Í útvarpsfréttum áðan var sagt frá því að Aðalheiður Jóhannsdóttir, prófessor í umhverfisrétti, hefði nú „ásamt vinkonu sinni kært til innviðaráðuneytisins aðgerðarleysi heilbrigðisnefndar Reykjavíkur vegna þessarar miklu loftmengunar. Vinkona Aðalheiðar er með doktorspróf í efnafræði og er einnig lögfræðingur.“ Það sem mér finnst sérkennilegt í þessari frétt er að tekið er fram að Aðalheiður hafi kært málið „ásamt vinkonu sinni“ – þegar fram kemur að vinkonan er ekki einhver ótiltekin saumaklúbbsvinkona heldur sérfræðingur á því sviði sem um er að ræða. Eins og fram kemur í fréttinni var kæran lögð fram á fundi heilbrigðisnefndar og í henni er „vinkonan“ nafngreind en ekki orð um að þær Aðalheiður séu vinkonur.

Hefði einhvern tíma verið notað sambærilegt orðalag um karlmenn? Hefði verið sagt „Eiríkur hefur nú ásamt vini sínum kært til innviðaráðuneytisins aðgerðarleysi heilbrigðisnefndar Reykjavíkur vegna þessarar miklu loftmengunar. Vinur Eiríks er með doktorspróf í efnafræði og er einnig lögfræðingur.“ Ég held ekki – enda kemur það málinu ekkert við hvort um vini eða vinkonur er að ræða. Mér finnst orðalag af þessu tagi vera til þess fallið að draga úr vægi málsins – gefa í skyn að á bak við það liggi eitthvert vináttusamband frekar en kunnátta og þekking. Mér dettur samt ekki í hug að það sé gert vísvitandi í þessari frétt, en ég held að þetta sé dæmi um það hvernig við notum oft – án ásetnings – mismunandi orðalag um konur og karla.

Eins og ég skrifaði um í gær er margt gott í drögum að þingsályktunartillögu um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023-2026, einkum áherslan á íslensku sem annað mál og íslenskunám innflytjenda. Vitanlega er ekki hægt að gera allt í einu, en í áætlunina vantar samt þrjár mjög mikilvægar og brýnar aðgerðir sem ég hefði kosið að hefðu verið hafðar með og mega a.m.k. alls ekki bíða fram yfir gildistíma áætlunarinnar. Þær eru þessar:

1. Mjög mikilvægt er að efla rannsóknir á íslensku máli og stöðu þess. Hér verður að benda á að eftir sameiningu Háskóla Íslands og Kennaraháskólans fyrir 15 árum voru samtals 12 akademísk störf í íslenskri málfræði í sameinuðum skóla en núna eru þau aðeins sjö – hefur fækkað um fimm. Vegna þess að nemendum í íslensku hefur fækkað verulega að undanförnu, bæði á Menntavísindasviði og sérstaklega Hugvísindasviði, er ljóst að reiknilíkan háskólastigsins mun ekki leyfa fjölgun kennara á næstunni, og hætta er á enn frekari fækkun þegar kennarar fara á eftirlaun. Rannsóknir eru 40% af vinnuskyldu háskólakennara í akademískum störfum og því gefur augaleið að fækkun kennara leiðir til minni rannsókna.

Við vitum að miklar hræringar eru í málinu og málsamfélaginu um þessar mundir og gífurlega mikilvægt að fylgjast vel með því sem er að gerast til að unnt sé að grípa til aðgerða ef ástæða er til. Vissulega eru stærri rannsóknarverkefni að miklu leyti fjármögnuð af styrkjum úr samkeppnissjóðum, en eftir sem áður er nauðsynlegt að hafa fræðimenn í föstum störfum til að skipuleggja verkefnin, stjórna þeim, og tryggja samfellu í starfinu. Það er því mjög alvarlegt að á sama tíma og þörfin fyrir rannsóknir er meiri og brýnni en nokkru sinni fyrr skuli hafa dregið stórlega úr rannsóknargetu á þessu sviði. Við því verður að bregðast með fjölgun kennara í íslenskri málfræði sem fyrst, og æskilegt hefði verið að taka á því máli í aðgerðaáætluninni.

2. Í framhaldi af þessu verður að nefna að ekki eru í áætluninni neinar aðgerðir til að fjölga háskólanemum í íslensku, að því undanskildu að lagt er til að boðið verði upp á fjar­nám í íslensku til BA-prófs. Það er góðra gjalda vert en ræðst ekki að rótum vandans, sem er sá að íslenskunám virðist af einhverjum ástæðum ekki höfða til ungs fólks – e.t.v. vegna þess að það óttast að lenda í blindgötu og áttar sig ekki á því að íslenskunám gefur marga og fjölbreytta möguleika á framhaldsnámi og störfum. Nýnemum í íslensku til BA-prófs við Háskóla Íslands hefur farið ört fækkandi undanfarin ár og voru ekki nema svolítið á annan tug í vetur, og nemendum sem velja íslensku sem kjörsvið á Menntavísindasviði hefur einnig farið fækkandi.

Þessi fækkun hefur keðjuverkandi áhrif – leiðir miðað við fjárhagslíkan Háskólans til minnkaðra fjárveitinga sem aftur leiðir til minnkaðs námsframboðs sem leiðir svo til þess að námið verður ekki eins áhugavert og áður í augum nemenda og aðsókn minnkar enn. Ef svo fer fram sem horfir mun þetta ástand leiða til skorts á íslenskukennurum eftir nokkur ár. Það er brýnt að kanna hvers vegna íslenskunám höfðar ekki til ungs fólks og nýta niðurstöður úr þeirri könnun til að reyna að snúa þessari þróun við og vekja áhuga ungs fólks á íslenskunámi. Í því skyni er nauðsynlegt að skipuleggja öfluga kynningu í framhaldsskólum, en einnig getur þurft að breyta íslenskukennslu í framhaldsskólum og Háskólanum og grípa til ýmissa fleiri aðgerða.

3. Þótt vísað sé til Íslenskrar málnefndar á nokkrum stöðum í aðgerðaáætluninni er ekki fjallað sérstaklega um málefni nefndarinnar, en nauðsynlegt er að efla hana og hugsa upp á nýtt. Tíu af 16 fulltrúum í nefndinni eru fulltrúar félaga og stofnana sem vinna með íslenskt mál á einn eða annan hátt, og langflest þeirra sem nú sitja í nefndinni eru með einhverja háskólamenntun í íslensku. Þetta skipulag endurspeglar úrelt viðhorf til tungumálsins og hverjum það komi við. Það má segja að næstum allir nefndarmenn séu fulltrúar „framleiðenda“ (eða „eigenda“) tungumálsins, fólks sem hefur atvinnu af því að vinna með íslenskt mál, en fulltrúa „neytenda“ málsins, almennra málnotenda, vanti nær algerlega í nefndina. Þessu er nauðsynlegt að breyta.

Það mætti hugsa sér að í nefndina bættust t.d. fulltrúar samtaka atvinnurekenda og launafólks, Öryrkjabandalagsins, Samtakanna ´78, Kvenréttindafélagsins, Íþróttasambands Íslands, Heimilis og skóla, Landssamtaka íslenskra stúdenta, Sambands íslenskra framhaldsskólanema og Samtaka Pólverja á Íslandi. Þar með væru komnir jafnmargir fulltrúar „neytenda“ og „framleiðenda“ í nefndina. Slík nefnd er vitaskuld of stór til að hægt sé að gera ráð fyrir að hún fundi oft eða fundir hennar verði skilvirkir. Hins vegar byði þessi skipan upp á að nefndinni yrði skipt í undirnefndir þar sem fjölbreytt sjónarmið fengju að njóta sín í hverri nefnd. En auk þessa er mikilvægt að styrkja nefndina fjárhagslega og sjá henni fyrir skrifstofu og starfsfólki.

Því ber að fagna sérstaklega að megináherslan í aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu, níu aðgerðir af 18, er á íslensku sem annað mál og íslenskunám innflytjenda, enda fátt mikilvægara fyrir framtíð íslenskunnar. Það er gífurleg aukning í notkun annarra tungumála í landinu, einkum ensku. Þessi aukning stafar annars vegar af sprengingu í ferðaþjónustu þar sem enska er aðaltungumálið, og hins vegar af mikilli fjölgun fólks með annað móðurmál sem kemur hingað til að setjast að eða til að vinna hér tímabundið. Enska er aðalsamskiptamál milli innfæddra og þess fólks, og einnig innbyrðis milli fólks af mismunandi þjóðernum. Nú eru farin að verða til hér á landi afmörkuð málsamfélög þar sem íslenska er ekki notuð og fæstir kunna íslensku.

Það er nokkuð ljóst að fólki með annað móðurmál en íslensku mun enn fara fjölgandi á næstu áratugum, og enskunotkun aukast. Ekkert bendir til annars en ferðafólki haldi áfram að fjölga. Atvinnurekendur kalla eftir meira vinnuafli og því hefur verið spáð að eftir 20-30 ár verði allt að helmingur fólks á vinnumarkaði af erlendum uppruna. Á sama tíma er fæðingartíðni í sögulegu lágmarki. Allt þetta leiðir til þess að hlutfall enskunotkunar á móti íslenskunotkun hefur farið og fer hækkandi, og ef svo fer fram sem horfir er alls ekki óhugsandi, og jafnvel líklegt, að um miðja þessa öld muni enska hafa tekið við af íslensku sem aðalsamskiptamálið í landinu. Þessi aðgerðaáætlun þarf að geta snúið þeirri þróun við og er því gífurlega mikilvæg.

Aðgerðaáætlunin er metnaðarfull á margan hátt og í henni er að finna fjölda góðra áforma um aðgerðir sem örugglega munu efla íslenskuna verulega ef þeim verður hrint í framkvæmd. En þessar aðgerðir kosta fé – mismikið vissulega, en verulegar upphæðir þegar allt er talið. Það er megingalli aðgerðaáætluninnar að henni fylgja engar fjárveitingar, og fjármálaáætlun næstu fimm ára gefur litlar vísbendingar um að ríkisstjórnin áformi að verja verulegu fé til eflingar íslenskunnar á næstu árum. Auðvitað er ljóst að fé er ekki veitt með þingsályktun og allar fjárveitingar þurfa að vera á fjárlögum, en það hefði verið mikill kostur ef einstökum liðum áætlunarinnar hefði fylgt kostnaðarmat þótt slíkt mat geti aldrei orðið annað en vísbending.

Það er auðvelt að samþykkja tillögu um eflingu íslenskunnar ef hvergi kemur fram að henni fylgi einhver kostnaður, en kostnaðarmat auðveldar alþingismönnum að taka upplýsta afstöðu til tillögunnar og meta hvort þeim finnist væntanlegur ávinningur réttlæta kostnaðinn við aðgerðirnar. Það er mikilvægt að samþykkt þingsályktunartillögunnar feli í sér siðferðilega skuldbindingu um að styðja fjárveitingar til að framfylgja henni og hugmynd um líklegan kostnað er forsenda þess. Þess vegna er nauðsynlegt að áður en tillagan verður lögð fyrir Alþingi verði reiknaður út líklegur kostnaður á hvern lið, líkt og gert var við aðgerðaáætlun stjórnvalda í íslenskri máltækni sem unnið var eftir á árunum 2019-2022 og gafst mjög vel.

Í gær var vakin hér athygli á setningunni „Mourinho urðaði yfir Taylor í viðtölum eftir leik“ í frétt á Vísi og spurt hvort ekki væri yfirleitt bara talað um að urða. Ég fór að skoða þetta og komst að því að það er vissulega rétt að urða yfir virðist ekki gamalt í málinu en er algengt á samfélagsmiðlum. Elsta dæmi sem ég finn er á Hugi.is 2002: „Sem sagt Rottweiler urðuðu yfir Johnsen kallinn.“ Örfá dæmi eru um sambandið á tímarit.is, það elsta í Fréttablaðinu 2017: „Krakkarnir eiga það ekki skilið frá mér sem mikilsmetnum karakter í íslensku tónlistarlífi að ég sé að urða yfir þau.“ Það er ljóst að urða yfir merkir 'hundskamma, hreyta ónotum í, tala niðrandi um' eða eitthvað slíkt. Í Risamálheildinni eru dæmin um 200, flest frá síðasta áratug.

Í umræðu um áðurnefnda fyrirspurn voru nefnd fleiri svipuð sambönd eins og hrauna yfir og valta yfir. Sambandið hrauna yfir merkir það sama og urða yfir en er aðeins eldra. Elstu dæmi sem ég finn um það eru frá 1998, t.d. í Skinfaxa það ár: „Steini var eitthvað að uppfæra diska inni í studíói og ég var eitthvað aðeins að hrauna yfir hann.“ Fyrstu árin er hrauna stundum innan gæsalappa en virðist þó fljótlega hafa öðlast viðurkenningu. Þannig segir í Morgunblaðinu 2003: „Víkverja þykir t.a.m. orðasambandið „að hrauna yfir“ einhvern [veginn] sérlega íslenskt og skemmtilegt.“ Á síðasta áratug hefur sambandið orðið mjög algengt og hátt í fimm þúsund dæmi eru um það í Risamálheildinni, hátt í ¾ af samfélagsmiðlum.

Þriðja sambandið sem notað er í sömu merkingu er drulla yfir. Ekki er ótrúlegt að sögnin í því sambandi hafi haft þau áhrif að það hafi komist seint á prent, en elsta dæmi sem ég finn um það er í Munin 1994: „Eigum við ekki bara að drulla yfir þá strákar?“ Á tímarit.is er þó á annað hundrað dæma um þetta samband og í Risamálheildinni vel á ellefta þúsund. Sambandið valta yfir er svo dálítið eldra. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Þjóðviljanum 1983: „Í ákvörðuninni um að falla frá samningabanninu felst einnig viðurkenning á því að ekki er hægt að valta yfir sjónarmið verkalýðshreyfingarinnar í stjórn landsins.“ Fram undir 1990 er sambandið stundum haft innan gæsalappa en verður svo mjög algengt þegar kemur fram á tíunda áratuginn.

Öll þessi sambönd er hægt að nota í sömu merkingu, þeirri sem lýst var við urða yfir hér að framan, en nokkur tilbrigði eru þó í notkun þeirra. Tvö þessara sambanda, valta yfir og hrauna yfir, er að finna í Íslenskri nútímamálsorðabók – það fyrrnefnda er skýrt 'vera með yfirgang eða frekju'. Það getur átt við, en sambandið merkir mun oftar 'gersigra' eins og í Víkurfréttum 1992: „Keflvíkingar voru í miklu stuði og völtuðu yfir Hauka, 6-0.“ Sambandið hrauna yfir er aftur á móti sagt „óformlegt“ og skýrt 'sýna e-m yfirgang, vaða yfir e-n'. Það getur vissulega átt við, en yfirgangurinn er þó oftast í orðum, ekki athöfnum. Sama máli gegnir um drulla yfir og urða yfir – þar er yfirleitt vísað til orða og e.t.v. látbragðs frekar en aðgerða.

Þá er loks komið að spurningunni sem nefnd var í upphafi – hvort ekki sé vaninn að tala um að urða frekar en urða yfir. Svarið er játandi, en þó með fyrirvara. Ég held nefnilega að þetta tvennt merki ekki það sama. Þegar eitthvað er urðað er venjulega gengið frá því endanlega – sögnin urða merkir bókstaflega 'hylja grjóti, grafa í urð' eins og segir í Íslenskri orðabók. Það sem hefur verið urðað á yfirleitt ekki afturkvæmt, er endanlega úr leik, en þannig er ekki með það sem er urðað yfir. Líklegt er að sambandið urða yfir hafi orðið til fyrir áhrif frá hinum samböndunum sem hér eru nefnd. Mér finnst samt ástæðulaust að amast við því – bókstafleg merking væri 'kasta urð (grjóti) yfir' og sé sé ekki betur en það sé líking sem geti staðist.

Í frétt á mbl.is í morgun var notuð sögnin óheimila: „að sögn Jaberi óheimiluðu öryggisverðir henni að sýna skilaboð aftan á kjólnum.“ Sögnin heimila er auðvitað vel þekkt, sem og lýsingarorðin heimill og óheimill, en sögnin óheimila er sjaldséð þótt hún sé vissulega rétt mynduð. En óheimila er þó ekki nýsmíði, heldur gömul sögn sem á sér rætur a.m.k. aftur á 19. öld. Elsta dæmi sem ég hef fundið um hana er í Manni og konu eftir Jón Thoroddsen: „greiðir þú mér ekki landskuldina í fardögum, […] þá óheimila ég þér jörðina Hamar […] til allra nota og afnytja.“ Sögnin var nokkuð notuð á seinni hluta 19. aldar og byrjun þeirrar 20., og er flettiorð bæði í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og Íslenskri orðabók.

Sögnin virðist ekki síst hafa verið notuð í lagamáli þótt hún sé ekki bundin við það eingöngu. Hún kemur t.d. fyrir í Lögum um takmörkun á fjárforræði þurfamanna, er þiggja sveitarstyrk frá 1885: „enda óheimili sýslumaður utanferð, nema þessum skilyrðum sje fullnægt.“ Einnig kemur hún fyrir í bannlögunum, Lögum um aðflutningsbann á áfengi frá 1909: „Brot gegn þeim ákvæðum í lögum þessum, er óheimila að veita, gefa, selja eða á annan hátt láta af hendi áfengi til annara manna, varða sektum 200-2000 kr.“ Í Andvara 1898 segir: „Eins og kunnugt er, hafa Íslendingar í samfleytt 23 ár borið fyrir sig 1. gr. stjórnarskrárinnar sem skýlaus lög, er óheimili með öllu þá stjórnarvenju, að bera sérmál Íslands upp í ríkisráðinu.“

Það má vissulega færa rök að því að sögnin óheimila sé óþörf vegna þess að hún hafi sömu merkingu og sögnin banna, og sé mun óþjálli. En á sama hátt mætti þá halda því fram að sögnin heimila, sem er vitanlega mjög algeng, sé óþörf vegna þess að hún merki það sama og sögnin leyfa, og sé auk þess óþjálli. En síðustu hundrað árin hefur óheimila verið mjög sjaldgæf – aðeins eru rúm 20 dæmi um hana frá 21. öld í Risamálheildinni, flest úr lagalegu samhengi. Þannig er ekki með dæmið sem tilfært var í upphafi og vel má halda því fram að þar hefði verið eðlilegt að nota fremur sögnina banna. En þetta er samt gömul og eðlilega mynduð sögn sem ástæðulaust er að amast við – það er kostur að hafa á takteinum fleiri en eitt orð til að tjá sömu merkingu.

Í viðtali sem ég var að lesa í netmiðli var haft eftir viðmælanda: „Já, það er stutt á milli hláturs og gráturs.“ Það minnti mig á að beygingarmyndin gráturs hefur stundum verið til umræðu, bæði í þessum hópi og Málvöndunarþættinum. Oft er þá vitnað í Málfarsbankann sem segir: „Ef.et. gráts (ekki „gráturs“) sbr. oft er skammt milli hláturs og gráts.“ Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er eingöngu gefin eignarfallsmyndin gráts. Þótt orðin hlátur og grátur rími saman í nefnifalli er sá munur á þeim að í hlátur er r stofnlægt, þ.e. helst í öllum föllum, en í grátur er það nefnifallsending og ætti því ekki að koma fram í öðrum föllum. En undir hlátur í Íslenskri orðabók er þó gefið dæmið „oft er skammt milli hláturs og gráturs“.

Oft hefur þó verið amast við myndinni gráturs. Í þætti sínum í Morgunblaðinu 1998 greindi Gísli Jónsson frá bréfi sem honum hafði borist um þetta mál og sagði: „Á stuttum tíma, að við ætlum, hafa mjög margir tekið upp á því að beygja karlkynsnafnorðið grátur eins og hlátur. Menn segja þá til dæmis að stutt sé á milli hláturs og ?gráturs.“ Bréfritarinn „kannaði þetta mál og fann ískyggilega mörg dæmi meðal yngra fólks.“ Á tímarit.is eru 314 dæmi um hláturs og gráts, það elsta frá 1923, en 129 dæmi um hláturs og gráturs, það elsta frá 1927. Í Risamálheildinni eru 154 dæmi um hláturs og gráts, en 110 um hláturs og gráturs. Báðar myndir orðasambandsins eru sjaldgæfar fram um 1980 en síðan þá hafa báðar verið algengar.

En jafnframt er ljóst að eignarfallsmyndin gráturs er sjaldgæf nema í þessu sambandi. Ástæðan fyrir notkun hennar er augljós, eins og Helgi Seljan nefndi í Morgunblaðinu 2002: „Rétt mun eignarfallið gráts, en virðingarvert raunar að þeir sem tala um gráturs á móti hláturs eru þó ekki alveg lausir við rétta rímhugsun, en gjarnan mættu þeir hinir sömu nýta rímhugsunina rétt.“ Karl Emil Gunnarsson var á sömu nótum í Morgunblaðinu 2002: „Þarna er komið skólabókardæmi um áhrifsbreytingu. Eignarfallið, sem allajafna er gráts, verður gráturs fyrir áhrif frá hláturs. Mikill er máttur rímsins. Breytingin er þó ekki orðin almenn enn sem komið er og verður vonandi bundin við fáa enn um sinn.“ Sú von virðist ekki hafa ræst.

Það er ljóst að máltækið hljómar miklu betur ef það er haft milli hláturs og gráturs – orðasambandið byggist í raun á þessu rími. Þótt eignarfallið af grátur sé vissulega gráts svona eitt og sér er ekkert einsdæmi að óvenjuleg („röng“) beygingarmynd sé notuð í föstum orðasamböndum. Þetta má bera saman við sambandið komin á steypirinn þar sem viðurkennd þolfallsmynd er steypinn. Í því tilviki segir Málfarsbankinn: „Betur fer á að tala um að vera kominn á steypirinn en „vera kominn á steypinn“ þar sem fyrri rithátturinn styðst við gamla hefð.“ Sama gildir um milli hláturs og gráturs þótt hefðin þar sé kannski ekki jafnlöng. Svipað dæmi er naktri í neyðin kennir naktri konu að spinna þar sem venjuleg mynd er nakinni.

Orðið horbjóður er býsna algengt í óformlegu máli og er að finna í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls þótt það hafi ekki komist inn í orðabækur. En það er auðskilið – á bloggi Kolbrúnar Baldursdóttur 2007 segir: „Orðið horbjóður er nú í notkun a.m.k. einhverra ungmenna og merkir viðbjóður. Hugsunin á bak við orðið held ég sé nokkuð skýr. Fyrri hlutinn „hor“ kemur líklega frá enska orðinu horrible og síðari hlutinn „bjóður“ er náttúrulega seinni hluti orðsins viðbjóður.“ En mér finnst líklegt að í huga flestra tengist fyrri hlutinn fremur nafnorðinu hor – sem mörgum býður einmitt við. Jón Gnarr sagði, um annað orð myndað á svipaðan hátt: „Það væri allt í lagi ef það væri töff, eins og til dæmis þegar hor og viðbjóður verður „horbjóður.“

Orð af þessu tagi komast lítið á prent og því er erfitt að segja um aldur þeirra út frá prentuðum heimildum. Á tímarit.is eru aðeins átta dæmi um orðið, það elsta frá 2006. Í Risamálheildinni eru aftur á móti rúmlega 1200 dæmi um orðið af samfélagsmiðlum, það elsta af Hugi.is árið 2000: „Á maður bara að hætta að halda með honum eingöngu vegna þess að hann breyttist í eyrnaætu og horbjóð?“ En tiltækir textar af samfélagsmiðlum ná ekki nema aftur til ársins 2000 þannig að orðið gæti vel verið eldra og í umræðum í hópnum Skemmtileg íslensk orð var nefnt að það væri a.m.k. 30 ára gamalt. A.m.k. er ljóst að á árunum 2003-2004 var það orðið mjög algengt í óformlegu máli. Samsetningarnar horbjóðslegur og horbjóðslega koma einnig fyrir.

Annað orð sem er hljóðfræðilega og merkingarlega líkt og væntanlega myndað á sama hátt er hroðbjóður. Í Fréttablaðinu 2014 segir: „Katrín Júlíusdóttir tók einnig upp nýyrðasmíð í gær þegar hún [...] sagði utanríkisráðherra eiga að sjá sóma sinn í að biðja þingheim afsökunar á þessum „hroðbjóði““. Haft var eftir Merði Árnasyni „að líklegast væri orðið samsett úr orðunum hroðalegt og viðbjóður“. En Katrín er tæpast höfundur þessa orðs. Elsta dæmi sem ég hef séð um það er á Hugi.is 2002: „jesús minn helmáttugur þetter sá allra mesti hroðbjóður sem ég hef séð.“ Níu dæmi eru um orðið á tímarit.is, það elsta frá 2006, en hátt í 800 dæmi í Risamálheildinni, langflest á samfélagsmiðlum þar sem það hefur verið algengt frá 2003-2004.

Orðhlutinn -bjóður í samsetningum getur merkt 'sem býður' – þannig var t.d. vörubjóður áður notað í merkingunni '(farand)sölumaður'. Á Bland.is 2010 segir: „Á íslensku mætti nota orðið horbjóður um þann sem býður upp á hor […].“ Það er hreint ekkert fráleitt að skilja orðið á þennan hátt, og hroðbjóður gæti þá verið 'sem býður upp á hroða' en hroði merkir m.a. 'e-ð lélegt, úrgangur' og 'slím í lungnapípum' – merkingarlega ekki fjarri hor sem skýrt er 'slím í nefi'. Þótt orðin horbjóður og hroðbjóður séu án efa sambræðingar að uppruna má því vel líta á þau sem myndlíkingar – það sem er horbjóður eða hroðbjóður býður upp á eitthvað óviðfelldið eða ógeðslegt, vekur hjá fólki hugrenningatengsl við hor eða hroða.

Ég þykist vita að mörgum finnist horbjóður og hroðbjóður óviðkunnanleg orð – en það á einmitt vel við, þau eiga að vekja slíkar tilfinningar eins og áður segir. Þetta eru engin „orðskrípi“, heldur er þarna um að ræða orð sem koma upp meðal almennra málnotenda og eru góð dæmi um virka orðmyndun sem sýnir tilfinningu fólks fyrir málinu og hæfni til að leika sér með það. Það er ekkert óeðlilegt við það að hver kynslóð komi sér upp nýjum orðum af þessu tagi, en ef fólk hefur áhyggjur af því að horbjóður og hroðbjóður útrými hinu gamalgróna orði viðbjóður er það ástæðulaust – í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar eru hátt í fjórtán sinnum fleiri dæmi um viðbjóður en um hin orðin samanlagt. Látum þau bara í friði.

Í frétt á Vísi nýlega kom fyrir orðið fríkeypis. Það er ekki að finna í neinum orðabókum en merking þess í umræddri frétt var samt augljós af samhengi – það merkir 'án endurgjalds' og er samsláttur orðanna frí(tt) og ókeypis sem bæði eru notuð í þessari merkingu. Þetta orð er ekki nýtt – elsta dæmi sem ég finn um það er í DV 2001: „Þar sem aðgangur á tónlistarhátíðir er ekki fríkeypis er nauðsynlegt að leita á ódýrari mið þegar ölkneyfingar eru annars vegar.“ Á tímarit.is eru 25 dæmi um orðið, þar af allmörg úr auglýsingum Vodafone, en í Risamálheildinni er rúmlega hálft sjöunda hundrað dæma, langflest af samfélagsmiðlum. Orðið er því fyrst og fremst bundið við óformlegt mál en heldur virðist hafa dregið úr notkun þess.

Árið 2009 bannaði Neytendastofa notkun Vodafone á orðinu fríkeypis „við kynningu á áskriftarleiðinni Vodafone Gull […] þar sem ávallt þurfi að greiða mánaðargjald fyrir þjónustuna. Vísaði stofnunin annars vegar til álits Stofnunar Árna Magnússonar í íslenskum fræðum og til þess að rök Vodafone fyrir því að orðið hefði merkinguna kaupauki fengi ekki staðist.“ Ekki kemur fram hvað staðið hafi í áliti Árnastofnunar en af vísun til þess má ráða að stofnunin hafi talið að fríkeypis merkti 'án endurgjalds' eins og ég held að það sé alltaf skilið. Þau rök að orðið merki 'kaupauki' ganga gegn almennum málskilningi og bera þess merki að vera sett fram til þess eins að losa fyrirtækið úr þeirri klípu sem villandi auglýsing kom því í.

Orðið ókeypis er leitt með i-hljóðvarpi af stofninum kaup- í sögninni kaupa og nafnorðinu kaup, og neitunarforskeytinu ó- þar framan við og viðskeytinu -is aftan við. Það merkir 'sem ekki er keypt' (eða 'ekki þarf að kaupa'), sbr. fá ókeypis, en það getur einnig merkt 'sem ekki er greitt kaup fyrir', sbr. vinna ókeypis. Í báðum tilvikum má segja að neitunarmerking forskeytisins og grunnmerking stofnsins skili sér. Orðið frír merkir upphaflega 'frjáls, óheftur, laus og liðugur' samkvæmt Íslenskri orðsifjabók, en er nú oftast notað í sömu merkingu og ókeypis, í dæmum eins og frír aðgangur, frítt fæði o.s.frv. Sú merking er líklega runnin frá samböndum eins og frír við kostnað, frír við gjald, þ.e. 'laus við kostnað/gjald' o.þ.h., sbr. líka gjaldfrír.

Ég hef oft bent á að tungumálið er ekki alltaf „rökrétt“ – og þarf ekki að vera það. Hins vegar er ljóst að mörgum finnst eðlilegt að gera þá kröfu til nýrra orða að þau séu „rökrétt“, og það virðist í fljótu bragði eðlilegt að beita þeirri röksemd gegn fríkeypis sem lítur út eins og órökréttur samsláttur úr frí(tt) og ókeypis. En þótt orðið hafi örugglega orðið til við samslátt þýðir það ekki endilega að það sé rökleysa. Samkvæmt framansögðu má nefnilega vel halda því fram að fríkeypis sé rökrétt orð sem merki bókstaflega 'laus við kaup' – og sé því nokkurn veginn hliðstætt við ókeypis. Þetta þýðir ekki að ég sé að mæla sérstaklega með þessu orði – ég nota það ekki og finnst það óþarft. En ég sé samt ekki að sérstök málspjöll séu að því.

Örugglega hefur ekkert íslenskt orð verið hrakyrt jafnmikið og ókei. Það hefur verið kallað „orðskrípi“, „átakanlegt dæmi um orðfátækt“, „óyrði“, „„graftrarkýli“ á fögrum líkama máls okkar“, o.s.frv. Orðið er yfirleitt rakið til ol korrekt, framburðarstafsetningar á all correct, í bandarísku slangri kringum 1840, þótt gælunafn Martins van Buren Bandaríkjaforseta, Old Kinderhook, sé talið hafa ýtt undir notkunina og skammstöfunin lifði „because it filled a need for a quick way to write an approval on a document, bill, etc.“, þ.e. uppfyllti þörf fyrir fljótlega aðferð til að staðfesta skjal, samþykkja reikning o.s.frv. Orðið er ritað á ýmsa vegu í íslensku samhengi – OK, O.K., ókey, en ókei hefur alla tíð verið langsamlega algengasti rithátturinn.

Elstu dæmi sem ég finn á prenti eru frá fjórða áratug síðustu aldar. Í þýddri sögu í Alþýðublaðinu 1936 segir: „Það er ókei póli, sagði Minchin.“ Í sama blaði sama ár segir: „Nú svoleiðis! Þá er það O.K.“ Í Morgunblaðinu 1940 er sagt frá titilsögunni í smásagnasafninu Hótelrottur eftir Guðmund K. Eiríksson sem kom út árið áður. „Í þessari stuttu sögu er dregin upp mynd af Reykjavíkuræskunni [...] og vitanlega fylgir málskrúðið „vemmilegt“, „gasalegt body“, „chance“ og ,„ókey“ og fleira því líkt sögunni.“ Í Vísi 1944 segir: „Þá stakk eg upp á að hann kæmi með mér i einn hópinn, en hann afþakkaði og sagðist vera ókei.“ Orðið sást þó ekki mikið á prenti fyrr en eftir 1970 og einkum eftir síðustu aldamót.

Þótt ókei sé stutt orð og láti lítið yfir sér leynir það á sér – kemur fram í ýmsum setningarstöðum og hefur margar mismunandi merkingar. Í Íslenskri orðabók er orðið greint sem upphrópun og merkt „óforml.“. Tvær merkingar orðsins eru gefnar: „(sem svar eða kveðja) allt í lagi“ og „(við útskýringu eða frásögn annars sem samþykki eða boð um skilning, eða sem spurning um skilning annars) þannig já, það er einmitt það, ég skil“ eða „(sem spurning um skilning eða samþykki annars) skilið? allt í lagi?“ Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið greint sem atviksorð og tvær merkingar gefnar: „táknar samþykki, allt í lagi“, dæmi „ókei, ég skal þvo upp“ og „táknar hik eða samþykki, jæja“, dæmi „ókei, þá er þetta tilbúið“.

Oft er nefnt að merking ókei fari „eftir því í hvaða tóntegund menn gubba því út úr sér“ eins og Gísli Jónsson sagði. Að þessu leyti er það svipað jæja. Sum notkun ókei er sérstaklega háð hljómfalli og er algeng í talmáli en líklega sjaldgæf í ritmáli, enda erfitt að tákna hljómfallið í riti. Þetta eru dæmi eins og „Ég er á leið til Ástralíu.“ „Ó-kei!“, og borið fram með spurnar- eða efasemdahreim, þar sem áherslan kemur oftast á seinna atkvæði orðsins. Þarna merkir ókei ýmist 'er það (virkilega)?' eða 'ég trúi þessu ekki'. Einnig má nefna dæmi eins og „Það er eitt sem ég þarf að segja þér.“ „Ó-kei“. Þarna merkir ókei eiginlega 'haltu áfram, sannfærðu mig' og er borið fram með áherslu á seinni hluta og hækkandi tón sem ýtir undir framhald.

Það er þó ekki nóg að flokka ókei sem upphrópun eða atviksorð – orðið hefur líka oft setningarstöðu lýsingarorðs, oftast þá sem sagnfylling með sögninni vera. „Það er líka alltaf gaman að láta hafa eitthvað eftir sér, sem er ókei og smart“ segir í Speglinum 1944. „Kennedy er ókei, Ameríka er all ræght, en Ísland er líka gott land“ segir í Alþýðublaðinu 1962. „Salurinn er ókei“, segir í Þjóðviljanum 1975. Stundum stendur ókei líka hliðstætt með nafnorði þótt það sé kannski ekki mjög algengt – „Það er ókei staður en mér finnst skemmtilegra hérna“ segir í Vísi 1981. „Þetta er ókei hugmynd“ segir í Morgunblaðinu 1984. „Svona skyndibitalitteratúr er ókei spaug en grunnurinn í textanum býður uppá meira“ segir í DV 2004.

En ókei hefur líka eignast afkvæmi í íslensku – sambandið allt í kei(inu) sem er augljóslega samsláttur úr allt í lagi og ókei. Þarna bætir kei við sig greini og því er eðlilegt að greina það sem nafnorð, eins og gert er í dálknum „Slangrið“ í Morgunblaðinu 2007: „Kei: Hvorugkynsorð, samanber allt í keiinu, allt í lagi.“ Elsta dæmi sem ég finn um þetta samband er í Frjálsri verslun 1961: „Allt í keiinu góði, þú ert ekkert klikkaður.“ Í Rétti 1968 segir: Jæja, það skilur þetta enginn, þá er allt í keyinu.“ Í Morgunblaðinu 1972 segir: „Allt er í keiinu hjá okkur ennþá.“ Í Lystræningjanum 1978 segir: „Jájá – allt í keiinu.“ Stöku sinnum er kei(inu) notað sér, án allt í: „Er ekki pústið enn í lagi eða réttara í kei-inu“ segir í Tímanum 1984.

„Títt amast menn við óþjóðlegu orðfæri og sjá í því vísan dauða íslenskrar tungu – gott ef íslensk menning er ekki komin að fótum fram þegar menn segja ókei í stað allt í lagi“ sagði Árni Matthíasson í Morgunblaðinu 2010. Rökin gegn notkun ókei í íslensku eru vissulega ýmis. Það er tekið hrátt úr ensku; það er óþarft því að önnur orð eru til sem þjóna sama tilgangi; það hefur oft óskýra merkingu; það fellur illa að íslensku hljóðkerfi. Allt þetta má til sanns vegar færa. Það breytir því ekki að orðið er gífurlega mikið notað og tíðni þess á prenti, þótt töluverð sé, segir lítið um tíðnina í talmáli. Barátta gegn því hefur litlu skilað og ég held að óhætt sé að segja að meginhluti málnotenda bregði orðinu fyrir sig. Er ekki bara rétt að taka ókei í sátt?

Í gær var á Vísi frétt með fyrirsögninni „Stærðarinnar tré féll á Tjarnargötu.“ Þessi fyrirsögn varð tilefni fyrirspurnar hér í dag um notkun orðsins stærðarinnar í þessu samhengi – og vissulega er það verðugt athugunarefni sem ég hef aldrei leitt hugann að. Þetta er augljóslega eignarfall eintölu með greini af nafnorðinu stærð, en hefur þarna setningafræðilega stöðu og merkingarlegt hlutverk lýsingarorðs – lýsir nafnorðinu sem það stendur með. Merkinguna í stærðarinnar X má e.t.v. orða sem 'í stærri kantinum miðað við það sem X er vant að vera'. Það er hægt að tala um stærðarinnar kónguló, stærðarinnar frekjuskarð, stærðarinnar glóðarauga, stærðarinnar randaflugu o.s.frv. þótt ekkert af þessu sé sérlega stórt.

Í umræðum kom fram að áður hefði eignarfall eintölu án greinis af stærð, stærðar, verið notað í sama hlutverki. Sú notkun er gömul og vel þekkt allt frá 19. öld a.m.k. Þannig segir t.d. í Austra 1884: „Stærðar foss steyptist niður fyrir neðan þá.“ Í Austra 1900 segir: „Hitt skipið sem hér steytti var franska spítalaskipið „St. Paul,“ stærðar skip.“ Í Þjóðviljanum 1901 segir: „Etazráðið hafði meðferðis stærðar blómsveig úr lárberjalaufum.“ Oft er stærðar- tengt eftirfarandi nafnorði með bandstriki og má þá stundum líta svo á að um samsett orð sé að ræða. Í Fjallkonunni 1893 segir: „þá fauk stærðar-uppskipunarbátr á Papósi.“ Í Ísafold 1893 segir: „hjer eru engin stærðar-gistihús með afarverði á öllum lífsnauðsynjum.“

Notkun myndarinnar stærðarinnar með greini er miklu yngri. Elsta dæmi sem ég finn um hana er í frásögn eftir Kristin R. Ólafsson í Morgunblaðinu 1972: „Hjá honum höfðum við lagt undir okkur stærðarinnar verelsi.“ Annað dæmi er í Morgunblaðinu 1976: „Á gólfinu fyrir framan var stærðarinnar bjarnarskinn.“ En árið 1977 koma nokkur dæmi, þ. á m. þessi: Í Morgunblaðinu segir: „Stærðarinnar kvenmaður situr við skrifborðið.“ Í Þjóðviljanum segir: „Í hverju blaðinu á fætur öðru blasa við stærðarinnar auglýsingar á viðbjóði kapitalismans og neysluþjóöfélagsins.“ Í Dagblaðinu segir: „Þetta er hún Aníta litla frá Esbjerg í Danmörku sem er ekki nema 20 ára að aldri, nýkomin á þetta stærðarinnar Honda mótorhjól.“

Upp úr þessu eykst tíðni þessarar notkunar jafnt og þétt og hún er nú mjög algeng. Jafnframt fækkar dæmum um að greinislausa myndin stærðar sé notuð í þessu hlutverki og það virðist nú orðið frekar sjaldgæft. Þannig eru u.þ.b. fjórum sinnum fleiri dæmi um stærðarinnar en stærðar í þessu hlutverki frá árunum 2020-2022 á tímarit.is. En þótt stærðarinnar hafi þannig að miklu leyti komið í stað stærðar þýðir það ekki að myndirnar séu jafngildar. Mér finnst stærðarinnar vera óformlegra en stærðar og leggja meiri áherslu á stærðina. Þar að auki er oft hægt að líta svo á að stærðar + nafnorð sé í raun samsett orð eins og áður segir, óháð því hvort það er skrifað í einu eða tvennu lagi, en sá möguleiki er ekki fyrir hendi með stærðarinnar.

Óljóst er hvernig þessi notkun stærðar er til komin – eða hvers vegna stærðarinnar hefur komið í staðinn. Ég veit ekki til að önnur merkingarlega sambærileg orð séu notuð á þennan hátt, svo sem smæð, hæð, lengd o.s.frv. Helsta hliðstæðan sem ég man eftir er heljar sem hefur verið notað sem áhersluorð a.m.k. síðan á 19. öld – „þvílík heljar vitleysa“ segir í Bónda 1851. Myndin heljarinnar sést fyrst í Hamri 1956: „Guðbjartur bjó til heljarinnar mikið deig.“ Þar stendur orðið reyndar í stöðu atviksorðs, þ.e. sem ákvæðisorð með lýsingarorði, en fljótlega fór heljarinnar að koma í stað lýsingarorðsins og yfirtaka merkingu þess – „Þessi nýi frelsisher hefur líka sett upp einn heljarinnar pott með hinni gömlu áletrun“ segir í Frjálsri þjóð 1960.

En um svipað leyti og farið er að nota heljarinnar kemur einnig til myndin heljarins, bæði í stöðu atviksorðs og lýsingarorðs – „Eftir dálítinn tíma kom hann svo aftur og þá sem heljarins mikil svertingjakerling“ segir í Skátablaðinu 1952; „átti þar að fara fram heljarins bardagi“ segir í Alþýðublaðinu 1975. Myndin heljarins lítur út eins og karlkynsorð með greini, þótt hel sé vitanlega kvenkynsorð. En e.t.v. er ekki augljóst fyrir öllum að heljar sé eignarfall af hel, heldur er það skilið sem karlkynsorð og þess vegna bætt við það karlkyns greini. Þessi mynd var talsvert notuð upp úr 1980 en virðist nú orðin frekar sjaldgæf. Aftur á móti hefur heljarinnar verið mjög algeng mynd frá 1980 og sérstaklega frá aldamótum.