kynslóðir ættar minna búið, og börn mín verða fimmta kynslóðin.“ Í Alþýðublaðinu 1935 segir: „En foreldrar mínir, og foreldrar þeirra, og ættfeður mínir um margar kynslóðir, voru bændafólk.“

En oft hefur orðið ekki beinlínis merkinguna 'ættliður' heldur vísar til skiptingar samfélagsins í aldurshópa sem hver spannar dæmigerðan tíma eins ættliðar – u.þ.b. þrjátíu ár. Í Skírni 1911 segir: „Það er talið svo, að ætíð séu þrjár kynslóðir manna uppi í senn: gamalmennin, sem eru að lúka dagsverkinu, eða hafa lokið því; miðaldramennirnir, sem eru önnum kafnir við aðalstörf lífs síns, og æskan, sem er að búa sig til verka.“ Á tuttugustu öld var svo farið að gefa ýmsum aldurshópum sérstök nöfn og kenna þá ýmist við þann tíma þegar hópurinn var að alast upp  og mótast eða við einhverja eiginleika hópsins – talað um aldamótakynslóð, kreppukynslóð, lýðveldiskynslóð, eftirstríðskynslóð, bítlakynslóð, 68-kynslóð, hippakynslóð o.s.frv.

Þarna spannar hver kynslóð mun styttri tíma en þrjátíu ár. Í sumum tilvikum er mjög stutt á milli kynslóða og sama fólkið gæti oft talist til fleiri en einnar, t.d. lýðveldiskynslóðarinnar og eftirstríðskynslóðarinnar, eða 68-kynslóðarinnar og hippakynslóðarinnar. Samt sem áður eru ákveðin atriði talin – með réttu eða röngu – einkenna hverja kynslóð en vitanlega eru þar miklar einfaldanir og alhæfingar. Á seinustu árum hafa bæst við fjölmörg kynslóðaheiti sem skarast meira eða minna – X-kynslóðin, Y-kynslóðin, krúttkynslóðin, þúsaldarkynslóðin, klámkynslóðin, snjallsímakynslóðin, tölvukynslóðin, lýðræðiskynslóðin, gullkynslóðin o.m.fl. Í raun og veru er tímavíddin að miklu leyti horfin úr orðinu kynslóð en vísað til einkenna hópsins þess í stað.

Í gær var hér spurt um orðið kropna sem fyrirspyrjandi hafði heyrt þar sem venja er að nota sögnina krókna, í sambandinu krókna úr kulda. Í umræðum var bent á að sögnin kropna kemur fyrir í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og er skýrð 'dø af Kulde' – 'deyja úr kulda'. Hún er líka í Íslenskri orðabók en þar skrifuð kroppna og skýrð 'krókna' eða 'kreppast, herpast saman (af kulda)'. Sögnin kemur fyrir í fornu máli í síðarnefndu merkingunni – „Hún var svo armsköpuð að hún var kropnuð öll saman svo að báðir fætur lágu bjúgir við þjóin uppi“ segir t.d. í Heimskringlu. Framburður myndanna kropna og kroppna er nákvæmlega sá sami þannig að eðlilegt er að þær séu notaðar á víxl í handritum.

Gömul dæmi eru einnig til um krop(p)na í merkingunni 'krókna'. Í handriti frá því í lok 15. aldar segir: „En ölmusumenn guðs hungraðir og kalnir kropna fyrir hans dyrum.“ Í Biskupa-annálum Jóns Egilssonar frá fyrri hluta 17. aldar segir: „Þar skammt eptir kom sú skúr um fardaga, að fimmtigi kúa þá kroppnaði í Biskupstúngum.“ Í Vatnsfjarðarannál yngri frá seinni hluta 17. aldar segir: „komst fólkið á land mestan part, en kropnaði þó fjöldi af því, á land kom, sökum þess það var silki klætt einasta.“ Í Ölfusvatnsannál frá miðri 18. öld segir: „Kroppnaði þá víða sauðfé og sumstaðar kálfar“ og „nautpeningur, hestar og fé, sem magurt var, kroppnaði og dó“. En yngri dæmi um þessa merkingu í krop(p)na hef ég ekki fundið.

Sögnina krókna er skýrð 'deyja úr kulda, vosbúð' eða 'hnipra sig saman' í Íslenskri orðabók og sama gildir um myndina krokna – í Íslenskri orðsifjabók er talið hugsanlegt að krókna sé orðið til úr krokna fyrir áhrif frá nafnorðinu krókur. Elstu dæmi um báðar þessar myndir eru frá 17. öld og er svo að sjá sem þær – og síðar eingöngu krókna – hafi leyst krop(p)na af hólmi. Í Ísafold 1912 segir Andrés Björnsson: „Að kroka er alþýðumál nyrðra, og hefi eg einkum heyrt það sagt um gripi, sem standa í skjóli fyrir illviðrum. […] Að kroka þýðir því að standa boginn (optast af kulda), og til þess svarar verbum inchoativum að krokna (nú krókna) = byrja að kreppast (af kulda), sem nú hefir fengið merkinguna: að deyja úr kulda.“

Það er því ljóst að sagnirnar krop(p)pna og krokna / krókna eru báðar gamlar í málinu – sú fyrrnefnda þó eldri að því er virðist – og höfðu mjög svipaða merkingu. Uppruni þeirra er ekki sá sami en vegna líkinda bæði í merkingu og framburði virðist þeim hafa slegið saman fyrir löngu. Myndin krókna er nær einhöfð í nútímamáli en tilvist kropna í Íslensk-danskri orðabók sýnir að sú sögn hefur eitthvað þekkst í byrjun 20. aldar, þrátt fyrir að engin dæmi yngri en frá 18. öld virðist finnast um hana á prenti – í merkingunni ‚deyja úr kulda‘. Einhver yngri dæmi má hins vegar finna um hana í merkingunni 'kreppast, herpast saman' – í kvæði í Lögréttu 1925 segir t.d.: „þá skulu þínar vesölu, mögru kjúkur kropna.“

En svo dúkkar krop(p)na allt í einu upp hér í fyrirspurn þegar komið er nokkuð fram á 21. öldina, þrátt fyrir að ekkert hafi til hennar spurst mjög lengi. Þetta sýnir tvennt. Í fyrsta lagi að þótt við heyrum óvanalegar orðmyndir sem okkur virðist í fyrstu að hljóti að vera einhvers konar misskilningur eða villa borgar sig ekki að hrapa að ályktunum. Í öðru lagi að orð geta lifað lengi í töluðu máli, jafnvel öldum saman, án þess að komast nokkuð á prent. Vegna hljóðfræðilegra líkinda krop(p)na og krókna er vissulega hugsanlegt að þarna sé um misheyrn að ræða, og það hefði ég talið ef gömul dæmi um krop(p)na hefðu ekki fundist – en í ljósi þess að sú sögn var til finnst mér eðlilegast að telja að hún hafi lifað óslitið í málinu.

Ég skrifaði hér um daginn að ákvæði Laga um Ríkisútvarpið, fjölmiðil í almannaþágu um að „allt tal og texti sé á lýtalausri íslensku“ í Ríkisútvarpinu væri í raun marklaust vegna þess að „lýtalaus íslenska“ væri ekki til, ef lýsingarorðið lýtalaus er skilið bókstaflega sem 'gallalaus'. Einhverjum fannst þetta vera orðhengilsháttur hjá mér og töldu eðlilegt að túlka „lýtalaus íslenska“ svo að það merkti ekki 'algerlega gallalaust mál', heldur 'íslenska sem samræmist málstaðli'. Látum svo vera, en það leysir samt ekki vandann – þeirri viðmiðun er erfitt að beita vegna þess að íslenskur málstaðall er hvergi skráður í heild sinni og tekur ekki á fjölmörgum álitamálum. Þess vegna er oft ekki hægt að segja hvort tiltekið málfar samræmist málstaðli.

En jafnvel þótt við gefum okkur að hægt væri að nota málstaðalinn sem viðmið um lýtalausa íslensku væri það viðmið ótækt vegna þess að það myndi útiloka stóran hluta málnotenda – e.t.v. ekki frá því að koma fram í Ríkisútvarpinu en a.m.k. frá störfum við fréttamennsku og dagskrárgerð hjá stofnuninni. Það á bæði við um fólk sem á íslensku ekki að móðurmáli og talar hana því með ýmsum frávikum í framburði, beygingum, setningagerð og fleiru, og einnig fólk sem á íslensku að móðurmáli en notar ýmis tilbrigði sem ekki eru viðurkennd í málstaðlinum. Slík útilokun væri ekki í anda þess meginhlutverks Ríkisútvarpsins „að stuðla að lýðræðislegri umræðu, menningarlegri fjölbreytni og félagslegri samheldni í íslensku samfélagi“.

Þess vegna þarf að fella brott lýsingarorðið lýtalaus en viðkomandi lagagrein þess í stað að verða: „Skal lögð áhersla á að allt tal og texti sé á íslensku.“ Það opnar á margvísleg tilbrigði sem sjálfsagt er að fái að heyrast í Ríkisútvarpinu en ákvæðið má síðan útfæra nánar í málstefnu stofnunarinnar. Það er líka í fullu samræmi við ákvæði þjónustusamnings Ríkisútvarpsins og menningar- og viðskiptaráðherra þar sem segir að í málstefnu stofnunarinnar skuli setja fram „viðmið um mismunandi málsnið eftir tegundum dagskrárefnis“ – og í samræmi við málstefnuna sjálfa þar sem segir: „Mikilvægt er að hafa í huga að málsnið getur verið með ýmsu móti og misjafnlega formlegt. Orðaval og talsmáti kann að taka mið af því.“

Íslenska með pólskum hreim er íslenska. Mér langar og ég vill er íslenska. Það var barið mig er íslenska. Hán og kvár er íslenska. Meira að segja öll velkomin er íslenska. Kannski er ekkert af þessu „lýtalaus íslenska“, en íslenska samt – og það er það sem skiptir máli. Öll þessi tilbrigði myndu samræmast breyttu lagaákvæði eins og það er sett fram hér á undan. En það verður því miður ekki sagt um allt efni Ríkisútvarpsins. Í sumum tilvikum, einkum í ýmsum útvarpsþáttum sem fjalla um menningu og listir, er stundum svo mikið um erlend orð í íslensku samhengi að tæplega er hægt að segja að viðkomandi efni sé á íslensku vegna þess að það er nær óskiljanlegt fyrir almenna hlustendur sem ekki hafa sérþekkingu á því sem verið er að tala um.

Þetta er óviðunandi. Vitanlega má sýna því skilning að oft vantar íslensk orð, ekki síst þegar verið er að ræða um nýjungar og nýja strauma á ýmsum sviðum eins og oft er í þessum þáttum. Það má líka sýna því skilning að viðmælendur eru oft ekki vanir að tala um efnið við annað fólk en það sem lifir og hrærist í sama heimi, þar sem sérhæfður orðaforði er eðlilegur. En sú skylda hvílir þá á dagskrárgerðarfólki að gera efnið aðgengilegt almenningi. Það má t.d. gera með því að brýna það fyrir viðmælendum fyrir fram að reyna að nota íslensk orð eða útskýra erlend orð – og með því að stöðva viðmælendur sem nota erlend orð og biðja þá um að skýra þau fyrir hlustendum. Þetta er vel hægt að gera, og verður að gera til að uppfylla skyldur Ríkisútvarpsins.

Sögnin kóa er komin inn í Íslenska nútímamálsorðabók, merkt „óformlegt“ og skýrð 'vera meðvirkur (með e-m), sýna meðvirkni'. Lýsingarorðið meðvirkur er skýrt 'haldinn meðvirkni' en nafnorðið meðvirkni er aftur skýrt sem 'hegðunarmynstur, t.d. hjá aðstandanda alkóhólista, þar sem hegðun og líðan aðstandandans stjórnast af áhrifavaldinum'. Sögnin kemur eingöngu fyrir í sambandinu kóa með. Elsta dæmi sem ég finn um sögnina er í Bæjarins besta 1990: „Aðstandendurnir fela og ljúga fyrir alkóhólistann, ,,kóa“ með og gera þannig illt verra.“ Næst sést það í bókarauglýsingu í blöðum 1993: „Aldrei aftur meðvirkni fjallar um það hvernig tilfinningasambönd taka á sig skrumskælda mynd skugga fíknar (við „kóum“ með fólki).“

Eins og ég hef áður skrifað um eru nafnorðið meðvirkni og lýsingarorðið meðvirkur a.m.k. aldargömul í málinu, en þá merkingu sem lýst er hér að framan virðast þau ekki hafa fengið fyrr en um 1990 – um svipað leyti og sögnin kóa fer að sjást. Þá var farið að nota orðin sem samsvörun við ensku orðin codependency (eða codependence) og codependent en þessi merking virðist vera litlu eldri í þeim og er talin eigar rætur að rekja til co-alcoholic. Það virðist nokkuð ljóst að sögnin kóa er komin af þessum orðum og er sennilega íslensk nýmyndun þótt á enskum grunni sé. Ég veit ekki til þess að samsvarandi sögn sé notuð í ensku – þar er talað um to be codependent, to show codependency o.fl.

Sögnin kóa er orðin mjög algeng í málinu – í Risamálheildinni er á sautjánda hundrað dæma um hana, langflest af samfélagsmiðlum en þó um 160 úr öðrum textum. Framan af var hún iðulega höfð innan gæsalappa en svo er sjaldnast lengur sem bendir til að hún hafi öðlast viðurkenningu að einhverju marki – enda fellur hún ágætlega að málinu og hefur sömu stofngerð og beygingu og flóa, fróa, gjóa, hóa, króa, snjóa, þróa og fleiri sagnir. Í upphafi var sögnin einkum notuð í tengslum við alkóhólisma og fíknisjúkdóma en fljótlega var farið að nota hana um hvers kyns aðra meðvirkni – um að styðja fólk sem þykir aðhafast eitthvað umdeilanlegt eða ámælisvert, halda hlífiskildi yfir því, hylma yfir með því o.s.frv.

Í Helgarpóstinum 1997 segir: „Við höfum þagað of lengi og höfum jafnvel „kóað“ með þessum manni til að halda friðinn.“ Í DV 2002 segir: „Erum við farin að „kóa“ með virkjunarsinnum?“ Í Fréttablaðinu 2004 segir: „Tveir risastórir þingflokkar kóuðu með karlinum sem ekki vildi hverfa af forsætisstóli án þess að koma höggi á Baug.“ Í Morgunblaðinu 2008 segir: „Þú kóaðir ekki með neinum og varst ekki að reyna að þóknast neinum.“ Í Stundinni 2015 segir: „Íþróttaforystan kóar með sínum manni og málinu gegn lögmanninum er vísað frá.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Þau eru einfaldlega að kóa með verstu sort af kapítalista.“ Í Bændablaðinu 2019 segir: „Köllum hlutina réttum nöfnum og hættum að kóa með.“

Eins og við er að búast hefur kóa getið af sér nafnorð með tveimur af virkustu viðskeytum málsins – verknaðarviðskeytinu -un og gerandaviðskeytinu -ari. Hvorugt orðið er þó ýkja algengt enn sem komið er – í Risamálheildinni eru um 30 dæmi um kóun og um 160 um kóari. Í Morgunblaðinu 2005 segir: „Bara kóun.“ Í Kjarnanum 2013 segir: „Þetta minnti á kóunina með íslenska fjármálaundrinu.“ Í Morgunblaðinu 2004 segir: „Hér eftir verður þú að gera þér að góðu að vera kóari hjá mér.“ Í DV 2009 segir: „Eftir á að hyggja hefði ég auðvitað átt að fara í meðferð líka sem kóari og fyllibytta.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2015 segir: „Þessi einfalda lýsing á kóara í ofbeldissambandi gengur hvorki upp né er áhugaverð.“

Forskeytið ör- er gamalt í málinu og tengist nafnorðum, lýsingarorðum og sögnum – „merking mismunandi, aðallega ýmist neitandi eða herðandi“ segir í Íslenskri orðsifjabók. Í Orðum, öðru bindi Íslenskrar tungu, segir Guðrún Kvaran að orðið sé notað í fleiri en einni merkingu: „Ein þeirra gefur orði neikvæða merkingu sem í er fólgin einhvers konar smækkun eins og öreigi 'sá sem ekkert á', örvænta 'vænta einskis', örmagna 'sá sem ekki hefur magn, kraft'. Það getur einnig gefið orði, sem í eðli sínu er neikvætt, jákvæða merkingu, til dæmis öruggur 'sá sem engan ugg, ótta hefur'.“ Einnig getur það „haft merkinguna 'mjög' í smækkandi merkingu þegar því er skeytt framan við lýsingarorð, til dæmis örsmár, örlítill, örsnauður“.

En merking og hlutverk ör- hefur breyst – í Íslenskri nútímamálsorðabók er það skýrt sem 'fyrri liður samsetninga sem táknar e-ð mjög smátt'. Líklegt er að þessi merkingarbreyting stafi af endurtúlkun forskeytisins í orðum eins og örlítill og örsmár. Í stað þess að skilja fyrri liðinn sem herðandi í merkingunni 'mjög' hafi málnotendur farið að skilja orðið á sama hátt og t.d. agnarlítill sem merkir 'lítill eins og ögn' og túlkað örlítill sem 'lítill eins og ör' (þótt ör sé ekki til sjálfstætt í þessari merkingu). Heildarmerking orðsins færist því í raun yfir á forliðinn og hann fer að lifa sjálfstæðu lífi í þeirri merkingu og taka þátt í nýjum samsetningum. Í þessu nýja hlutverki er eiginlega eðlilegt að líta á ör- sem rót fremur en forskeyti, hliðstætt t.d. smá-.

Eitt elsta orðið af þessu tagi er líklega öreind sem er þýðing á particle og er síðan snemma á 20. öld. En einhvern tíma á öldinni var farið að nota ör- sem þýðingu á forliðnum micro- og við það hljóp mikill vöxtur í notkun þess, einkum í tengslum við margvíslegar tækni- og samfélagsnýjungar. Í nýlegum orðum eins og örbylgja, örforrit, örfyrirtæki, örgjörvi, örgreining, örmerki, örnámskeið, örríki, örskipun, örskynjari, örtækni, örtölva og ótalmörgum öðrum samsvarar ör- yfirleitt micro- þótt stöku sinnum sé það einnig notað sem þýðing á mini- (sem annars er oftast þýtt smá-) og jafnvel nano-. Þessi liður er einstaklega lipur í samsetningum og sjálfsagt að nýta hann til að smíða ný orð, eins og t.d. örnám fyrir micro-credentials.

Sögnin upplifa og nafnorðið upplifun voru hér til umræðu í gær. Þessi orð hafa ekki alltaf þótt vönduð íslenska – í móðurmálsþætti Vísis 1956 sagði Eiríkur Hreinn Finnbogason: „Sögnin að upplifa eitthvað er mjög notuð nú, en hún er tekin beint úr dönskunni, opleve noget. Hún fer illa í íslenzku, og samkvæmt ísl. málvenju virðist hún hljóta að merkja endurlifa, lifa eitthvað upp aftur. Fólk upplifir hið líklegasta og ólíklegasta, upplifir skemmtanir, upplifir daga, upplifir jafnvel störf. Ætti að forðast að taka þannig til orða, enda er auðvelt að komast hjá því.“ Seinna sama ár var sögnin aftur tekin fyrir í þættinum og sagt: „Ávallt er hægt að nota íslenzka sögn þar sem upplifa er notuð, svo sem lifa, reyna, þola, eiga, vinna o.s.frv.“

Sama gildir um nafnorðið upplifun en Baldur Jónsson benti á að viðskeytið -un væri yfirleitt aðeins notað til að mynda verknaðarnafnorð af sögnum sem enda á -aði í þátíð en ekki af svokölluðum ȇ-sögnum eins og lifa en frá því væru þó undantekningar. „Helst eru innlifun og upplifun, hálfdanskrar ættar, sbr. d. indleve og opleve (þar af ísl. upplifa) […]“ og Baldur taldi að í raun og veru væru „slík orð rangmynduð“. Elsta dæmi um upplifa á tímarit.is er frá 1893 en elsta dæmi um upplifun frá 1938. Tíðni beggja orða jókst lengi smátt og smátt, en mjög hratt eftir 1980 – alls eru yfir hundrað þúsund dæmi um sögnina og um fimmtíu þúsund um nafnorðið. Þetta er því enn eitt dæmi um að ábendingar í málfarsþáttum hafi lítið að segja.

En umræðan í gær snerist ekki um uppruna orðanna upplifa og upplifun heldur merkingu þeirra og notkun. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er nafnorðið skýrt 'góð eða áhrifarík reynsla sem maður verður fyrir' með dæminu tónleikarnir voru alveg einstök upplifun. Sögnin er skýrð 'verða fyrir ákveðinni reynslu' og eitt notkunardæmið er ‚amma hefur upplifað ýmislegt um dagana‘ sem fellur vel að skýringunni. En sögninni fylgja tvö önnur notkunardæmi – hann fór vestur til að upplifa magnaða orku jökulsins og hvernig upplifðuð þið skólagönguna á þeim tíma?. Í þessum dæmum er merkingin eiginlega frekar 'skynjun, tilfinning' en 'reynsla'. Vissulega er ekki alltaf mikill munur á þessu en hann getur samt verið mikilvægur.

Þessi merkingarmunur endurspeglast í setningagerðinni. Ef merkingin er 'reynsla' tekur upplifa oftast með sér nafnorð sem andlag – „Börn sem hafa upplifað hungursneyð þroskast ekki eðlilega“ segir í Morgunblaðinu 2017, „Það er ekkert auðveldara að upplifa trúnaðarbrot í nánu sambandi“ segir í Fréttablaðinu 2019. Ef merkingin er 'skynjun, tilfinning' getur upplifa einnig tekið nafnorðsandlag, eins og „Ég skil samt að hann upplifir höfnun“ í Vísi 2019, en oftast tekur hún samt persónu- eða ábendingarfornafn að viðbættum samanburðarlið eða aukasetningu, oft með þannig eða svo – „Starfsfólkið upplifði þetta sem vantraust“ segir í Vísi 2011, „Ég upplifi það þannig að fólk hafi fengið alla þá aðstoð sem það þurfti“ segir í Morgunblaðinu 2015.

Merkingin 'reynsla' er væntanlega eldri eins og orðabókaskýringar benda til, en 'skynjun, tilfinning' virðist vera aðalmerkingin í seinni tíð. Meginmunurinn er sá að reynsla er hlutlæg en skynjun eða tilfinning huglæg. Þess vegna er ekki hægt að draga reynslu í efa eða hafna henni nema með rökum en skynjun eða tilfinning er einstaklingsbundin – þar verður rökum ekki við komið á sama hátt. Umræðan í gær spratt einmitt af því að málshefjanda fannst orðin upplifa og upplifun iðulega notuð til að draga úr vægi þess sem sagt er – til að benda á að ekki væri um óumdeildar staðreyndir að ræða heldur einstaklingsbundna skynjun eða tilfinningu og gefa þar með í skyn, meðvitað eða ómeðvitað, að önnur hlið kynni að vera á málinu.

Um þetta er auðvelt að finna fjölda dæma. Í Morgunblaðinu 2007 segir: „Starfsfólk Tryggingastofnunar harmar að upplifun Rögnu Bjarkar af samskiptum við Tryggingastofnun skuli vera á þann veg sem hún lýsir.“ Í fyrirsögn í DV 2010 segir: „KB ráðgjöf harmar upplifun feðgina.“ Í Vísi 2016 segir: „Þykir mjög leitt að upplifun Helgu hafi verið á þennan veg.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2018 segir: „Stjórninni þykir leitt að upplifun fráfarandi starfsmanna hafi verið með þessum hætti.“ Á mbl.is 2020 segir: „Ragnar segir […] að honum þyki leitt að upplifun félagsmanna skuli vera með þessum hætti.“ Á Vísi 2024 segir: „Spítalinn telji afar miður að upplifun […] hafi verið sú að ekki væri hlustað á áhyggjur hennar og ábendingar.“

Það er í sjálfu sér ekkert athugavert við að nota upplifun og upplifa á þennan hátt, en það er hins vegar ljóst að þau sem tala um upplifun í þessum dæmum telja að umrædd upplifun sé ekki í fullu samræmi við staðreyndir. Það er vitanlega rétt að fólk upplifir hlutina oft öðruvísi en þeir eru í raun og veru, en upplifunin skiptir samt máli og það er mikilvægt að hlusta á hana og taka tillit til hennar. Þess vegna er óheppilegt ef orðin eru notuð til að draga úr vægi þess sem haldið er fram og jafnvel höfð um eitthvað sem ekki byggist á skynjun eða tilfinningu heldur beinlínis reynslu, eins og ef sagt er að það sé slæmt að fólk upplifi að það komist ekki að hjá lækni. Það er ekkert víst að orðin séu alltaf notuð svona viljandi, en mikilvægt að hafa þetta í huga.

Í Málvöndunarþættinum sá ég bent á – ekki í fyrsta skipti – að algengt væri að tala um að lifa eins og blóm í eggi þegar átt væri við blómi í eggi. Í eðlilegum framburði fellur áherslulaust sérhljóð reyndar ævinlega brott í enda orðs ef næsta orð hefst á sérhljóði og þess vegna er útilokað að greina milli blóm í eggi og blómi í eggi í töluðu máli, en oft er gerð athugasemd við rugling í riti. Í Skírni 1975 segir Helgi J. Halldórsson: „Oft heyrist sagt og sést ritað að lifa eins og blóm í eggi. En það er auðvitað ekkert blóm í egginu heldur blómi, kk., vb., þ.e. rauðan.“ Á barnasíðu Morgunblaðsins 1997 segir: „Blómi getur merkt eggjarauða og það er alls ekki verið að tala um eitt einasta blóm þegar sagt er blómi í eggi – alls ekki segja né skrifa blóm í eggi.“

En hér er ekki allt sem sýnist. Í Merg málsins segir Jón G. Friðjónsson: „Elsta og jafnframt algengasta mynd orðatiltækisins er frá 18. öld: lifa sem blóm í eggi […] en afbrigðið með blómi er kunnugt frá síðari hluta 20. aldar […]. Líkingin er dregin af eggi en eggjarauðan nefnist blóm, hk. og blómi, kk.“ Afbrigðið blómi í eggi er reyndar eldra en Jón telur – elsta dæmi um það er í Ísafold 1908: „Hér hefir þú lifað, Stafa, eins og blómi í eggi.“ Hvorugkynsmyndin blóm í þessari merkingu er a.m.k. frá fyrri hluta 18. aldar – elsta dæmi um hana er í Fjórðu bók um þann sanna kristindóm eður náttúrunnar bók eftir Johann Arndt frá 1732: „og líkja þeir þeim við eitt egg, í hverju að fyrst er það hvíta, og síðan blómið, sem situr mitt í því hvíta.“

Karlkynsmyndin blómi í þessari merkingu er mun yngri – ég hef ekki fundið eldri dæmi um hana en áðurnefnda setningu í Ísafold 1908, og hún er ekki gefin í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 – þar er sambandið lifa eins og blóm í eggi hins vegar undir blóm sem sagt er notað í merkingunni 'Blommen i et Æg' í talmáli. Í Íslenskri orðsifjabók segir: „Merkingin 'eggjarauða' í ísl. orðunum blóm og blómi er vísast tökumerking úr dönsku.“ Líklegt er að síðarnefnda orðið hafi fengið þessa merkingu vegna misskilnings á sambandinu blóm í eggi – vegna samfalls í framburði hafi málnotendur getað skilið það svo að þar væri um að ræða orðið blómi sem er gamalt í málinu í samböndum eins og vera í blóma lífsins, standa með blóma o.fl.

Trúlegt er að fólk hafi fundið merkingarlegan skyldleika með þessum samböndum og sambandinu lifa eins og blóm í eggi og það sé ástæðan fyrir þeirri lífseigu skoðun að blómi sé „réttara“ en blóm í þessu sambandi. Eðlilega er fólk yfirleitt með í huga hina venjulega merkingu orðsins blóm, '(skrautlegur) hluti plöntu eða trés', '(potta)planta', eins og orðið er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók, og finnst hún ekki eiga við. Enda hefur orðið ekki þá merkingu í þessu sambandi, en vegna þess að það kemur aldrei fyrir annars er ekki við því að búast að málnotendur átti sig á því hvaða merkingu það hefur þarna. En þótt blóm í eggi sé ótvírætt upphaflegra en blómi í eggi er vitaskuld komin hefð á síðarnefndu gerðina líka.

Hitt er svo annað mál að þótt enginn vafi sé á að í sambandinu lifa eins og blóm í eggi hafi blóm upphaflega merkinguna 'eggjarauða' er trúlegt að nútíma málnotendur skilji þetta yfirleitt svo að þarna merki blóm '(skrautlegur) hluti plöntu eða trés' – þau sem telja blóm í eggi rangt nota þann skilning sem rök fyrir því að myndin blómi sé sú rétta eins og fram kom í upphafi. Þau sem nota blóm í eggi þrátt fyrir þennan skilning láta það væntanlega ekki trufla sig að þetta sé ekki „rökrétt“ – enda er engin ástæða til þess. Í málinu úir og grúir af orðum og orðasamböndum sem strangt tekið eru ekki „rökrétt“ eða hafa „brenglast“ eða „afbakast“ á ýmsan hátt – en við notum þau samt vandræðalaust, af því að þau hafa öðlast hefð og við vitum hvað þau merkja.

Nafnorðið pása er mjög algengt í málinu en í Íslenskri orðabók er það sagt „óformlegt“ enda úr ensku eða dönsku, pause. En í Íslenskri nútímamálsorðabók er það gefið athugasemdalaust og skýrt 'stutt hlé frá e-u, t.d. vinnu, námi'. Elsta dæmi um orðið á tímarit.is er úr gamanblaðinu Speglinum 1945: „Hér verður dálítil pása, meðan fundarmenn klappa.“ Lengi vel, allt fram yfir 1970, var orðið nær eingöngu haft um hlé á spilamennsku, yfirleitt á dansleikjum. Í Jazzblaðinu 1949 segir: „í allan þennan tíma fengu þeir aðeins tuttugu mínútna ,,pásu“.“ Í sama blaði 1950 segir: „Ég spilaði oft í „pásum“ fyrir trommuleikara“ og „Hann lék á skólaböllum með Óla Gauk og Steina Steingríms – tók í píanóið í ,,pásu“. Orðið var þá mjög oft innan gæsalappa.

Eftir 1970 var hins vegar smátt og smátt farið að nota orðið pása um ýmiss konar önnur hlé, einkum á vinnu, og hætt var að hafa það innan gæsalappa, jafnframt því sem tíðni þess margfaldaðist. Í Tímanum 1972 segir: „Það voru sko engar pásur á bænum þeim, bara unnið í striklotu, klukkustundum saman. Frændurnir voru heppnari. Þeir fengu pásur á eftir hverri röð.“ Í Morgunblaðinu sama ár segir: „Ég er búin að vinna hér á fjórða mánuð og einstaka sinnum fæ ég pásu. Pásurnar eru fínar.“ Í Vísi 1973 segir: „Þegar blaðamennirnir komu í æfingarstöð lögreglunnar á Seltjarnarnesi, var pása hjá nemendum í lögregluskólanum.“ Tíðni orðsins hefur haldið áfram að aukast undanfarna áratugi, einkum eftir aldamót.

En pása er ekki bara nafnorð – eins og í ensku er orðið líka notað sem sögn en sú notkun er nýrri og hvorki að finna í Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók. Elsta dæmi sem ég finn um sögnina er í Degi 1993: „nú ætlaði hann að pása frá söginni og ræða dálítið um hugðarefni sitt.“ Annað dæmi er í Orðlaus 2003: „Þeir útvöldu sem fá vinnu nýta flestir hvert tækifæri til að pása, hangsa í matartímum og reykingapásum.“  Í Fréttablaðinu 2006 segir: „Ég pásaði í miðri nostalgíustunu.“ Í Fréttablaðinu 2007 segir: „Tónarnir byrja að streyma um loftin blá klukkan 16; síðan verður pásað í matarhléi milli 18 og 20, en þá byrjar tónaflóðið aftur.“ Í Norðurslóð 2008 segir: „Í skarðinu pásaði ég aðeins, þó ekkert væri útsýnið.“

Í þessum dæmum merkir sögnin pása 'hvíla sig' og er áhrifslaus – tekur ekki með sér neitt andlag. Þetta er þó ekki algengasta notkun sagnarinnar. Í Fréttablaðinu 2005 segir: „Hægt að „pása“ beina sjónvarpsútsendingu o.fl.“ Í Fréttablaðinu 2006 segir: „Ég […] þurfti að pása Desperate housewifes þáttinn.“ Í Fréttatímanum 2016 segir: „Gott að geta „pásað“ kennarann.“ Í Vísi 2017 segir: „Það pásar „Call of Duty“ leikinn um leið og það hringir inn í umræðuþætti.“ Í Morgunblaðinu 2021 segir: „ég pásaði því ræmuna til að horfa á nýjustu fréttir af gosinu og bólusetningunni.“ Þarna tekur sögnin andlag og merkir 'stöðva tímabundið', 'gera hlé á' eða eitthvað slíkt og er oftast notuð um áhorf eða hlustun á stafrænt efni, spilun tölvuleikja o.fl.

Þótt orðið pása sé vitanlega tökuorð eins og áður segir fellur það ágætlega að hljóðkerfi og beygingakerfi málsins – nafnorðið er hliðstætt tjása og sögnin hliðstæð rása og mása. Tökuorð sem falla alveg að málinu auðga það en spilla því ekki, og eina gilda ástæðan sem gæti verið fyrir því að amast við þeim er sú að þau komi í stað orða sem fyrir eru í málinu og ýti þeim burt. En þannig er það ekki með pása – þótt nafnorðið merki 'hlé' kemur það alls ekki í stað þess orðs í öllum tilvikum. Það er t.d. aldrei talað um pásu í bíói, á sinfóníutónleikum o.s.frv. Áhrifssögnin pása í samböndum eins og pása myndina kemur ekki heldur í staðinn fyrir neina eina sögn. Það er sjálfsagt að viðurkenna bæði nafnorðið og sögnina sem fullgild íslensk orð.