Eiríkur Rögnvaldsson

Í dag var spurt í „Málspjalli“ hvort færi betur að segja þessi hildarleikur tekur fljótt af eða þennan hildarleik tekur fljótt af – sem sé, hvort frumlagið með sambandinu taka fljótt af sem merkir 'stendur stutt, er fljótt búið' væri haft í nefnifalli eða þolfalli. Mér vafðist tunga um tönn vegna þess að frumlagið með þessu sambandi er langoftast fornafn í hvorugkyni, annaðhvort persónufornafnið það eða ábendingarfornafnið þetta, og þau eru eins í nefnifalli og þolfalli. Þegar sagt er þetta tekur fljótt af er því ómögulegt að segja hvort fall frumlagsins er nefnifall eða þolfall. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er frumlagið sagt vera í þolfalli en eina dæmið sem er gefið er það var sárt hjá tannlækninum en það tók fljótt af – sem sker ekki úr um fallið.

Sambandið taka af tekur vissulega þolfallsfrumlag í merkingunni 'fara af, hverfa', eins og höndina tók af um úlnlið í Morgunblaðinu 1977. En í öllum eldri dæmum tekur sambandið taka fljótt af nefnifall. Í Íslendingi 1864 segir: „ferðalögin verða þægileg, kostnaðarlítil, og taka fljótt af.“ Fleirtölumyndin taka sýnir hér að ferðalögin er nefnifall. Í Þjóðólfi 1895 segir: „hýðingin tekur fljótt af.“ Í Dýraverndaranum 1950 segir: „Ferðin tók fljótt af yfir heiðina.“ Í Vísi 1956 segir: „þar sem sú refsing tekur fljótt af er hún miskunnsamari en að strýkja menn í hel.“ Í Morgunblaðinu 1961 segir: „Hún tæki fljótt af ef fólk gætti þess að fara vel með sig.“ Í Vísi 1970 segir: „ég hafði einmitt búizt við því, að þessi framúrakstur tæki fljótt af.“

Ég finn ekki nema þessi sex ótvíræðu nefnifallsdæmi á tímarit.is fram til 1970 – en ekkert ótvírætt þolfallsdæmi. Dæmi um sambandið eru samtals rúmlega hundrað, en í öllum hinum gæti frumlagið verið hvort heldur er í nefnifalli eða þolfalli. Fyrsta ótvíræða þolfallsdæmið kemur í Tímariti Máls og menningar 1970: „Samdrykkjuna tók fljótt af.“ Í Morgunblaðinu 1975 segir: „Fyrstu hrinuna tók fljótt af.“ Í Þjóðviljanum 1978 segir: „Þann ótta tók fljótt af.“ Í Degi 1982 segir: „Það er skemmst af því að segja, að fegurðina tók fljótt af.“ Í DV 1983 segir: „hana tók fljótar af.“ Í Vestfirska fréttablaðinu 1984 segir: „Nú, söguna tekur fljótt af.“ Í NT 1985 segir: „atburðinn tók fljótt af.“ Í Morgunblaðinu 1988 segir: „Skjálftann tók fljótt af.“

Það er þó ekki þannig að þolfallið útrými nefnifallinu með taka fljótt af. Allt frá 1970 hafa föllin verið notuð hlið við hlið, og eru enn – hlutfallið virðist vera nálægt þremur nefnifallsdæmum á móti tveimur þolfallsdæmum, bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni. Ýmis dæmi eru um hliðstæðar setningar hvora með sínu falli. Í blaðinu 2006 segir: „Aftaka með eitursprautu tekur fljótt af“ en í Fréttablaðinu 2008 segir: „Hvítabjörninn var reyndar svo lánsamur að aftökuna tók fljótt af“. Í Þjóðviljanum 1978 segir: „Hún tók fljótt af biðskákin hjá þeim Kortsnoj og Karpov“ en í Skák sama ár segir: „Biðskákina tók fljótt af“. Þótt nefnifallið sé augljóslega eldra með þessu sambandi hlýtur bæði nefnifalls- og þolfallsfrumlag að teljast rétt.

Í Facebook-hópnum „Skemmtileg íslensk orð“ rakst ég á mikla hneykslunarumræðu um að nafngreind kona sem ekki er þekkt fyrir óvandað málfar hefði í viðtali sagt einhvern megin í stað einhvern veginn. Þetta var kallað „talgalli“, „málhelti“, „málleysa“ og „bull“ þótt einnig væri nefnt að „ógrynni af fólki“ segði þetta „fyrir austan“ – sem Austfirðingar mótmæltu reyndar harðlega. Ég veit ekki hvort þessi framburður er eitthvað algengari á Austurlandi en annars staðar en hitt er ljóst að hann er mjög algengur víða um land. Enginn vafi er á því að sambandið er upphaflega einhvern veginn, en langalgengasti framburður þess er sennilega einhvernegin [eiŋ̊k(v)ɛ(r)tneijɪn] – þ.e., orðin renna saman og v fellur framan af því seinna.

Þetta má sjá á textum í Risamálheildinni þar sem eru hátt í þúsund dæmi sem endurspegla þennan framburð, ýmist rituð einhvernegin, einhverneginn, einhverneigin eða einhverneiginn – stöku sinnum líka í tveimur orðum. Þarna eru líka rúm sex hundruð dæmi um samsvarandi myndir með m, einhvernmegin, einhvernmeginn, einhvernmeigin og einhvernmeiginn – þar af um þriðjungur í tveimur orðum. Langflest þessara dæma eru úr óprófarkalesnum textum samfélagsmiðla og nær engin dæmi um þessar myndir er að finna á tímarit.is. Vissulega er þetta ekki á við nema lítið brot af samsvarandi dæmum þar sem ritað er v, en sýnir þó að það er fjarri því að vera einsdæmi að hafa megin(n) sem seinni hluta þessa sambands í stað veginn.

Ég hlustaði reyndar á umrætt viðtal og þar var vissulega ekki sagt veginn en ég gat ekki heldur heyrt að þar væri sagt skýrt megin heldur virtist mér þetta vera einhvers konar millihljóð. Hér verður að hafa í huga að v og m eru hljóðfræðilega lík – hvort tveggja rödduð varahljóð og eini munurinn sá að v er önghljóð en m nefhljóð. Sá munur verður ansi lítill inni í miðri samsetningu þar sem að auki verður venjulega lítið eftir af hljóðinu – eins og áður segir er sennilega oftast hvorki v né m þarna í eðlilegum framburði þannig að hvorki rithátturinn einhvern veginn né einhvern megin(n) hefur stuðning af framburði. Þess vegna er í raun fullkomlega eðlilegt og viðbúið að veginn breytist stundum í megin(n) í ritmáli í þessu sambandi.

Hins vegar þekkja málnotendur ýmis orðasambönd þar sem megin er seinni liður – sambönd eins og hérna megin, báðum megin, hinum megin, sömu megin o.s.frv. – og ekkert undarlegt að þeir tengi einhvernegin við þau sambönd og skrifi einhvern megin eða eitthvert afbrigði af því. Þessi skilningur getur einnig leitt til þess að fólk fari að bera sambandið fram með m, til dæmis ef það ætlar að vanda sig. En þetta er heldur ekki fyrsta dæmið um að veginn breytist í megin. Það hefur nefnilega einmitt gerst í áðurnefndum samböndum með megin sem samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er „blendingsmynd úr -(v)eginn og vegum, sbr. þann veginn, einnegin(n)“. Myndin einhverneginn er reyndar gefin í Móðurmáls-bókinni eftir Jón Ólafsson frá 1911.

Því má bæta við að í skáldsögunni Merkingu notar Fríða Ísberg myndina megin(n) til að gefa málfari einnar persónu ákveðinn blæ. Í viðtali um söguna í Fréttablaðinu 2021 sagði hún: „Að sama skapi lét ég Tristan tala á sérstakan hátt til að sjá hvort það hefði áhrif á samkennd gagnvart honum. Yrði hann settur skör lægra, myndi hann strax verða fordæmdur af því hann segir einhvern meginn en ekki einhvern veginn?“ Nú veit ég ekki hvaða áhrif þessi ritháttur hefur haft á lesendur Merkingar en reyndar má búast við því að einhverjir þeirra hafi sambandið með megin(n). Viðbrögðin í hópnum „Skemmtileg íslensk orð“ sýna hins vegar greinilega að einhvern megin(n) kallar á hneykslun og fordæmingu hjá ýmsum málnotendum. Það er miður.

Í frétt á mbl.is í dag segir: „Guðmundur Ingi Kristinsson menntamálaráðherra hefur ákveðið að auglýsa embætti skólameistara Borgarholtsskóla laust til umsóknar og láta þannig skipunartíma núverandi skólameistara ekki framlengjast eins og venja er nema eitthvað sérstakt beri til.“ Fólk getur vitanlega haft mismunandi skoðanir á því hversu skynsamleg eða sanngjörn þessi ákvörðun ráðherra hafi verið, en það er ljóst að hún er í fullu samræmi við 23. grein Laga um réttindi og skyldur starfsmanna ríkisins nr. 70/1996, þar sem segir: „Ef maður hefur verið skipaður í embætti skv. 1. mgr. skal honum tilkynnt eigi síðar en sex mánuðum áður en skipunartími hans rennur út hvort embættið verði auglýst laust til umsóknar.“

Þessi frétt ætti vitanlega ekkert erindi í umræður um málfar nema vegna þess að fyrirsögn hennar á mbl.is er „Skólameistara Borgarholtsskóla vikið“. Í frétt Vísis af sama máli sagði uphaflega „Ársæli Guðmundssyni skólameistara Borgarholtsskóla hefur verið vikið frá störfum“ en var fljótlega breytt í „Ársæll Guðmundsson lýkur senn störfum sem skólameistari Borgarholtsskóla“. Sem er eins gott – það er nefnilega alveg ljóst að sögnin víkja á alls ekki við þarna. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin víkja með þágufalli skýrð 'segja (e-m) upp, reka (e-n)' með dæminu Ráðherranum var vikið úr embætti, og í Íslenskri orðabók er sambandið víkja e-m úr embætti (starfi) skýrt 'reka e-n úr stöðu, svipta e-n stöðu'. Það á ekki við hér.

Ég hélt því fram í „Málspjalli“ að notkun sagnarinnar víkja í umræddri frétt yrði ekki kallað annað en pólitísk misnotkun tungumálsins, ekki síst í ljósi ýfinga sem undanfarið hafa verið milli Morgunblaðsins og ráðherrans. Í umræðum um þessa fyrirsögn í „Málspjalli“ sagði maður sem lengi stóð mjög nærri Árvakri, útgáfufélagi Morgunblaðsins (og gerir kannski enn): „Það er skilningur miðilsins að það að auglýsa stöðuna við þær aðstæður sem hér um ræðir, feli í sér brottvikningu.“ Í annarri athugasemd sagði hann: „Fjölmiðillinn leyfir sér að setja fram skoðun í fyrirsögninni. Það er hans mál og má deila um það út frá hlutleysi miðilsins en ekki út frá íslensku. Þetta er viljandi gert, miðillinn telur athæfið brottvikningu og notar rétt orð um það.“

Það má vitaskuld vera rétt að enda þótt unnið sé í samræmi við lög finnist einhverjum það jafngilda brottvikningu úr starfi að embættismaður fái ekki sjálfkrafa framlengingu á ráðningu. Það er skiljanlegt að slíkt sé áfall fyrir þann sem í því lendir og ekkert hefði verið óeðlilegt við það ef hann hefði sagt „ég var rekinn“, „mér var sparkað“ eða eitthvað slíkt. Það hefði ekki heldur verið neitt við því að segja þótt mbl.is hefði látið í ljósi skoðun í fyrirsögninni og skrifað t.d. Skólameistari hrakinn úr starfi eða Auglýsing starfs jafngildir brottvikningu eða eitthvað slíkt. Áðurnefnd athugasemd, „Það […] má deila um það út frá hlutleysi miðilsins en ekki út frá íslensku“ hefði átt ágætlega við slíkar fyrirsagnir en ekki þá sem þau orð voru höfð um.

En fjölmiðill sem vill láta taka sig alvarlega getur ekki leyft sér að nota íslenskt orð sem hefur skýra merkingu, bæði í almennu máli og í þeim lögum sem um ræðir, í einhverri annarri merkingu eins og mbl.is gerði. Það getur ekki verið „skoðun“ hvað íslensk orð merkja. Það helgast af málhefð og er í þessu tilviki einnig stutt af lögum. Auglýsing starfs í samræmi við lög verður ekki „brottvikning“ og víkja verður ekki „rétt orð“ við það eitt að mbl.is telji það. Ég vona að sem flest átti sig á því hversu alvarlegt það er að fjölmiðill misnoti íslenskt orð með fasta og ákveðna merkingu á þann hátt sem þarna er gert. Á tímum upplýsingaóreiðu og falsfrétta skiptir miklu máli að sýna fjölmiðlum aðhald og láta þá ekki komast upp með svona.

 

Eintölubeyging frændsemisorðanna faðir, bróðir, móðir, systir og dóttir er einstök í málinu – þau hafa -i- í endingunni í nefnifalli en -u- í öllum aukaföllum. Við það bætist að í faðir verður u-hljóðvarp sem breytir a í ö í aukaföllunum. Karlkynsorðin faðir og bróðir hafa tilhneigingu til að fá -s-endingu í eignarfalli, föðurs og bróðurs, en um það hef ég skrifað áður. En fleiri tilbrigði eru í beygingu þessara orða – þau hafa einnig (nema faðir) ríka tilhneigingu til að halda -i- í aukaföllunum. Í Málfarsbankanum segir t.d.: „Lengi hefur þekkst að orðið systir sé haft óbeygt í eintölu eins og í eftirfarandi dæmum: þau kölluðu á „systir“ sína, hann sat hjá „systir“ sinni, hún fékk lánaðan kjól „systir“ sinnar. Slík málnotkun þykir ekki hæfa í vönduðu máli.“

Í bók Björns Karels Þórólfssonar Um íslenskar orðmyndir á 14. og 15. öld frá 1925 segir að það sé „algengt í nútíðarmáli, að hafa nefnifallsmyndina í allri eintölunni af orðunum móðir, dóttir, bróðir, systir“ og sú beyging eigi sér langa sögu: „Ruglingur á beygingarendingum r-stofna kemur fyrst fram á síðari hluta 14. aldar […]. Á 15. öld verður ruglingur þessi algengur í brjefum […]“ segir Björn. Í Málinu á Nýja testamenti Odds Gottskálkssonar 1540 segir Jón Helgason að „nokkur ruglingur“ á beygingu frændsemisorðanna komi „greinilega fram, sem vænta mátti“. Í Islandsk Grammatik eftir Valtý Guðmundsson frá 1922 segir að orðin móðir, dóttir og systir séu oftast höfð óbeygð í talmáli og einnig stundum í ritmáli.

Það er athyglisvert að Valtýr bætir við að þetta sjáist einkum á prenti í vesturíslenskum blöðum og bókum. Lausleg athugun á tímarit.is staðfestir þetta – meginhluti dæma um aukafallsmyndir með -ir allt frá því um aldamótin 1900 og langt fram eftir tuttugustu öld er úr vesturíslensku blöðunum. Það sýnir væntanlega að þótt málhreinsun þessa tíma hefur tekist að berja beyginguna að verulegu leyti niður í blöðum á Íslandi hefur hún minna náð vestur um haf. Engin ástæða er þó til að ætla annað en beygingin hafi alla tíð lifað góðu lífi í talmáli og jafnvel verið aðalbeygingin. Þegar ég var að alast upp í Skagafirði fyrir 60-70 árum held ég að hún hafi verið ríkjandi í umhverfi mínu – foreldrar mínir notuðu hana og það eldra fólk sem ég umgekkst.

En þrátt fyrir andstöðu við -ir-myndirnar í aukaföllum slapp slæðingur af þeim á prent alla tuttugustu öldina. Það er athyglisvert að dæmum um þær á tímarit.is fjölgar talsvert á árunum 1980-1990 – um svipað leyti og málsnið fjölmiðla varð frjálslegra og slaknaði á prófarkalestri. Í Risamálheildinni skipta dæmin tugum þúsunda, einkum um myndirnar bróðir, systir og dóttir í aukaföllum – móðir er af einhverjum ástæðum miklu sjaldgæfari sem aukafallsmynd. 90-95% dæma um þessar myndir eru af samfélagsmiðlum og þar eru -ir-myndirnar sjötti hluti og allt upp í fimmtungur af heildinni, nema aðeins tuttugasti hluti í móðir. Það er því ljóst að þessi beyging er sprelllifandi í málinu og engin ástæða til annars en telja hana fullgilt og rétt mál.

Nýlega skrifaði áhrifamikill stjórnmálamaður: „Á meðal málfræðinga og í íslenskri menntastétt hefur sú hugmynd náð sífellt meiri fótfestu á síðari árum, að í raun sé ekkert til sem heitir rétt eða rangt mál.“ Þetta hefur síðan verið étið upp af ýmsum, t.d. í grein í DV í dag. En þetta er rangt – ég veit ekki til þess að nokkur íslenskur málfræðingur hafi hafnað því að til sé eitthvað sem heiti „rangt mál“. Viðurkennd skilgreining á réttu máli og röngu er sú sem finna má í svari Ara Páls Kristinssonar á Vísindavefnum: „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju.“ Ég tek undir þessa skilgreiningu og veit ekki betur en þorri íslenskra málfræðinga aðhyllist hana.

Því hefur líka verið haldið fram að ýmsir málfræðingar fordæmi allar leiðréttingar á máli barna en dylgjað um „að þessir sömu frjálslyndu menntamenn, sem út á við vildu láta allt reka hér á reiðanum í málfarsefnum, gerðust þó sekir um það heima fyrir að leiðrétta eigin börn þegar þágufallssýki fór að ríða húsum“. Eins og ég hef margsinnis skrifað um kannast ég ekki heldur við að málfræðingar amist við því að foreldrar leiðrétti málfar barna sinna á máltökuskeiði. Það er vitanlega sjálfsagður hluti af uppeldinu að leiðbeina um málfar eins og annað í hegðun og framkomu. Hitt er annað mál að rannsóknir benda til þess að beinar leiðréttingar skili ekki miklu og árangursríkara sé að vera börnunum góð málfarsfyrirmynd, tala við þau og lesa fyrir þau.

Það sem mér finnst þó verst og ljótast í áðurnefndum skrifum er að sjúkdómsvæðing málfars sem ég vonaðist til að væri liðin tíð er þar endurvakin með því að nota orðið þágufallssýki án gæsalappa eins og það sé hvert annað hlutlaust fræðiheiti. Meira að segja er bætt í með því að gera gys að þeirri „viðkvæmni“ sem ríki „uppi í háskóla“ og sagt: „Sama heilkenni er að vísu kallað þágufallshneigð uppi í háskóla í dag.“ Orðið heilkenni er læknisfræðilegt íðorð sem er skýrt 'Heild einkenna og teikna sem vitað er eða álitið er að auðkenni kvilla, sjúkleika eða meinsemd' í Íðorðasafni í læknisfræði. Með því að nota það er því komið skýrt á framfæri að umrætt tilbrigði í máli – sem er eðlilegt mál verulegs hluta þjóðarinnar – sé sjúklegt.

Þarna eru endurvaktir áratuga gamlir fordómar. Í Samtíðinni 1943 sagði Björn Sigfússon: „Þágufallssýki er gömul á Íslandi […] En landfarsótt hefir hún aldrei verið nema á okkar dögum“ og í Austurlandi 1952 sagði hann: „Þágufallssýki er alvarlegur kvilli og smitar ört.“ Gísli Jónsson sagði eitt sinn að „þágufallsýki“ minnti „reyndar leiðinlega á limafallssýki og niðurfallssýki“ og Bubbi Morthens sagði í Fréttablaðinu 2019: „Orðið þágufallssýki er þrútið af hroka enda hafa menn gegnum tíðina notað tungumálið nánast sem valdatæki þeirra sem töluðu rétt mál og skrifuðu rétt og beitt því gegn þeim sem notuðu það ekki rétt eða gátu ekki skrifað rétt. Þeir voru settir á lúserabásinn og urðu niðursetningar íslenskrar tungu.“

Íslensk málfarsumræðu hefur löngum verið full svipaðrar fordæmingar á málfari fólks, með gildishlöðnum orðum eins og málvilla, mállýti, málskemmd, málspjöll, málspilling, málfirra, og fleiri í sama dúr. Fólk var sagt tala almúgamál, götumál eða jafnvel skrílmál, vera málsóðar, þágufallsjúkt, hljóðvillt, flámælt, gormælt, latmælt, og meintum hnökrum á málfari þess var líkt við lús í höfði, falskan söng og illgresi. Það kom jafnvel fyrir að það væri notað gegn stjórnmálamönnum í pólitískri umræðu að þeir væru „hljóðvilltir“ eða „þágufallssjúkir“. Iðulega voru hin fordæmdu atriði tengd við leti, seinfærni í námi, greindarskort – og Reykjavík. Það er dapurlegt og ekki íslenskunni til framdráttar að slík orðræða skuli vera endurvakin.

Í Íslenzkri málfræði Björns Guðfinnssonar, sem fyrst kom út 1937 og flestir Íslendingar lærðu frá því á fimmta áratug síðustu aldar og fram undir aldamót, jafnvel fram á þessa öld, er að finna langa upptalningu á samtengingum sem notaðar eru í málinu. Á undan upptalningunni er tekið fram að þetta séu „allar helztu samtengingar“ en vegna þeirrar stöðu sem málfræði Björns hafði í skólakerfinu og huga nemenda virðist algengt að fólk telji að þarna sé um að ræða endanlegan lista og samtengingar sem ekki eru taldar þarna séu „ekki til“ eða ekki „rétt mál“. Því fer þó fjarri. Einhverjar samtengingar sem voru notaðar í málinu þegar bókin kom út eru ekki hafðar með, og einnig hafa orðið til nýjar samtengingar, svo sem afleiðingartengingin þannig að.

Meðal samanburðartenginga sem Björn telur upp eru nokkrar fleiryrtar, þar af tvær fleygaðar, þ.e. einhver orð koma á milli hluta tengingarinnar. Þetta eru því – því, eins og „því betri sem undirbúningurinn er, því fljótari erum við að vinna“ í Fréttablaðinu 2020, og því – þeim mun, eins og „því sterkari sem við erum, þeim mun auðveldara er að ná árangri“ á mbl.is 2022. Í fimmtu útgáfu bókarinnar sem Eiríkur Hreinn Finnbogason endurskoðaði og fyrst var prentuð 1958 er sem bætt við innan sviga milli hluta tenginganna, þ.e. því – (sem) – því og því – (sem) – þeim mun, enda fylgir það langoftast með. Þetta eru einu samanburðartengingarnar af þessu tagi sem Björn nefnir, en fljótlegt er að ganga úr skugga um að mun fleiri eru til.

Þar má nefna því – þess: „því fleiri sem þeir eru þess minna er vandað til valsins“ í DV 2014; þess – þess: „þess lægri sem hún er þess hærra er virði bréfsins“ í Morgunblaðinu 1999; þess – þeim mun: „þess fleiri sem þeir verða, þeim mun meiri líkur eru á, að frerinn fari úr jörðinni“ í ræðu á Alþingi 1972; þeim mun – því: „þeim mun meira sem ég reyndi, því verra varð þetta“ í DV 2019; þeim mun – þess: „þeim mun erfiðara sem alþýðu var gjört að hefja algjörlega uppreisn, þess meira æstist hún“ í Skírni 1852; þeim mun – þeim mun: „þeim mun meira sem er af þessu, þeim mun meiri hætta“ í DV 2022; og þess – því: „Þess meira lögmæti sem Pútín fær fyrir ofríki sitt, því meira svigrúm hefur Donald Trump sjálfur“ í Heimildinni 2025.

Í „Málvöndunarþættinum“ var einmitt spurt hvort fólk væri „sátt við þetta orðalag“ í síðastnefnda dæminu en þótt það sé ekki algengt má finna ýmis gömul dæmi um það. Samböndin tvö sem Björn Guðfinnsson nefnir, því – því og því – þeim mun, eru vissulega algengust, en þeim mun – þeim mun er einnig mjög algengt og töluvert af dæmum um þeim mun – því og því – þess. Samböndin þess – því, þess – þess og þeim mun – þess eru sjaldgæfari og þess – þeim mun virðist vera mjög sjaldgæft. Það er samt ljóst að öll þessi sambönd hafa tíðkast í málinu og engar forsendur fyrir því að hafna einhverjum þeirra – þótt Björn nefni aðeins algengustu samböndin er ekkert sem bendir til þess að hann hafi talið hin vera röng.

Sögnin spotta er skýrð 'hæðast að (e-m), gera gys að (e-m)' í Íslenskri nútímamálsorðabók og það var eina merking hennar til skamms tíma, en það er nú gerbreytt. Á Facebook er t.d. hópur með nærri 25 þúsund félögum sem heitir „Spottaði kött“ og hefur þann tilgang að „safna saman myndum og tilkynningum um að köttur hafi verið spottaður“. Það þarf ekki að skoða mörg innlegg til að sjá að spottaður merkir þarna ekki 'hæddur' heldur vísar til þess að köttur hafi sést eða fundist. Sögnin spotta merkir þarna sem sé 'koma auga á, bera kennsl á' eða eitthvað slíkt og nokkuð augljóst að sú merking hennar er komin úr ensku. Hin nýja merking virðist hafa komið inn í málið upp úr 1990 þótt stundum sé vissulega erfitt að fullyrða um merkinguna.

Þannig segir í erindi úr Skilaboðaskjóðunni eftir Þorvald Þorsteinsson sem birtist í Eintaki 1993: „Ég var fegurðardrottning hér fyrrum / og fríðari engin var, / þangað til spakvitur spegill / spottaði hrukkurnar.“ Hér getur merkingin samhengisins vegna verið bæði 'hæddist að' og 'kom auga á'. En ótvíræð dæmi um nýja merkingu eru til frá svipuðum tíma. Í Morgunblaðinu 1993 segir: „Ykkur tekst aldrei að spotta okkur út.“ Í Sjómannablaðinu Víkingi 1994 segir: „Ég hafði ekki séð þær margar þennan tíma sem ég dvaldi á Hafnarkránni, eina hafði ég þó spottað við innkomuna innan um glaðværa karlmenn við hornborð.“ Í DV 1998 segir: „Að vísu vorum við fyrst í Límbandinu sem entist bara tvær æfingar en þar spottaði ég Kristínu.“

Dæmum um nýju merkinguna fjölgar svo mjög ört upp úr aldamótum, einkum eftir 2005, en að sama skapi hefur eldri merkingin hörfað. Ekki verður betur séð en að í langflestum dæmum frá síðustu tíu árum eða svo, bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni, hafi sögnin nýju merkinguna. Hún kemur líka oft fyrir í sambandinu spotta út sem samsvarar spot out í ensku og merkir þá ekki beint 'koma auga á' heldur 'sigta út sem hugsanlega bráð' – í víðum skilningi. Á Bland.is 2004 segir: „Ég er búin að spotta út dagmóður sem er nálægt vinnunni minni.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Ég held að […] hafi spottað mig út þannig þegar hann byrjaði að kenna mér.“ Í mbl.is 2018 segir: „svo erum við búin að spotta út nokkur lið sem okkur langar að vinna.“

Nafnorðið spott er talið skylt sögninni spýta og upphafleg merking þess vera 'spýting' sem er tákn lítilsvirðingar. Sögnin spotta er leidd af spott og merkingin 'hæða' skiljanleg út frá þessu. Enska nafnorðið spot merkir upphaflega 'blettur' og samhljóma sögn 'merkja eða óhreinka með blettum'. Merkingin 'koma auga á og bera kennsl á' vísaði upphaflega til þeirra sem höfðu verið „merktir“ á einhvern hátt („blettaðir“) sem glæpamenn eða grunaðir, en á nítjándu öld fékk sögnin þá almennu merkingu sem hún hefur í nútíma ensku – og hefur fengið í íslensku. Þótt ný merking spotta í íslensku virðist gerólík eldri merkingu hennar er því í raun um sömu sögn að ræða, sem hefur þróast á ákveðinn hátt í ensku og sú merking verið tekin upp í íslensku.

Sögnin spotta fellur vitanlega jafnvel að hljóðkerfi og beygingakerfi málsins í nýju merkingunni og þeirri eldri og ekki hægt að amast við henni á þeim forsendum. Það eru líka ótal dæmi um að samhljóma og óskyld orð hafi mismunandi merkingar og ekki heldur hægt að fordæma nýju merkinguna á þeim forsendum að spotta hafi aðra merkingu fyrir. Vissulega er óheppilegt að í einstöku tilvikum getur leikið vafi á því hvor merkingin á við, en oftast sker samhengið þó úr. Auðvitað er samt hægt að amast við hinni nýju merkingu sagnarinnar spotta á þeirri forsendu að hún sé komin úr ensku en í ljósi þess að um sameiginlegan uppruna virðist vera að ræða er þó tæpast ástæða til harðrar baráttu gegn nýju merkingunni, enda ljóst að hún hefur þegar sigrað.

Í nýútkominni bók sem ég var að lesa, Utanveltumaður eftir Valdimar Gunnarsson, staldraði ég við tilvitnun í grein eftir Jón Jensson í Ísafold 1894 þar sem segir: „mjer var alveg ókunnugt um hæfilegleika hr. Fr. B. A. í þessu efni og áreiðanlegleik hans“. Það voru orðin hæfilegleikur (eða hæfilegleiki) og áreiðanlegleikur sem komu mér spánskt fyrir sjónir – ég hefði sleppt viðskeytinu -leg- úr orðunum og talað um hæfileika og áreiðanleik. Við athugun kom í ljós að lengri myndir ýmissa slíkra orða tíðkuðust áður fyrr. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er að finna 85 orð af þessu tagi, þar af nokkrar tvímyndir með -legleiki eða -legleikur, en fæst þessara orða ef nokkur er að finna í Íslenskri orðabók eða Íslenskri nútímamálsorðabók.

Mörg orðanna eru aftur á móti í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 sem sýnir að þau hafa verið þekkt í byrjun síðustu aldar. Meðal orða af þessu tagi sem virðast hafa verið nokkuð algeng er eiginlegleiki. Í þættinum „Orðabókin“ í Morgunblaðinu 2003 segir Jón Aðalsteinn Jónsson: „Fyrr á tíð var talað um eiginlegleika manna, en síðar breyttist það í eiginleika. Þannig er mál okkar á sífelldri hreyfingu.“ Önnur algeng orð með -legleik- eru t.d. innilegleiki/-leikur, maklegleiki/-leikur, mögulegleiki/-leikur, verulegleiki/-leikur, og ýmis fleiri. Öll hafa þessi orð styst þannig að -leg- hefur fallið brott og eru nú innileiki, makleiki, möguleiki og veruleiki. Í öllum tilvikum eru styttri myndirnar margfalt algengari en þær lengri.

Sameiginlegt lengri myndunum er að samkvæmt tímarit.is virðist tíðni þeirra hafa verið mest kringum aldamótin 1900 og á fyrstu áratugum tuttugustu aldar, en allar eru þær sárasjaldgæfar núorðið. Það virðist líka ljóst að lengri myndirnar eru yfirleitt eldri. Þannig er elsta dæmi um eiginlegleika á tímarit.is frá 1831 en það elsta um eiginleika frá 1851; elsta dæmi um hæfilegleika frá 1822 en um hæfileika frá 1877; elsta dæmi um mögulegleika frá 1850 en um möguleika frá 1874; um verulegleika frá 1844 en veruleika frá 1890; o.s.frv. Þetta bendir til þess að styttri myndirnar, þær sem venjulegar eru í nútímamáli, hafi orðið til við styttingu myndanna með -leg- frekar en að um sjálfstæða og óháða orðmyndun sé að ræða.

Í lengri myndunum koma viðskeytin -leg- og -leik- hvort á eftir öðru, en um ýmsar slíkar viðskeytaraðir hefur Þorsteinn G. Indriðason skrifað í Orð og tungu 2021. Viðskeytið -leg- er skylt lýsingarorðinu líkur og merking þess er oft eitthvað í þá átt, 'líkur', 'sem lítur út fyrir að vera', 'sem minnir á' o.þ.h. – kjánalegur er 'líkur kjána' eða 'sem lítur út fyrir að vera kjáni', góðlegur er 'sem lítur út fyrir að vera góður'; en merkingin er oft mjög óljós. „Viðliðurinn -leikur, -leiki“ er skyldur nafnorðinu leikur og einkum notaður til að mynda nafnorð af lýsingarorðum – „hefur í öndverðu vísast verið hafður með þeim forliðum sem eiginleg merking hans hæfði, síðar hefur hann orðið algengari og merkingin óljósari“ segir í Íslenskri orðsifjabók.

Ekki verður betur séð en styttri myndirnar hafi yfirleitt alveg sömu merkingu og þær lengri þrátt fyrir að heilt viðskeyti sé fallið brott úr þeim. Úr því að -leg- má þannig missa sig mætti ætla að það væri þarna merkingarlaust. Þegar orðin sem nefnd eru hér að framan eru skoðuð kemur í ljós að merking -leg- í grunnorðunum – áreiðanlegur, eiginlegur, hæfilegur, innilegur,  maklegur, mögulegur, verulegur – er ekki mjög ljós. Hvert orð fyrir sig hefur ákveðna merkingu sem heild, en það er ekki hægt að segja að fyrri hlutinn hafi einhverja afmarkaða merkingu – hvað er t.d. inni- í innilegur eða mögu- í mögulegur? Í þessum orðum hefur -leg- því ekki ákveðna afmarkaða merkingu heldur hlutverk – það hlutverk að mynda lýsingarorð.

Með viðskeytinu -leiki/-leikur má mynda nafnorð af lýsingarorðum eins og áður segir, og það hefur verið gert við mörg lýsingarorð sem mynduð eru með viðskeytinu -leg- eins og dæmin hér að framan sýna. En þá eru orðin auðvitað ekki lengur lýsingarorð og viðskeytinu -leg- sem hafði enga afmarkaða merkingu heldur fyrst og fremst það hlutverk að búa til lýsingarorð er þá í raun ofaukið. Þess vegna er ekkert undarlegt að með tímanum falli það brott og orðin styttist. En þótt flest gömul orð af þessu tagi hafi styst er líklega enn verið að búa til ný orð með -legleik-sem eiga þá eftir að styttast. Í Risamálheildinni má finna slík dæmi af samfélagsmiðlum sem virðast vera nýleg, svo sem asnalegleiki, leiðinlegleiki, sorglegleiki og fleiri.

Í frásögn DV af viðtali Sýnar sport við þjálfara karlalandsliðs Íslands í knattspyrnu segir: „Við failuðum á okkar markmiði, það er ekki disaster að faila.“ Það er auðvitað enginn vafi á því að disaster er komið beint úr ensku og bæði merking og ritháttur benda til að faila sé það líka  – ensk sögn sem merkir 'mistakast, misheppnast' er skrifuð fail. Enska sögnin er reyndar oftast notuð með andlagi frekar en forsetningu í þessari merkingu þannig að ef þetta tekið beint úr ensku hefði e.t.v. mátt búast við við failuðum okkar markmiði. En þarna er reyndar leitað langt yfir skammt – sögnin feila er gömul tökusögn sem hefur tíðkast í málinu a.m.k. síðan á sextándu öld – dæmi eru um hana í Nýja testamentinu í þýðingu Odds Gottskálkssonar frá 1540.

Sögnin feila er komin af feilen í miðlágþýsku sem aftur er komin úr fornfrönsku og upphaflega af fallere í latínu. Enska sögnin fail er einnig komin af fallere gegnum fornfrönsku þannig að feila og fail er í raun sama sögnin. Í eldri íslenskum dæmum er feila yfirleitt afturbeygð, feila sér – „er það ósköp, að höfundurinn skuli ekki feila sjer við, að bjóða almenningi þvílíkt rugl og þvílíkan þvætting“ segir í Íslendingi 1861. Þarna merkir sögnin 'blygðast sín, vera feiminn, smeykur við e-ð, hika við e-ð' eins og hún er skýrð í Íslenskri orðabók, og sama skýring er gefin í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924. Þetta virðist hafa verið aðalmerking eða eina merking sagnarinnar langt fram á tuttugustu öld og er gefin án athugasemda um málsnið.

En í Íslenskri nútímamálsorðabók er sögnin eingöngu skýrð 'gera mistök, mistakast, misheppnast' sem er merkingin sem faila hefur í dæminu sem vísað var til í upphafi – þessi merking, og að auki 'skjátlast', er reyndar einnig gefin í Íslenskri orðabók en merkt „óforml.“ Sögnin virðist því hafa fengið nýja merkingu, hugsanlega fyrir áhrif frá dönsku og/eða ensku, á seinni hluta tuttugustu aldar þótt einstöku eldri dæmi megi finna. Í Unga hermanninum 1922 segir: „honum feilar aldrei þegar hann dæmir okkur.“ Í Harðjaxli réttlætis og laga 1924 segir: „þar feilar yður, hr. ritstjóri.“ Í Heimskringlu 1938 segir: „Honum feilar víst ekki þar eða hvað?“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1944 segir: „Skjóni heilan bar mig heim / honum feilaði eigi.“

Upp úr miðri öldinni verður nýja merkingin smátt og smátt algengari og sú eldri virðist hverfa með öllu. Eins og dæmin hér á undan sýna tók sögnin framan af frumlag í þágufalli í nýju merkingunni og þannig er hún gefin, merkt með ? („vont mál“), í annarri útgáfu Íslenskrar orðabókar frá 1983. Þolfalli bregður meira að segja fyrir – „Örugg vissa er fyrir því að mig feilar aldrei“ auglýsir maður sem spáir í spil og les í bolla í Íslendingi 1949. En um 1970 fer nefnifall smátt og smátt að koma í staðinn. „Ef ég feilaði, barði hún mig með brauðkefli“ segir í Múlaþingi 1969. Í Mánudagsblaðinu 1973 segir: „Kroppurinn […] feilar ekki að vekja hjá manni syndsamlegar hugsanir.“ Í Stúdentablaðinu 1976 segir: „Þar feilar hann reyndar.“

Sambandið feila á fer svo að sjást á áttunda áratugnum, stundum afturbeygt en þá með þolfalli en ekki þágufalli eins og var í eldri merkingunni. Í Mánudagsblaðinu 1972 segir: „einn eigenda […] feilaði sig á óþarfa mikilmennsku.“ Í Þjóðviljanum 1978 segir: „Hann feilar á einu grundvallaratriði.“ Í Norðurlandi 1980 segir: „almættið virðist hafa feilað sig á barómetinu.“ Í Heima er bezt 1980 segir: „þar held ég að sé komið að því atriði sem flestir feila á.“ Í Alþýðublaðinu 1981 segir: „En honum feilaði á einu.“ Í Vísi 1981 segir: „Það er það sem þeir feila sig á, sko.“ Í DV 1982 segir: „Það væri synd að feila á lokasprettinum.“ Þegar sögnin er afturbeygð er merkingin oft fremur 'misreikna sig' eða 'skjátlast' en 'mistakast'.

En aftur að tilefni þessara skrifa – dæminu um fail í viðtalinu við landsliðsþjálfarann. Nú veit ég auðvitað ekkert hvort hann tengir feila við ensku sögnina fail eða hvort sú tenging er komin frá blaðamanninum sem skrifaði viðtalið upp. En þessi tenging er greinilega ekki einsdæmi heldur í huga margra – alls eru á tólfta hundrað dæmi um sagnmyndir með rithættinum faila í Risamálheildinni, öll nema þrjú af samfélagsmiðlum (sum reyndar í merkingunni 'fella' sem fail getur líka haft). Þetta sýnir að mörgum málnotendum virðist ekki kunnugt um að feila er gömul sögn í málinu og taka hugsunarlaust upp enskan rithátt hennar. Það er ekkert athugavert við að nota sögnina feila í þeirri merkingu sem hún hafði í viðtalinu – ef hún er skrifuð feila.

Ég var spurður að því í dag hvort einhver möguleiki væri að segja hversu mörg íslensk orð væru í hættu að hverfa úr málinu, eða hversu mörg féllu úr notkun á hverju ári. Ég sagði að það væri útilokað að segja nokkuð um þetta. Í fyrsta lagi er það skilgreiningaratriði hvenær orð er „dautt“ eða „horfið“ úr málinu – er orð ekki „til“ í málinu í einhverjum skilningi ef heimildir eru um það, jafnvel þótt það sé aldrei notað í nútímamáli? Í öðru lagi er ógerlegt að fullyrða að eitthvert orð sem heimildir eru um sé algerlega horfið úr notkun – þótt við heyrum það aldrei, og þótt við finnum engin rituð dæmi um það í nýlegum textum, sýnir það ekki að orðið sé horfið. Ýmis dæmi eru um að orð lifi öldum saman í málinu án þess að komast nokkru sinni á prent.

En svo er ekki heldur neitt athugavert við það að orð falli úr notkun. Þjóðfélagið breytist, atvinnuhættir breytast, tæknin breytist, og það er fullkomlega eðlilegt að orð sem tengjast úreltum þjóðfélagsháttum, úreltum atvinnuháttum eða úreltri tækni hverfi úr málinu en önnur orð komi í staðinn. Vissulega er okkur stundum sárt um orð sem voru hluti af málinu þegar við vorum að alast upp og sjáum eftir þeim ef þau falla úr notkun. En ef ástæðan fyrir hvarfi þeirra er sú að við þurfum ekki á þeim að halda lengur vegna þess að það sem þau vísuðu til er ekki hluti af nútíma þjóðfélagi tökum við sjaldnast eftir því að við erum hætt að heyra þau eða sjá. Stundum rekumst við samt á þau og áttum okkur þá á að við höfum ekki heyrt þau lengi.

Eitt slíkt dæmi – reyndar ekki um orð heldur orðasamband – rakst ég einmitt á í vikunni, í viðtali við rúmlega sextugan mann í sjónvarpsþætti. Það var sambandið sólítt og vandað sem ég hef ekki heyrt áratugum saman svo að ég muni en man vel eftir á bernskuheimili mínu upp úr 1960. Einhvern veginn finnst mér samt að það hafi verið notað sem einhvers konar tilvitnun. Merkingin er 'traust og vandað' eða eitthvað slíkt enda ljóst að sólítt er komið af danska lýsingarorðinu solid sem merkir 'traustur, rammgerður'. Orðið sólítt er þó ekki að finna í neinum íslenskum orðabókum og virðist ekki hafa verið mikið notað, a.m.k. ekki í formlegu máli – aðeins fimmtán dæmi eru um það á tímarit.is, það elsta frá 1933.

Í þrem af þessum dæmum kemur orðið fyrir í sambandinu sólítt og vandað. Í Tímariti rafvirkja 1953 segir: „Allt er jafn sólítt og vandað hjá Gvendi, sagði rafvirkinn.“ Í grein um rómverska mynt í Morgunblaðinu 1987 segir: „Menn tala um að eitthvað sé „sólítt og vandað“. Orðið solitt er dregið af nafninu á gullpeningi Konstantinusar mikla, sem kallaðist solidus.“ Í minningargrein í Morgunblaðinu 2001 segir: „Allt skyldi „traust, sólítt og vandað“ heyrðist oft á þeim árum.“ Svo skemmtilega vill til að undir þessa minningargrein skrifa m.a. foreldrar mannsins sem ég heyrði sambandið hjá í vikunni, sem sýnir að hann hefur lært sambandið í æsku. Ekkert bendir til að sambandið hafi verið notað í einum landshluta öðrum fremur.

En þrátt fyrir að nær engin dæmi séu um sambandið á prenti getur vel verið að það hafi verið þekkt og útbreitt víða um land áður fyrr en ekki komist á meira prent vegna þess að sólítt er dönskusletta. Það er hins vegar lítill vafi á því að sambandið er nær horfið núna – óformlegt mál kemst miklu frekar á prent og ef það væri eitthvað notað væru örugglega einhver dæmi um það á samfélagsmiðlum eða annars staðar á netinu. En ekki eitt einasta dæmi er um það í Risamálheildinni þar sem eru þó tuttugu dæmi um sólítt eitt og sér. Enga sérstaka skýringu er að sjá á hvarfi sambandsins og auðvitað er enginn sérstakur missir að því en af því að það er hluti af málheimi æsku minnar sé ég samt svolítið eftir því.