Í bókinni Bréf til Haralds er frásögn Sveins Skorra Höskuldssonar af ferð hans um Skagafjörð sumarið 1951. Þar segir m.a. svo frá komu hans til afa míns og ömmu í Eyhildarholti: „Í sama mund og mig bar upp á bæjarhlaðið blasti við mér sýn sem ég gleymi aldrei: Yfir breiða kvísl austari Héraðsvatna kom syndandi allstór kúahópur, milli tíu og tuttugu gripir, auk kálfa, og héldu allir hölum sínum hátt til lofts upp úr lygnu vatninu. Þær voru að koma til mjalta úr allstórri eyju þar sem þær voru á beit á daginn. Ekki sá ég neinn kúasmala reka hópinn, heldur fylgdi hann gamalli, viturri forystukú sem vissi hvað tímanum leið. Ég undraðist hve léttilega þær syntu og sé enn fyrir mér tvo tugi kýrhala líða upprétta yfir skollita gára Héraðsvatna.“

Kýrnar í Eyhildarholti syntu sem sé yfir Héraðsvötnin tvisvar á dag – til beitar á morgnana og til mjalta á kvöldin. Þetta rifjaðist upp fyrir mér um daginn þegar ég var á Suðureyjum og leiðsögumaður sagði okkur frá því að bændur þar hefðu rekið nautgripi sína yfir breitt sund til slátrunar. „They swam the cows“, sagði hann – þeir syntu kúnum yfir sundið. Og þá er loksins komið að ástæðunni fyrir því að ég segi þessa sögu hér. Þótt hægt sé að nota ensku sögnina swim á þennan hátt sem áhrifssögn (sögn sem tekur með sér andlag) í merkingunni 'láta synda' er ekki venja að nota íslensku sögnina synda svona. Þess í stað verðum við að segja Gísli lét kýrnar synda yfir kvíslina. Sögnin synda er nefnilega áhrifslaus (tekur ekki andlag) í íslensku.

En það gerist stundum að áhrifslaus sögn verður áhrifssögn og fer að taka andlag. Eitt slíkt dæmi er sögnin fljúga. Hún var áður yfirleitt áhrifslaus – fuglar flugu, skeyti flugu, og örvar flugu, en það flaug þeim enginn. Það var varla fyrr en með tilkomu manngerðra hluta eins og loftbelgja og flugvéla sem var farið að fljúga einhverju – fljúga flugvél, fljúga loftbelg. Annað dæmi er af sögninni streyma sem var líka áhrifslaus – lækir streymdu, ár streymdu, og blóð streymdi, en það streymdi þessu enginn. En nýlega var farið að nota streyma í nýrri merkingu fyrir áhrif frá stream í ensku, og nú tölum við hiklaust um að streyma fyrirlestri, streyma tónlist o.s.frv. Einnig hafa sést dæmi um að klæja sé notuð á þennan hátt þótt á það sé ekki komin hefð.

Nú eru aðstæður svo sem óvíða svipaðar og í Eyhildarholti og ekki gert mikið af því að hleypa kúm á sund og því tæpast mikil þörf á sérstakri sögn um þá athöfn (þótt kýr geti reyndar verið miklir sundgarpar eins og Sæunn sannaði hér um árið). Þess vegna á ég ekki von á því að synda verði áhrifssögn í almennu máli – og finnst ekki líklegt að farið verði að tala um að *synda börnum þegar þau eru látin synda í skólasundi. Tilgangur þessa pistils er bara að benda á hvernig málið lagar sig oft að breyttum þörfum samfélagsins án þess að nokkur málspjöll hljótist af – þótt vitanlega þurfi tíma til að venjast nýjungum. En við erum fullkomlega sátt við fljúga og streyma sem áhrifssagnir – sama gæti örugglega orðið um klæja og synda ef á þyrfti að halda.

Viðskeytið -ari „[m]yndar gerandnafnorð einkum af sögnum, en einnig af n[afn]o[rðum], sbr. drepari af drepa en drápari af dráp, kveljari af kvelja en kvalari af kvöl. […] Viðskeytið er ekki germanskt að uppruna, heldur hefur það borist með latneskum t[öku]o[rðum] inn í germ[önsku] og öðlast þar sjálfstætt líf […], segir Ásgeir Blöndal Magnússon í Íslenskri orðsifjabók. Hann bendir á að viðskeytið er sjaldgæft í fornu máli en Halldór Halldórsson hefur þó sýnt fram á að það hafi verið notað til nýmyndunar í íslensku þegar um 1000. Á seinni öldum hefur þetta viðskeyti orðið mjög frjósamt og er eitt algengasta viðskeyti málsins nú á dögum. Mörg orð með því tilheyra venjulegu máli en það er einnig mjög virkt í óformlegri orðmyndun.

Það er vissulega rétt sem Ásgeir Blöndal segir að orð með -ari eru oftast gerandnafnorð – X+ari merkir 'sem gerir X' – kennari kennir, leikari leikur, rakari rakar, reddari reddar – og fiskari fiskar. En stundum er „gerandinn“ ekki mannlegur heldur tæki, svo sem lyftari, togari, heftari, magnari, dempari o.s.frv. Sum orð með -ari geta ýmist vísað til fólks eða tækis, þá oft í mismunandi samsetningum, eins og (málm)blásari og (hár)blásari, (bridge)spilari og (geisla)spilari, (einka)ritari og (fjöl)ritari, (viðburða)haldari og (brjósta)haldari, (upp)lesari og (korta)lesari, o.fl. Skemmtilegt dæmi um slíka tvíræðni er prentari sem áður vísaði til stéttar með ákveðna iðnmenntun en sú stétt er horfin og orðið vísar nú orðið einungis til tækis.

Þó er rétt að athuga að mörg orð með -ari eru ekki íslenskar nýmyndanir heldur tekin inn í málið í heilu lagi. Venjulega hafa orðin komið gegnum dönsku og í seinni tíð einnig ensku, og enda oftast á -er í veitimálinu. Þannig er loddari komið af loddere í fornensku, meistari er komið af meister í miðlágþýsku (sem ættað er frá magister í latínu), skraddari er komið af skrædder í dönsku, templari úr (good) templar á ensku, o.s.frv. Þessi orð eiga sér sjaldnast nokkra samsvarandi sögn, en þau eru þó hliðstæð gerandnafnorðum með -ari að því leyti að þau vísa oft til fólks og einhverra athafna eða einkenna þess. Það er þó ekki algilt, eins og sjá má af orðum eins og brandari sem er komið af brander á dönsku og slagari af slager á dönsku.

Eins og áður var nefnt eru orð með -ari stundum leidd af nafnorðum, t.d. svikari af svik, sjóari af sjór, golfari af golf, pönkari af pönk, töffari af töff, o.fl. Þessi orð hafa oft gerandmerkingu eins og þau sem eru leidd af sögnum, þótt ekki sé hægt að umorða merkingu þeirra á sama hátt, þ.e. 'sem gerir X'. Mörg þessara orða eru einkum notuð í óformlegu málsniði og t.d. eru hátt í fimmtíu orð með -ari í Slangurorðabókinni frá 1982, flest mynduð af nafnorðum. Þar má nefna orð eins og blúsari af blús, frónari af Frón, flippari af flipp eða flippa, snobbari af snobb o.fl., en líklega eru mörg þessara orða nú orðin úrelt. Einnig eru dæmi um að -ari sé notað í óformlegum styttingum, eins og pípari af pípulagningamaður og dúkari af dúklagningamaður.

En óformleg orð mynduð með -ari af nafnorðum eru ekki bara gerandnafnorð, heldur líka orð sem tengja fólk við staði og oftast þá stuttmyndir staðanafna – Hólmari af Stykkishólmur, Sandari af Hellissandur, Ólsari af Ólafsvík, Króksari af Sauðárkrókur o.fl. Einnig tengir -ari oft fólk við íþróttafélög – Valsari, Framari, Þór(s)ari, Týrari o.fl. Í sumum þessara orða, eins og t.d. Króksari og Valsari, er grunnorðið í eignarfalli, en annars tengist -ari ævinlega stofni eða rót, án beygingarendingar, eins og viðskeyti yfirleitt. Í Týrari er eins og -ari sé bætt aftan við nefnifallsendingu en væntanlega hefur þessi mynd orðið til í máli fólks sem hafði r-ið stofnlægt, þ.e. lét það haldast í öllum föllum (Týr um Týr í stað hins viðurkennda Týr um Tý).

Í fyrradag skrifaði ég hér pistil um þegar orðna og fyrirsjáanlega aukningu á enskunotkun á Íslandi og spáði því að um miðja öldina yrði íslenska ekki lengur aðalsamskiptamálið í landinu. Það má auðvitað kalla þetta bölsýni eða svartagallsraus ef fólk vill, en ég tel að þetta sé raunsætt stöðumat út frá þróuninni undanfarinn áratug og spám um fjölgun ferðamanna og innflytjenda næstu árin. Hitt er svo annað mál hverjum augum fólk lítur þessar horfur. Mörgum finnst þær ískyggilegar vegna þess að staða íslenskunnar muni óhjákvæmilega veikjast en í augum annarra er þetta bara eðlileg þróun sem hvorki sé ástæða eða forsendur til að spyrna gegn, heldur sé hún nauðsynleg til að Ísland verði samkeppnisfært við önnur lönd á tímum alþjóðavæðingar.

En hvaða skoðun sem við höfum á þessu máli er mikilvægt að við áttum okkur á þróuninni og ræðum hana. Ef íslenska á áfram að vera burðarás og aðalsamskiptamál samfélagsins verður að styrkja hana á allan hátt og verja til þess fé og kröftum. Það þarf að leggja margfalt meiri áherslu á að kenna íslensku sem annað mál og gera fólki sem hingað kemur kleift að læra málið og nota það í starfi og leik. En það þarf líka að gera fólki sem á íslensku að móðurmáli kleift að nota málið á öllum sviðum – og ekki bara gera það kleift, heldur einnig að gera það eftirsóknarvert. Til að svo megi verða þarf að bæta ímynd íslenskunnar í huga ungs fólks með jákvæðri umræðu og kennslu, og stórauka framleiðslu á hvers kyns afþreyingar- og fræðsluefni á íslensku.

Ég var dálítið hikandi við að birta fyrri pistil minn vegna þess að ég óttaðist að spádómur minn yrði misskilinn og rangtúlkaður. Þess vegna tók ég vandlega fram að ég hefði sannarlega ekkert á móti því að útlendingum fjölgaði á Íslandi og teldi það raunar bráðnauðsynlegt. Það erum við sem hleypum þessum fjölda fólks inn í landið – og sækjumst eftir honum. Við viljum fá sem flest ferðafólk, og við þurfum fólk til að vinna störf sem við getum ekki mannað eða viljum ekki vinna og halda þannig þjóðfélaginu gangandi. Í flestum tilvikum hefur ekki verið gerð krafa um íslenskukunnáttu til þeirra sem hingað koma enda væri það oft óraunhæft. En það þýðir aftur að við megum ekki með nokkru móti láta fólk gjalda þess að kunna ekki íslensku.

En eins og mig grunaði hefur pistillinn samt verið notaður til að amast við útlendingum og fólki sem talar ekki íslensku. Það er óþolandi, en það má samt ekki koma í veg fyrir að við ræðum þessi mál. Við verðum að átta okkur á því að með auknum fjölda íbúa sem ekki kann íslensku verður óhjákvæmilegt að auka rétt enskunnar og gefa fólki kost á að nota hana við ýmsar aðstæður þar sem nú er eingöngu hægt að nota íslensku. Að öðrum kosti erum við að setja verulegan hluta íbúa landsins skör lægra en fólk sem kann íslensku. Það er ógnvekjandi tilhugsun að sú staða komi upp að stórum hluta íbúa finnist þeir vera útilokaðir frá fullri þátttöku í þjóðfélaginu. Það er íslenskunni ekki til framdráttar að hún sé notuð til að flokka fólk.

Í fyrrahaust var tilkynnt með pomp og prakt um stofnun ráðherranefndar um íslenska tungu þar sem fimm ráðherrar, undir forystu forsætisráðherra, eiga að „vinna markvisst að stefnumótun stjórnvalda og aðgerða í þágu tungumálsins“. En síðan nefndin var skipuð hefur ekki heyrst múkk frá henni. Í þingmálaskrá ríkisstjórnarinnar í janúar var boðuð „Tillaga til þingsályktunar um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023-2026“ þar sem átti að birta aðgerðir frá nefndinni sem „varða málefni íslenskrar tungu vítt og breitt í samfélaginu í þágu íslenskrar tungu“. Þessa tillögu átti að leggja fram 27. mars, en í yfirliti um „óframlögð og niðurfelld mál“ frá því 27. apríl stendur einfaldlega við þessa tillögu: „Felld niður.“ Engar skýringar fylgja.

Í sjónvarpsþættinum Orðbragð fyrir 10 árum var ég spurður um framtíð íslenskunnar og sagði m.a.: „En hitt getur líka verið, og er alls ekkert ólíklegt, að íslenska verði alls ekki til, hún verði horfin eftir 100 ár, vegna þess að það verði ekki hægt að nota hana á sviðum sem eru mikilvæg í daglegu lífi alls almennings, þannig að fólk bara gefist upp á þessu tungumáli og fari yfir í eitthvað annað, þá væntanlega ensku.“ Þarna var ég einkum að vísa til þess að staða íslensku á sviði máltækni var mjög döpur á þessum tíma, en máltækniátak stjórnvalda undanfarin fjögur ár hefur gerbreytt stöðunni til hins betra. Ég held þess vegna að engin ástæða sé til að óttast að tæknilegar ástæður valdi því að íslenska verði ónothæf á einhverjum sviðum.

En þar með er ekki sagt að framtíð íslenskunnar sé tryggð, því að á þessum 10 árum sem liðin eru hefur annað komið til sem veldur áhyggjum um stöðu málsins í framtíðinni. Það er gífurleg aukning í notkun annarra tungumála í landinu, einkum ensku. Þessi aukning stafar annars vegar af sprengingu í ferðaþjónustu þar sem enska er aðaltungumálið eins og nýleg rannsókn sýnir, og hins vegar af mikilli fjölgun fólks með annað móðurmál sem kemur hingað til að setjast að eða til að vinna hér tímabundið. Enska er aðalsamskiptamál milli okkar og þess fólks, og einnig innbyrðis milli fólks af mismunandi þjóðernum. Nú eru farin að verða til hér á landi afmörkuð málsamfélög þar sem íslenska er ekki notuð og þar sem fæstir kunna íslensku.

Það er nokkuð ljóst að fólki með annað móðurmál en íslensku mun enn fara fjölgandi á næstu áratugum. Erfitt er að spá fyrir um þróun í ferðaþjónustu en ekkert bendir þó til annars en ferðafólki haldi áfram að fjölga. Atvinnurekendur kalla eftir meira vinnuafli og því hefur verið spáð að eftir 20-30 ár verði allt að helmingur fólks á vinnumarkaði af erlendum uppruna. Á sama tíma er fæðingartíðni í sögulegu lágmarki. Allt þetta leiðir til þess að hlutfall enskunotkunar á móti íslenskunotkun hlýtur að fara hækkandi og það hefur margvísleg áhrif. Ef við lendum í þeirri stöðu að talsverður hluti landsmanna tali ekki íslensku verður óhjákvæmilegt að auka rétt ensku í landinu og jafnvel gera hana að opinberu máli samhliða íslensku.

Að öðrum kosti værum við að útiloka fólk sem ekki talar íslensku frá margs konar þátttöku í þjóðfélaginu og kynnum að vera að brjóta beinlínis gegn mannréttindum þess. Hér má minna á ýmis vandamál sem Lettar hafa lent í, m.a. gagnvart ESB, vegna þess að eftir að landið fékk sjálfstæði var staða rússnesku í landinu þrengd mjög en þar er stór rússneskumælandi minnihluti. En ég legg mikla áherslu á að ég er ekki á móti fjölgun innflytjenda. Þvert á móti – okkur vantar fleira fólk og við eigum að taka þeim sem hingað vilja koma opnum örmum. En ef við viljum að íslenska verði áfram aðalsamskiptamálið í landinu þurfum við að leggja höfuðáherslu á að kenna innflytjendum málið. Þar bera stjórnvöld mikla ábyrgð.

Stjórnvöld eiga vissulega skilið hrós fyrir myndarlegt átak á sviði máltækni en það er ekki nóg. Það verður ekki kallað annað en sýndarmennska að stofna ráðherranefnd um málefni íslenskrar tungu en heykjast síðan á því að leggja fram margboðaða aðgerðaáætlun á því sviði. Það hefur líka komið fram að í fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar fyrir næstu fimm ár er ekki að sjá neinar vísbendingar um átak í kennslu íslensku sem annars máls. Það er trúlegt, og vonandi, að íslenska verði enn til og notuð eftir hundrað ár. En ef svo fer fram sem horfir er alls ekki óhugsandi, og jafnvel líklegt, að um miðja þessa öld muni enska hafa tekið við af íslensku sem aðalsamskiptamálið í landinu. Ef okkur líst ekki á það þurfa stjórnvöld að bregðast við. Strax.

Í gær sá ég á vefmiðli fyrirsögnina „Haaland eldri reiddi stuðningsmenn Real“, og í fréttinni sjálfri stóð „Alfie Haaland, faðir stjörnuframherjans Erlings Haaland hjá Manchester City, reiddi stuðningsmenn Real Madrid er liðin mættust í fyrri leik sínum í undanúrslitum Meistaradeildar Evrópu í fótbolta í gær“. Setningarstaða orðsins reiddi sýnir að þetta er sögn og formið bendir til þess að nafnhátturinn sé reiða – sbr. beiddi, leiddi, sneiddi af beiða, leiða, sneiða. Af samhenginu var ljóst að reiddi merkti þarna 'gerði reiða' og nú hefur þessu verið breytt í hið hefðbundna orðalag reitti til reiði, bæði í fyrirsögn og fréttinni sjálfri. En var nauðsynlegt að breyta þessu? Getur upphaflega orðalagið staðist eða er það argasta málvilla?

Sögnin reiða er vitanlega til í málinu og í Íslenskri nútímamálsorðabók eru fimm merkingar hennar skilgreindar, en sú sem hér um ræðir er ekki þar á meðal. Í safni Ordbog over det norrøne prosasprog eru hins vegar tvö dæmi frá 13. öld um sögnina í þessari merkingu: „Þó að konunginum mislíkaði ræða hans þá vildi hann þó eigi reiða hann“ og „móti því er eg hefi svo lengi reitt hann“. En bæði dæmin eru úr Baarlams sögu ok Jósafats sem er talin norsk þýðing þótt vissulega hafi ekki verið mikill munur á norsku og íslensku á þessum tíma. Í dæmi eins og „vær villdum alldri þig nu reitt hafa“ í Einni kristilegri handbók frá 16. öld gæti verið um sögnina reiða að ræða, en einnig er hugsanlegt að þetta sé af sögninni reita (til reiði).

Hvað sem þessu líður er reiða ekkert óeðlileg sögn í þessari merkingu. Hún er þá leidd af lýsingarorðinu reiður á sama hátt og greiða í merkingunni 'gera greiðara' (t.d. greiða úr flækju) er leidd af lýsingarorðinu greiður og heiða í merkingunni 'birta' (t.d. heiða til) er leidd af lýsingarorðinu heiður. Merkingarvenslin milli lýsingarorðs og sagnar eru hliðstæð í þessum tilvikum. Við það bætist að til er miðmyndarsögnin reiðast í merkingunni 'verða reiður' og þótt þess séu vissulega dæmi að miðmyndarsögn sé til en ekki samsvarandi germyndarsögn, svo sem ferðast en ekki *ferða, eru þau dæmi mjög fá. Því er ekkert undarlegt að málnotendum finnist að sögnin reiða sé til – eða ætti að vera til – í merkingunni 'gera reiðan'.

Er þá eitthvað á móti því að nota sögnina reiða á þann hátt sem upphaflega var gert í áðurnefndri frétt? Auðvitað má benda á að sögnin hafi aðrar merkingar, en það ætti alveg að vera hægt að bæta einni við, og samhengið ætti oftast að skera úr um hver þeirra á við. Það sem fólk gæti helst haft á móti reiða í þessari merkingu er annars vegar að um nýjung sé að ræða, og nýjungum er oft mætt með tortryggni; og hins vegar að til sé hefðbundið orðalag sem hafi einmitt þessa merkingu, reita til reiði. Því sé sögnin reiða í sömu merkingu óþörf og stefnt gegn hinu hefðbundna orðalagi. Mér finnst almennt séð æskilegt að halda sig við málhefð, en því fer samt fjarri að notkun sagnarinnar reiða í merkingunni 'gera reiðan' sé einhver málspjöll.

Nýlega rakst ég fyrir tilviljun á setningar sem komu mér undarlega fyrir sjónir, þar sem miðmyndin segjast var notuð í sambandinu segjast á – dæmi eins og „Hvað segist á því að bera það upp á saklausan mann?“ í Ísafold 1892 og „Er það þá við þessi einu lög, sem ekkert segist á að hjálpa til að brjóta?“ í Lögréttu 1919. Við nánari athugun sýndist mér þetta merkja 'vera refsivert' eða 'vera refsað fyrir' og það staðfestist í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924: „það segist á e-u, n-t er strafbart“ þ.e. 'eitthvað er refsivert'; „mikið segist á e-u, n-t bliver dömt haardt, n-t medfører en haard Straf“, þ.e. 'eitthvað er dæmt hart, eitthvað leiðir til þungrar refsingar'. Ég hef ekki fundið þetta samband í öðrum orðabókum.

Elsta dæmi um þetta samband sem ég hef fundið er úr Hentug handbók fyrir hvörn mann eftir Magnús Stephensen frá 1812 þar sem segir: „en brúki húsbændur formælíngar og blygðunarlaus ærukreinkjandi orð við hjú sín, segist á því, sem við óviðkomandi, eptir áðursögðu“. Þarna merkir segist á því greinilega 'er refsað fyrir það'. Í Alþingistíðindum 1857 segir: „það segist meira á öllum afbrotum gegn tilskipuninni, þegar þau eru framin um messutímann.“ Þarna merkir segist meira á 'er refsað harðar fyrir'. Í Manni og konu eftir Jón Thoroddsen frá því fyrir 1870 segir: „Það segist ekki lítið á því að ráðast á saklausa menn.“ Fjölda dæma má svo finna um þetta orðalag frá síðari hluta 19. aldar og fram um 1920 á tímarit.is.

Elsta dæmið er í Þjóðólfi 1860: „Þ.e. að mega við hafa lækníngar og læknismeðöl, án þess á því segist, þótt hann sé ekki útlærðr læknir.“ Í Lögfræðingi 1899 segir: „Í Englandi er það venja, að eigi segist á ummælum um siðleysi annara, nema því að eins að sá, sem fyrir verður, bíði tjón í atvinnu sinni, embætti eða sýslan.“ Í Fréttum 1918 segir: „Yfirleitt er auk þess meðvitund manna þannig farið, að virðing þeirra fyrir lögunum virðist mjög fara að því, hve mikið segist á því að brjóta þau.“ Iðulega er notað sambandið hvað segist á því? í merkingunni 'hvernig er refsað fyrir það' eða 'hver er refsingin við því'. Í Ísafold 1891 segir: „Hvað segist á því, að uppnefna saklausa menn með ósæmilegum nöfnum og yrkja um þá níð?“

Eftir 1920 eru aðeins stöku dæmi á stangli um sambandið segjast á á tímarit.is og ég hef aðeins fundið tvö dæmi yngri en 50 ára. Annað er í Vísi 1975: „En það er einkennilegt, ef ekkert segist á því að beita mig atvinnurógi og valda mér margföldum skaða í fjölda ára.“ Þetta er haft eftir Jóni Þorleifssyni sem þarna var hátt á sjötugsaldri. Hitt dæmið er í DV 1982: „En ekki segist á því að nefna tvennt, sem í hugann kemur af þessu tilefni.“ Þetta er í bréfi frá Guðmundi Guðmundssyni sem ég veit ekki deili á en trúlegt að hafi verið vel fullorðinn. Ekkert dæmi fannst í Risamálheildinni. Þetta sérkennilega orðasamband, sem ég átta mig ekki á hvernig hefur komið til, virðist því vera með öllu horfið úr málinu en gaman að vita hvort þið kannist við það.

Nýlega varð hér umræða um það hvers vegna við höfum töluorðið í hvorugkyni í dæmum eins og skór í stærð fjörutíu og eitt enda þótt nafnorðið stærð sé kvenkyns. Ýmsum fannst eðlilegt að gera ráð fyrir að málnotendur væru með hvorugkynsorðið númer í huga, skór í stærð númer fjörutíu og eitt, og töluorðið samræmdist því. Þetta er svo sem ekki óhugsandi en ég sé engin rök fyrir því – önnur en hvorugkynsform töluorðsins sem hægt er að skýra á annan hátt. Ég tel að þetta stafi af því að töluorðið á ekki við stærð – þetta merkir ekki 'fjörutíu og ein stærð'. Töluorðið hefur því ekkert nafnorð til að samræmast og kemur þess vegna fram í hlutlausri mynd, hvorugkyni eintölu, af sömu ástæðu og við fáum hvorugkyn í klukkan er tvö, ekki *tvær.

Ef fyrri skýringin væri rétt yrði að gera ráð fyrir að sama máli gegndi um öll tilvik þar sem nafnorð er haft á undan tölu – blaðsíða tvö, kafli tvö, Stöð tvö, hluti tvö o.s.frv. Vissulega er hægt að halda því fram að málnotendur séu alltaf með númer í huga í þessum samböndum en mér finnst hitt samt mun trúlegra, m.a. vegna hliðstæðu við setningar eins og klukkan er tvö þar sem hægt er að færa ótvíræð rök fyrir því að tvö sé hlutlaust hvorugkyn. Athugið líka að þegar við lesum númer, t.d. símanúmer, sem staka tölustafi notum við karlkynsmyndir talnanna en ekki hvorugkyn, hvort sem orðið númer fer á undan eða ekki. Við segjum ég er í (númer) fjórir þrír tveir … og hringdu í (númer) fjórir þrír tveir … eða fjóra þrjá tvo ….

Þetta samræmist því að þegar við teljum, án þess að vera að telja nokkuð sérstakt, notum við karlkynsmyndir beygjanlegra töluorða – einn, tveir, þrír, fjórir. Í þessu samhengi er karlkynið sem sé hlutlaust. En ef við erum að telja eitthvað sérstakt fer kyn töluorðanna hins vegar eftir því nafnorði sem við erum með í huga, hvort sem það er nefnt eða ekki – eitt (barn), tvö (börn), þrjú (börn), fjögur (börn); ein (bók), tvær (bækur), þrjár (bækur), fjórar (bækur). Ef það væri samræmi við orðið númer sem ylli því að við segjum stærð (númer) fjörutíu og eitt mætti búast við því að slíkt samræmi kæmi líka fram í símanúmerunum og við segðum *ég er í (númer) fjögur þrjú tvö …eða *hringdu í (númer) fjögur þrjú tvö …. En það er útilokað í máli flestra.

Nýlega sá ég hjá Facebookvini umræður um það hvað færa fram merkti þegar vísað er til tíma. Auðvitað er enginn vafi á því hvað fram í tímann merkir, t.d. sjá fram í tímann – en hvað merkir fundurinn sem boðaður var klukkan eitt verður færður fram um klukkutíma? Verður fundurinn haldinn fyrr eða síðar en áformað var – klukkan tólf eða klukkan tvö? Um þetta er fólk alls ekki sammála og það er í sjálfu sér skiljanlegt. Oft merkir fram 'fyrr‘ eða 'á undan' – ef við færumst fram eða framar í biðröð komumst við fyrr að og ef fólk treðst fram fyrir okkur í röðinni verður það á undan okkur. Þess vegna er eðlilegt að fundurinn verður færður fram um klukkutíma sé skilið þannig að fundurinn verði haldinn fyrr en til stóð – og það virðist líka vera venjulega merkingin.

Ýmis dæmi má þó finna þar sem færa fram merkir 'seinka'. Í Tímariti iðnaðarmanna 1928 segir: „Sýningin var opnuð í Gagnfræðaskólanum á Akureyri 26. júní 1906 kl. 12. á hádegi og stóð hún til 1. júlí s. á. Stóð til að loka henni 30. júní, en var fært fram um einn dag.“ Í Alþýðublaðinu 1935 segir: „Frönsk blöð segja, að í frumvarpinu sé auk lengingar herþjónustutímans herskyldualdurinn færður fram um eitt ár, eða frá 20 til 21 ára.“ Í Vísi 1956 segir: „Hundadagar byrjuðu í gær 13. júlí. […] Þessi trú var að sjálfsögðu bundin við gömlu hundadagana, sem byrja 2.-3. júlí, – en upphaf hundadaga var fært fram um 10 daga 1924.“ Í DV 2001 segir: „Upprunalegur leikdagur var á laugardaginn en viðureigninni hefur nú verið frestað og færð fram um einn dag.“

Fáein fleiri má finna á tímarit.is og í Risamálheildinni en það virðist ljóst að þessi merking sé fremur sjaldgæf. Frá því er þó ein skýr undantekning. Þegar klukkunni er flýtt við upphaf sumartíma er alltaf sagt að hún sé færð fram. Þannig segir t.d. í Tímanum 1950: „Í nótt sem leið, var tekinn upp sumartími hér á landi og klukkunni flýtt um eina klukkustund, þannig, að þegar hún var eitt, var hún færð fram um eina klukkustund.“ Klukkan er sem sé færð fram frá því að vera eitt til að vera tvö og þess vegna er ekkert undarlegt þótt sumum finnist að fundur sem er færður frá klukkan eitt til tvö sé líka færður fram. Merkingin 'seint' eða 'seinka' felst iðulega í orðinu fram um tíma, t.d. þegar sagt er að komið sé langt fram á daginn, eitthvað frestist fram eftir degi og það sé framorðið.

Í óformlegri könnun Facebookvinarins sem vísað var til í upphafi völdu rúmlega 4/5 merkinguna 'flýta'. En það er athyglisvert að í óformlegri könnun sem Ari Páll Kristinsson gerði fyrir nokkrum árum og sagt er frá á Vísindavefnum voru niðurstöður þveröfugar. Þar voru 34 þátttakendur beðnir að botna eftirfarandi setningu: Fundurinn, sem vera átti 10. mars, hefur verið færður fram um viku og verður – og möguleikarnir voru 3. mars og 17. mars. Niðurstaðan var sú að u.þ.b. ¾ þátttakenda völdu 17. mars – skildu færður fram sem seinkun. Jafnframt voru sjö þátttakendur spurðir hvað það merkti ef sagt væri að klukkan hafi verið færð fram um tvo tíma og allir sögðu það merkja að hún hefði verið færð til baka, t.d. frá 15 til 13 en ekki til 17 – öfugt við það sem sést í blöðum.

En báðar merkingar sambandsins færa fram eru skiljanlegar og eiga sér langa sögu í málinu, og ekki er hægt að segja að önnur sé réttari en hin. Á hinn bóginn er vissulega óheppilegt og getur komið sér illa að fólk skilji sambandið ekki á sama hátt. Þótt það sé mjög algengt að orð og orðasambönd hafi fleiri en eina merkingu sker samhengið venjulega úr og þetta leiðir því sjaldan til misskilnings. Undantekningar eru þó til, eins og með sambandið helmingi meira sem fólk skilur ýmist sem 'tvöfalt meira' eða '50% meira'. Þett er annað dæmi þar sem samhengið sker ekki alltaf úr. Í ljósi þess að merkingin 'flýta‘' virðist (oftast) vera algengari en 'seinka' í sambandinu færa fram væri æskilegt að málnotendur kæmu sér saman um hana – eða töluðu um að flýta og seinka.

Í pistli hér nýlega var minnst á þá „almennu reglu að (í máli flestra) er ákveðinn greinir ekki hafður á nafnorði sem tekur með sér annað nafnorð í eignarfalli (eignarfallseinkunn)“. Þarna er vísað til þess að yfirleitt er ekki sagt bókin Jóns eða bíllinn Gunnu – annaðhvort verður að sleppa greininum og segja bók Jóns og bíll Gunnu eða skjóta persónufornafni inn á milli, bókin hans Jóns og bíllinn hennar Gunnu. En frá þessu eru þó undantekningar eins og svigagreinin „í máli flestra“ vísar til. Í máli sumra eru setningar eins og bókin Jóns og bíllinn Gunnu nefnilega fullkomlega eðlilegar. Þessi setningagerð gengur oft undir nafninu „Ólafsfjarðareignarfallið“ vegna þess að henni var fyrst lýst ítarlega í máli Ólafsfirðinga.

Þá lýsingu er að finna í samnefndri BA-ritgerð Gunnhildar Ottósdóttur frá 2006. Síðan þá hefur setningagerðin verið rannsökuð töluvert og komið í ljós að hún er ekki bundin við Ólafsfjörð þótt kjarnasvæði hennar virðist vera þar og í bæjum í grennd, Siglufirði og Sauðárkróki. Langbesta yfirlitið um þessa setningagerð (eins og margar aðrar) fékkst í viðamikilli rannsókn sem nefndist Tilbrigði í íslenskri setningagerð og Höskuldur Þráinsson stóð fyrir á árunum 2005-2007, en niðurstöður hennar birtust í þremur bókum á árunum 2013-2017. Í öðru bindinu, sem kom út 2015, er ítarlegur kafli um Ólafsfjarðareignarfallið. Þar er fjallað um tengsl þessarar setningagerðar við ýmsar breytur – aldur, menntun, kyn og búsetu þátttakenda.

Í rannsókninni, sem fór fram á 26 stöðum um allt land (Ólafsfjörður var reyndar ekki með), voru þátttakendur úr fjórum aldurshópum spurðir um mat á fjölda setninga þar sem fram komu ýmis hugsanleg tilbrigði í setningagerð. Þær setningar sem varða Ólafsfjarðareignarfallið voru: Tölvan mömmu var tekin en ekki mín; Peysan mömmu varð eftir á snúrunni; Bíllinn Jóns var á sumardekkjum; Loksins fann ég þá í vasanum mömmu; Þetta er boltinn pabba míns; Hesturinn stráksins var seldur um daginn; Nefið Magnúsar er ennþá bólgið eftir aðgerðina. Þáttakendur áttu að merkja við einn þriggja kosta: „Eðlileg setning. Svona get ég vel sagt“; Vafasöm setning. Ég myndi varla segja svona“; „Ótæk setning. Svona get ég ekki sagt“.

Helstu niðurstöður rannsóknarinnar voru: „Meirihluti þátttakenda [á bilinu 72-83%] hafnaði þessari setningagerð […]. Dómar þátttakenda sýndu ekki skýra fylgni við aldur, menntun eða kyn […] þótt jákvæðir dómar væru reyndar frekar algengari hjá þeim sem höfðu minni menntun og karlar væru frekar jákvæðari en konur. Dómarnir sýndu mjög skýra fylgni við búsetu. Þátttakendur frá Siglufirði og Sauðárkróki skáru sig úr en setningagerðin hlaut líka nokkuð jákvæða dóma á Patreksfirði og jafnvel Kirkjubæjarklaustri […]. Þetta staðfestir að nokkru leyti það sem vitað var áður, þótt vinsældir setningagerðarinnar á Patreksfirði (og Kirkjubæjarklaustri) hafi komið á óvart.“ (Tilbrigði í íslenskri setningagerð II, bls. 258.)

Þrátt fyrir að víða um land finnist stöku málnotendur sem samþykkja þessa setningagerð er þetta óvenju skýrt dæmi um landshlutabundinn mun í setningagerð sem virðist nokkuð stöðugur, þ.e. ekki er að sjá að hann sé á undanhaldi hjá yngri kynslóðinni nema síður sé. Ég er alinn upp á kjarnasvæði setningagerðarinnar, í Skagafirði, en fyrst þegar farið var að ræða um hana taldi ég mig ekki nota hana. En síðan hef ég stundum staðið mig að því að segja setningar af þessu tagi og áttað mig á því að þær eru alls ekki framandi fyrir mér. Ég held samt að ég myndi aldrei skrifa slíkar setningar og e.t.v. tengjast þær fremur óformlegu málsniði í huga málnotenda – hugsanlega hafa þær í einhverjum tilvikum verið leiðréttar í skóla þótt ég geti ekki fullyrt það.

Í gær heyrði ég í fyrsta skipti orðið nýslendingur sem Derek Terell Allen, íslenskukennari hjá Dósaverksmiðjunni, notaði í merkingunni 'nýbúi' í pistli sem hann flutti á Rás eitt. Ég veit ekki hvort Derek hefur búið þetta orð til, eða hvort það hefur verið eitthvað í gangi, en það er a.m.k. ekki í Risamálheildinni og Google finnur engin dæmi um það. Það er augljóst að orðið er myndað með samruna orðanna nýr og Íslendingur – stofni lýsingarorðsins, ný-, er bætt framan við nafnorðið Íslendingur. Það má segja að bæði orðin haldi sér að fullu í þessari sambræðslu því að í-ið er samnýtt – hljóðið er auðvitað það sama þótt það sé skrifað með ý í öðru orðinu en í í hinu. Þetta er því í sjálfu sér gagnsætt og lipurt orð – en er svona orðmyndun góð og gild?

Orðmyndun með sambræðslu er vel þekkt í ýmsum málum, m.a. ensku. Lewis Carroll, höfundur Lísu í Undralandi, bjó til mörg orð af þessu tagi í bullkvæðinu Jabberwocky og kallaði þau „portmanteau words“ (portmanteau er 'hörð, ílöng tvíhólfa ferðataska' og þetta vísar til þess að tveimur orðum er pakkað saman í eitt). En þótt slík orðmyndun sé oft notuð í gamni kemur hún líka fram í orðum sem þykja góð og gild. Eitt elsta og þekktasta dæmið er enska orðið smog sem er sambræðsla úr smoke 'reykur' og fog 'þoka' og var myndað til að lýsa dæmigerðu Lundúnaloftslagi í upphafi 20. aldar. Annað dæmi er brunch sem er sambræðsla úr breakfast og lunch, en þekktasta dæmið í samtímanum er þó Brexit sem er sambræðsla úr Britain og exit.

En þessi orðmyndunaraðferð er ekki mikið notuð í íslensku nema helst í gamni. Á Nýyrðavef Árnastofnunar má finna ýmis slík dæmi, eins og smáhrifavaldur 'áhrifavaldur með smáan hóp fylgjenda' (e. minfluencer, úr micro influencer), kólasveinn úr kóla og jólasveinn, 'ameríski rauði og hvíti jólasveinninn í auglýsingum Coca-Cola-fyrirtækisins', hungramur 'hungraður og gramur' (e. hangry, úr hungry og angry), þunnudagur 'sunnudagur sem eytt er í þynnku', og svörtudagur 'svartur föstudagur' (e. Black Friday). Einnig má nefna smánudagur 'sunnudagur sem fer í vaskinn af því að maður er heltekinn af kvíða yfir því að þurfa að mæta í vinnu á mánudegi en felur í þokkabót í sér smán og lítilleika' (e. smonday, úr Sunday og Monday).

Þetta eru í sjálfu sér ágæt orð mörg hver en kannski ekki líkleg til að komast í almenna notkun frekar en orðið þreykur sem þó hefur komist í íðorðasöfn og er myndað af þoka og reykur, augljóslega með smog sem fyrirmynd. En eitt þekktasta og mest notaða orð málsins, sem oft er tekið sem dæmi um snjalla orðmyndun, er þó af þessu tagi. Það er orðið tölva sem Sigurður Nordal prófessor myndaði og „kvað orðið dregið af orðunum tala og völva“ – með sambræðslu. Það orð sýnir glöggt að sambræðsla af þessu tagi er fullgild orðmyndunaraðferð og þess vegna ætti ekkert að vera því til fyrirstöðu að orðið nýslendingur fengi þegnrétt í málinu. Mér finnst það í fljótu bragði ágætt orð, en örlög þess ráðast vitanlega meðal málnotenda.