Beðið eftir barbörunum
Íslensk þýðing á verkinu Waiting for the Barbarians eftir suður-afríska Nóbelsskáldið J. M. Coetzee kom út á vegum bókaútgáfunnar Unu árið 2020. Bókina þýddum við Sigurlína Davíðsdóttir í sameiningu.
Beðið eftir barbörunum, eins og bókin heitir á íslensku, er sígilt samtímaverk enda hefur það enn mikla skírskotun til atburða samtímans. Bókin kom fyrst út árið 1980 og er að mínu mati eitt af allrabestu verkum höfundar og ein merkasta skáldsaga síðari hluta 20. aldar.
Í áratugi hefur dómari stjórnað rólegum bæ á mærum heimsveldis. Þegar orðrómur berst um barbara (þannig vísa stjórnvöld til innfæddra) handan bæjarmúranna taka fulltrúar heimsveldisins völdin. Í kjölfarið gerist dómarinn gagnrýninn á alræði þeirra og ofbeldi, en þarf samhliða að horfast í augu við eigin takmörk, fýsnir og siðferði. Sagan er áleitin gagnrýni á nýlenduveldi og aðskilnaðarstefnu líkt og fjallað er um í eftirmála Einars Kára Jóhannssonar.
Bókin hreppti Bóksalaverðlaunin 2020 sem besta þýdda skáldverkið.
UMSAGNIR
„Eftir stendur að við höfum fengið eitt af stórvirkjum heimsbókmenntanna á íslensku, í þýðingu sem á sinn hátt er eins tímalaus og frumtextinn. Hún nær hinum makráða tóni sögumanns algjörlega og gerir hann að eftirminnilegri persónu.“ – Gauti Kristmannsson, Víðsjá 16.2.2021.
„Lesendur fengu þýðingar á frábærum verkum. Þar skal fyrst nefna Beðið eftir barbörunum eftir Nóbelsverðlaunahöfundinn J. M. Coetzee – magnað meistaraverk.“ – Kolbrún Bergþórsdóttir í uppgjörspistli í Fréttablaðinu 8.1.2021.
Nýjung hjá Unu útgáfuhúsi er bókaserían Sígild samtímaverk. Fyrsta bókin sem kemur út í seríunni er Beðið eftir barbörunum (1980) eftir nóbelsskáldið J.M. Coetzee. Bókin er í þýðingu Sigurlínu Davíðsdóttur og Rúnars Helga Vignissonar. Bókin var upprunalega þýdd fyrir útvarp árið 1984 af Sigurlínu en Rúnar Helgi endurskoðaði og endurvann þýðinguna fyrir þessa prentuðu útgáfu.
Bókin er hálfgjört prentverk en hún er í óhefðbundnu broti þar sem forsíðan leggst yfir bókina frá vinstri. Hægt að nota kápuna sem bókamerki en þá á lesandinn á hættu að afmynda hana svolítið. Þessi einstaka kápa er hönnuð af Chris Petter Spilde.
Heimsveldið gegn barbörum
Á fyrstu síðunum kynnist lesandinn dómara í litlum landnemabæ á mörkum ónefnds heimsveldis. Hann hefur lengi lifað þar ljúfu lífi þar til herdeild sest að í bænum vegna yfirvofandi styrjaldar barbaranna. Þetta eru þó aðeins sögusagir, enn sem komið er, en þrátt fyrir það byrjar herforinginn að taka sér, að því viðrist, saklausa fanga. Dómarinn kann illa að meta framgöngu herforingjans og er skáldsagan mestöll innri mónólógur hans þar sem hann veltir fyrir sér umhverfi sínu og ríkjandi valdakerfi sem hann græðir á. Dómarinn er þó alls ekki heilagur, hann fer að sofa hjá barbarastúlku sem hermennirnir hafa blindað og afmyndað, og kemur sér þannig í slæma stöðu í litla samfélaginu.
Táknræn ádeila
Bókin birtist mér sem táknsaga, eða allegóría, yfir hræðilegar afleiðingar nýlendustefnu. Hún er hörð ádeila á framgang nýlenduherra sem eigna sér landsvæði og bera svo enga virðingu fyrir fólkinu sem bjó þar fyrir. Þá er persóna dómarans talsmaður þessarar ádeilu en hann gagnrýnir stöðugt ástandið þó að hann sé sjálfur spilltur siðferðislega og virkur hluti af þessu hræðilega valdakerfi.
Hugsanir dómarans eru ljóðrænar og setja aðstæðurnar í samhengi: „Því lýstur niður að við kremjum skordýr undir fótum, þau sem eru einnig dýrðlegt sköpunarverk…“ (bls. 175). Þannig hagar herinn sér gagnvart barbörunum sem enginn hefur getað staðfest að séu raunverulegir ógnvaldar. Í gegnum alla bókina eru barbararnir mjög óljós óvinur sem lesandinn efast um að sé einu sinni til. Hvað eru barbarar í raun? Þessi ógn er líklegast uppspuni valdagráðuga Heimsveldisins sem vill jaðarsetja fólk af öðru þjóðerni og kynþætti til að efla sín eigin völd.
Árið 2003 hlaut Coetzee Nóbelsverðlaunin í bókmenntum.
„Blæðingar kvenna eru óheillamerki“
Aðalkvenpersóna bókarinnar er barbarastúlkan sem dómarinn „tekur að sér“. Hann færir hana í herbergið sitt og nuddar hana frá toppi til táar á hverju kvöldi. Hann segist ekki fá neina kynferðislega örvun við að framkvæma þetta nudd en þráir að laga hana einhvernveginn eftir allt ofbeldið sem hún var beitt í yfirheyrslum af hermönnunum. Athyglisvert er að skoða hvernig dómarinn réttlætir þessa framgöngu sína fyrir sér en hann finnur fyrir sektarkennd fyrri að hafa ekki stöðvað þetta ofbeldi.
Dómarinn sefur hjá öðrum stúlkum og veit sjálfur upp á sig sökina, að hann ætti ekki að vera sofa hjá svo ungum og fallegum konum þegar hann er sjálfur gamall og ófríður. Hann gerir það samt. Óheillandi ljósi er varpað á konur í bókinni en á einum tímapunkti vill dómarinn hjálpa barbarastúlkunni að komast aftur heim til sín og fer því í háskaför með nokkrum hermönnum til að koma stúlkunni til fólksins síns. Á meðan ferðalaginu stendur vill svo óheppilega til að henni byrjar að blæða: „Stúlkan er á blæðingum, það er sá tími mánaðarins. Hún getur hvorki leynt því né farið afsíðis […]. Hún er í uppnámi og mennirnir líka. Það er sama gamla sagan: blæðingar kvenna eru óheillamerki, þær eru slæmar fyrir gróðurinn, slæmar fyrir veiðarnar og slæmar fyrir hestana.“ (bls. 114) Ádeilan er hér mjög skýr, fáfræði og vanþekking mannanna er gífurleg, og ekki hjálpar þessi hrikalega hjátrú. Ég er þó því miður ansi hrædd um að slíkir fordómar og fáfræði um tíðablæðingar kvenna séu enn sumstaðar við lýði að einhverju leiti. Konur í bókinni eru í gamaldags kvenhlutverkum, vinnukonur, eldabuskur, mæður og kynlífsviðföng, og hafa hvorki rödd né vald.
Lævíst og miskunnarlaust heimsveldi
Aðstæður dómarans gjörbreytast í seinni hluta bókarinnar, hann er sjálfur fangelsaður og fær að upplifa það að dúsa í fangaklefa án klósetts, vatns og að vera skammtað mat einu sinni á dag. Þetta truflar dómarann furðulega lítið en í fyrstu finnst honum þægilegt að þurfa hvorki að hugsa né taka ákvarðanir. Það merkilegasta er samt að á endanum áttar hann sig á hversu gagnslaus og máttlaus tilvera hans er. Hann hefur engin raunveruleg völd. Hann er aðeins eitt af ómerkilegu hjólunum sem keyrir áfram þetta ógnvænlega valdakerfi. Framan af er ádeilan á heimsveldið á þann hátt að dómarinn lýsir ástandinu og gagnrýnir það í huga sér, en eftir því sem líður á bókina verður hún augljósari og að lokum að ljóðræn upphrópun:
„Hvað er það sem hefur gert okkur ófær um að lifa fyrir líðandi stund eins og fiskar í vatni, eins og fuglar í lofti, eins og börn? Það er Heimsveldinu að kenna! Heimsveldið hefur skapað tímaskyn sögunnar. Tilvera Heimsveldisins byggir ekki á hnökralausri hringrás árstíðanna, heldur á skörpum skilum milli blómaskeiðs og niðurlægingar, upphafs og endaloka, á hamförum. Heimsveldið er dæmt til að tilheyra mannkynssögunni en um leið til að vinna gegn henni. Í hulduhuga Heimsveldisins kemst ekkert annað að en að forðast eigin endalok, halda sér gangandi og framlengja eigið valdaskeið. Það eltir óvini sína á daginn. Það er lævíst og miskunnarlaust, sendir blóðhunda sína út um allt.“ (bls. 216)
Langt frá því að vera skáldskapur
Beðið eftir barbörunum var virkilega áhugaverður og góður lestur, sérstaklega í dag þar sem samfélagið logar vegna baráttu svarts fólks í Bandaríkjunum. Umræðan er því miður að fjara út en það er svo mikil þörf að halda henni á lofti og einmitt lesa bækur sem á einhvern hátt tala inn í nútímann. Ég tengdi þessa skáldsögu beint við ástandið í heiminum í dag, þar sem fólk er tekið höndum, beitt ofbeldi og myrt af yfirvaldinu í það sem við köllum „þróuðum ríkjum“. Í bókinni er það herforinginn sem tekur fólk fanga án dóms og laga og pyntir það í löngum yfirheyrslum, en í nútímanum er það lögreglumaður í Bandaríkjunum sem kæfir mann til dauða þegar hann krýpur á hálsi hans þangað til hann kafnar. Þetta er ógeðfelldur og hræðilegur raunveruleiki sem er því miður langt frá því að vera skáldskapur. Enda hefur Coetzee upplifað eftirköst nýlendu- og aðskilnaðarstefnunnar í Suður-Afríku á eigin skinni, en hann er sjálfur afkomandi hollenskra nýlenduherra.
Þetta er ástæðan fyrir mikilvægi skáldskaparins og af hverju hæfileikaríkir höfundar eru nauðsynlegir samfélaginu. Með listinni er hægt að miðla skelfilegu ástandi á ljóðrænan og lesendavænan hátt, og þannig varpa ljósi á undirokun, ofbeldi og skelfilegt óréttlæti. Það er það sem Coetzee tekst í þessari tilteknu bók, hann fær lesandann til að upplifa ástandið á nýjan og óvæntan hátt í gegnum augu dómarans sem skoðar umhverfi sitt með ljóðrænum og gagnrýnum augum. Stundum jafnvel barnalegum augum, því það er svo barnslega einfalt að það á ekki að koma svona fram við neinar mannverur.
Til að fræðast nánar um Coetzee, bakgrunn og þemu bókarinnar, mæli ég með að lesa eftirmálann eftir Einar Kára Jóhannsson sem er einstaklega fróðlegur og fer vel yfir fyrri verk Coetzees. Ég vil þó segja að lokum að þetta var samt ekki auðveldur lestur fyrir mig því ég tengdi hann svo beint við ástandið í heiminum í dag. Ég tók mér þó nokkrar pásur til að melta það sem ég var að lesa og var því frekar lengi með bókina, en þetta var hollur og góður lestur. Ég mæli innilega með þessari bók.
Rebekka Sif Stefánsdóttir, Lestrarklefinn
Lestur bókarinnar, Beðið eftir barbörunum, bar upp á sama tíma og umræðan um brottrekstur egypskrar barnafjölskyldu stóð sem hæst. Var þetta tilviljun? Trúlega. Hvað sem því líður hafði það mikil áhrif á upplifun mína af bókinni.
Það er minna en tvö ár síðan ég var sjálf í Egyptalandi sem túristi. Við skoðuðum píramídana, fornar grafir konunga og fjöldann allan af föllnum og hálfföllnum musterum undir handleiðslu okkar frábæru leiðsögukonu.
Það minnisstæðasta úr þessari ferð er þó lítil saga sem hún sagði okkur, þegar við vorum að skoða gamla kirkju í Kæró .
Fjölskylda á flótta
Sagan segir að kirkjan sé byggð á grunni húss þar sem góð fjölskylda skaut skjólshúsi yfir þriggja manna flóttafjölskyldu, þeirra Jósefs, Maríu og hans Jesús litla. Hún sýndi okkur gróp í gólfið þar sem sagan segir að vaggan hafi staðið. Upp á vegg var svo kort af flóttaleiðinni sem fjölskyldan fór og staðirnir merktir inn þar sem þau gistu á flóttanum með hjálp góðviljaðra. Þar voru síðar byggðar kirkjur. Ekkert sem ég heyrði eða sá í Egyptalandi hreif mig eins mikið og þessi litla saga sem ég þó vissi að var ekki sönn. Allt í einu fannst mér ég vita hvernig það var að vera á flótta.
En ég ætlaði að skrifa um bókina Beðið eftir barbörunum eftir Nóbelsverðlaunahafann Coetzee. Ég hef ekki lesið bækur hans fyrr því mér er sagt af vinum mínum, sem ég treysti, að lesturinn taki svo mikið á mann og ég vildi hlífa mér. En nú ákvað ég að taka stökkið og hóf lestur/hlustun um leið og ég sá að bókin var komin á Hljóðbókasafnið. Bókin lætur ekki mikið yfir sér. Hún tekur 7:37 klst. í aflestri og það er Karl Emil Gunnarsson sem les . Hann les vel.
Aðalpersóna sögunnar er dómari litlu í þorpi á útjaðri heimsveldis. Hann segir sögu sína í fyrstu persónu. Hann er búinn að vera þarna lengi og er í raun að bíða eftir því að komast á eftirlaun. En hann á ekki því láni að fagna. Það fer að heyrast orðrómur um að barbarar muni ráðast á þorpið. Ef eitthvað hverfur í þorpinu trúa menn því að þetta séu þeir,barbararnir. Og af því að þetta þorp er á útjaðri heimsveldis, finnst þeim í höfuðborginni rétt að kanna hvort heimsveldinu standi ógn af barbörum og senda mann á staðinn. Hann handsamar fólk sem tilheyrir hirðingjaflokki og yfirheyrir það með sínum aðferðum. Og nær fram játningu um að barbarar séu að undirbúa áhlaup, innrás í heimsveldið. Og það er sendur her. Ástandið stigmagnast. Lesandinn getur einungis ráðið í ástandið út frá því sem dómarinn segir. Og mér sem lesanda sýnist að dómarinn trúi ekki þessum fréttum. Hann veit að játningunum hefur verið náð fram með pyntingum. Hann gerir ekkert, reynir þó að finna sér svefnstað þar sem hann heyrir ekki kvalahljóðin í fólkinu.
Það sem lesandinn fær að vita um dómarann í gegnum frásögn hans sjálfs er, að hann virðist vera meinleysisgrey en mikið upp á kvenhöndina. Þær þurfa að vera ungar, því að geta hans til kynlífs fer dvínandi og þá hjálpar að hafa þær ungar. Það er ógeðfellt að lesa um þetta. Allt í einu áttar lesandinn sig á því, að þarna er maður í valdastöðu og vald hans er slíkt að hann þarf ekki einu sinni að nauðga. Hann getur notað konur að vild sinni.
Þegar herinn er búinn að fá það upp úr barbörurum, það sem hann vill heyra, er þeim sleppt og þeir fara til baka til sinna heimkynna. Þá verður eftir á torginu stúlka eða barn sem betlar sér fyrir mat. Dómarinn spyrst fyrir og kemst að því að hún er blind og getur ekki gengið. Þannig er hún útleikin eftir yfirheyrslurnar. Hann fer með hana heim til sín og tekur ástfóstri við hana. Hann veit ekki sjálfur hvers lags sambandið er. Finnst hann vera allt í senn, faðir, elskhugi og vinur. Hér ætla ég að stoppa við að rekja efni þessarar bókar. Mér fannst ónotalegt að lesa hana , ég get þó ekki alveg áttað mig á því hvers vegna hún kemur svo illa við mig. Er það vegna þess að hún er svo sönn eða finnst mér eins og það sé verið að væna mig um eitthvað? Fyrst fannst mér eins og höfundurinn væri að segja frá einhverju sem hefði gerst í raunveruleikanum á 19.öld í Afríku . Coetzee er frá Suður- Afríku (fæddur 1940). Svo sá ég að veðurfarið og staðhættir stemmdu ekki. Loks sá ég að tímasetningin var alls ekki á hreinu heldur.
Nú veit ég að grimmd ádeilunnar liggur í því að Coetzee er að fjalla um nútímann, um okkur. Við óttumst saklaust fólk og búum til úr því óvini. Og ég er ekki í neinum vafa um að umræðan um flóttafólkið hjálpaði mér til að skilja þessa bók betur. En þessi bók er ekki að fjalla um ástandið í heiminum hér og nú. Þetta er tímalaus frásaga um land sem er til allsstaðar og hvergi. Kannski er hún um erfðasyndina. Það fylgir því mikil ábyrgð að hafa borðað ávexti af skilningstré góðs og ills.
Betra er seint en aldrei
Þessi bók kom út á ensku 1980 . Og 1984 var hún lesin í útvarpinu af Sigurlínu Davíðsdóttur. Sem hafði sjálf þýtt hana. Sú þýðing kom aldrei út. Þýðingin á bókinni sem sem ég var að hlusta á núna er samvinnuverkefni Sigurlínar Davíðsdóttur og Rúnars Helga Vignissonar. Það er mikill fengur í því að vera búin að fá þessa merkilegu bók á íslensku.
Lokaorð
Ég finn það meðan ég er að skrifa þetta að það er ekki á mínu færi að gera þessari bók verðug skil. En reyni þó. Þegar ég hóf að skrifa þennan pistil var tvísýnt um hvort við myndum fá að taka á móti sex manna fjölskyldu. Í gærkvöldi var sagt frá því í fréttum að fjölskyldan fengi að vera. Fréttin var þó ekki nógu skýr og afdráttarlaus.
Eftirskrift
Sem sjá má, kallast bóklestur á við það sem er að gerast í heiminum og innra með lesandanum. Það er eðli góðra bóka. Ég reyni ekki einu sinni að halda því aðgreindu.
En af hverju tengjum við móttöku flóttamanna alltaf saman við hjálparstarf og góðverk: Höfum við gleymt öllum snillingunum og duglega fólkinu sem við höfum fengið til okkar hér á Íslandi.
