Undanfarið hefur orðið nokkur umræða um þær kröfur um íslenskukunnáttu sem eru gerðar í auglýsingu Eflingar um störf á skrifstofu félagsins. Íslenska er ríkismál og aðalsamskiptamálið á Íslandi og vitanlega er æskilegt að allt það fólk sem býr og starfar á landinu hafi gott vald á íslensku. Við vitum samt að það er ekki raunhæft og ég hef kallað eftir því að við hefjum umræðu um stöðu og hlutverk ensku í íslensku málsamfélagi. Þetta snýst nefnilega ekki bara um kröfur til starfsmanna Eflingar, heldur er miklu stærra og varðar það hvernig við bjóðum fólk velkomið inn í íslenskt málsamfélag.

Sem betur fer ríkir mikil samstaða þjóðarinnar um að taka vel á móti fólki sem flýr hið hræðilega stríð í Úkraínu. Sá samhugur sem við sýnum þessu fólki mætti reyndar ná til annars flóttafólks og hælisleitenda en það er annað mál. En það er ekki nóg að sjá fyrir fyrstu og brýnustu þörfum fólksins fyrir húsaskjól, föt og fleira. Við þurfum líka að hugsa fyrir því hvernig fólkið getur orðið hluti af íslensku samfélagi ef það verður hér til frambúðar. Þar er tungumálið meginatriði. Flóttafólkið talar vitanlega enga íslensku og sumt af því ekki ensku heldur. Að mínu mati er fernt sem þarf að hafa í huga.

Í fyrsta lagi er auðvitað grundvallaratriði að fólkinu, sem og öðrum útlendingum sem vilja vinna hér og setjast að, bjóðist íslenskukennsla. Það verður að vera vönduð kennsla sem hæfir kennarar sinna, og það þarf að gefa henni góðan tíma. Það er ekki hægt að ætlast til þess að fólk leggi stund á íslenskunám meðfram fullri vinnu, enda er hætt við að athyglisgáfan sé farin að dofna ef fólk sest niður við nám að loknum löngum vinnudegi. Þessi kennsla verður að vera fólkinu að kostnaðarlausu og það þarf að vera á launum meðan á henni stendur. Ríkið og atvinnurekendur verða að bera kostnaðinn af þessu.

Í öðru lagi þarf að hafa í huga að tungumálanám tekur tíma. Jafnvel þótt fólk verji miklum tíma til námsins og sinni því af samviskusemi getur tekið einhver ár fyrir fullorðið fólk að ná sæmilegum tökum á málinu. En vitanlega er fólk ekki í íslenskunámi allan daginn alla daga árum saman, og það er mikilvægt að það komist sem fyrst í vinnu og geti farið að taka þátt í þjóðfélaginu á annan hátt meðan á náminu stendur þótt íslenskukunnáttan sé takmörkuð til að byrja með. Þannig þjálfast það líka í málinu á annan hátt en í beinu íslenskunámi. Við þurfum að finna leiðir til þess að svo geti orðið.

Í þriðja lagi þurfum við að átta okkur á því að fólk sem lærir erlent mál á fullorðinsaldri nær sjaldnast fullkomnum tökum á því. Það er vel þekkt að Íslendingar eru ekki sérlega þolinmóðir við fólk sem er að læra málið og skipta iðulega strax yfir í ensku þegar í ljós kemur að viðmælandinn talar ekki fullkomna íslensku. En það þýðir að fólkið sem er að læra málið fær ekki þjálfun í að tala það og tekur þar af leiðandi engum framförum. Við verðum að viðurkenna að íslenska með erlendum hreim, röngum beygingum og óvenjulegri setningagerð er líka íslenska.

Í fjórða lagi er mikilvægt að skilgreina hve mikil og hvers konar íslenskukunnátta er nauðsynleg við tilteknar aðstæður. Í mörgum störfum getur dugað fólki að geta gert sig skiljanlegt í töluðu máli en kunnátta í að skrifa íslensku verið óþörf. Í ýmsum störfum getur verið mikilvægt að hafa vald á takmörkuðum orðaforða sem tengist starfinu en breið kunnátta í málinu verið óþörf. Í sumum tilvikum skiptir íslenskukunnátta engu máli fyrir hæfni fólks til að sinna starfi sínu vel. Það er mikilvægt að kröfur um íslenskukunnáttu í starfsauglýsingum séu málefnalegar og sniðnar að eðli starfsins.

Ég endurtek það sem ég hef áður skrifað: Við hvaða aðstæður er eðlilegt eða óhjákvæmilegt að nota ensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann íslensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann ensku? Hvernig auðveldum við fólki með annað móðurmál að taka fullan þátt í samfélaginu? Hvernig eflum við íslenskuna þannig að hún verði nothæf á öllum sviðum þjóðlífsins? Hvernig gerum við íslenskuna áhugaverðari og eftirsóknarverðara að nota hana? Hvernig geta íslenska og enska átt friðsamlegt og gott sambýli í málsamfélaginu?

Þetta eru nokkur dæmi um það sem þarf að ræða á næstunni – og byrja strax.

Á seinustu árum hafa iðulega birst fréttir um að erlent starfsfólk í ýmsum þjónustustörfum verði fyrir aðkasti vegna skorts á íslenskukunnáttu. Það er vitanlega óvið­un­andi – þótt íslenskukunnátta sé mikilvæg má barátta fyrir íslenskunni aldrei snúast upp í þjóðrembu og íslenskuna má aldrei nota til þess að útiloka fólk á ómálefnalegan hátt eða gera með einhverju móti lítið úr því. Vissulega getur í sumum til­vik­um verið málefnalegt að gera kröfur um íslensku­kunn­áttu „til að tryggja skilvirk sam­skipti við viðskipta­vini, þar á meðal í störf­um í þjón­ustu­geiranum“ eins og segir í nýlegum úrskurði Kærunefndar jafnréttismála.

Um helgina voru auglýst 15 störf á skrifstofu Eflingar. Til framkvæmdastjóra og verkefnastjóra upplýsingatæknimála er ekki gerð nein krafa um tungumálakunnáttu en í öllum öðrum störfum er gerð krafa um íslensku- og enskukunnáttu, ýmist mjög góða (2), góða (9) eða án nánari skilgreiningar (2). Þetta er athyglisvert, í ljósi þess að rúmur helmingur félaga í Eflingu er af erlendum uppruna og nærri ⅔ þeirra sem leituðu til Kjaramálasviðs félagsins á síðasta fjórðungi ársins 2020 voru af erlendum uppruna. En engin krafa er gerð um t.d. pólskukunnáttu þrátt fyrir hátt hlutfall Pólverja meðal Eflingarfélaga.

Í nýrri bók minni „Alls konar íslenska“ eru 25 heilræði um íslenska málrækt. Meðal þeirra er: „Íslensk málrækt felst í því að láta skort á íslenskukunnáttu aldrei bitna á fólki eða nota hann til að mismuna því á ómálefnalegan hátt.“ Nú legg ég áherslu á að mér finnst mikilvægt að fólk sem býr hér og starfar læri íslensku sem best. Það er mikilvægt bæði fyrir fólkið sjálft og fyrir stöðu íslenskunnar. En það tekur tíma að læra íslensku, hvað þá að ná fullu valdi á henni, og mikilvægt að gefa fólki góðan tíma til þess en nota ekki ófullkomna íslenskukunnáttu til að halda því niðri.

Í ljósi þess sem áður segir mætti ætla að á skrifstofu Eflingar væri full þörf fyrir starfsfólk sem hefur vald á ýmsum tungumálum öðrum en íslensku og ensku og fram hefur komið í fréttum að á skrifstofunni hefur unnið fólk sem ekki hefur gott vald á íslensku en talar hins vegar ýmis önnur tungumál sem nýtast í starfinu. Með auglýsingu af þessu tagi er verið að útiloka það fólk, þrátt fyrir að starfsfólk sem sagt var upp hafi verið hvatt til þess að sækja um að nýju. Ég fæ ekki betur séð en þarna sé verið að misnota íslenskuna. Það er ekki gott.

Í umræðum á Facebook um nýútkomna bók mína, Alls konar íslenska, hef ég séð að sumum blöskrar að ég skuli halda því fram að ekkert sé athugavert við ýmis tilbrigði sem yfirleitt hafa verið kölluð „málvillur“. Að vísu sýnist mér að mörg þeirra sem tjá sig um þetta hafi ekki lesið bókina heldur byggi skoðun sína á fréttum af henni, ekki síst innslagi í „Ísland í dag“ á Stöð 2 fyrir nokkrum dögum. Það er alveg rétt að ég segi í bókinni að ástæðulaust sé til að amast við ýmsum tilbrigðum í máli. En ég slæ því ekki fram skýringalaust, heldur leitast við að útskýra sögu og ástæður tilbrigðanna til að lesendur geti sjálfir lagt mat á þau og tekið afstöðu til þeirra.

Sum þeirra sem tjá sig um þetta segja að tilbrigði eins og mér langar, ég vill, það var barið mig o.s.frv. særi málkennd sína og stingi sig í eyrun. Ég efast ekkert um að það sé rétt og þetta er ekkert óeðlilegt – við kippumst við þegar brotið er gegn því máli sem við ólumst upp við, sérstaklega ef hamrað hefur verið á því í skólum og annars staðar að önnur tilbrigði séu röng. Hins vegar er mikilvægt að hafa í huga að málkennd, eða máltilfinning, er ekki eitthvað sem er sameiginlegt öllu málsamfélaginu. Hún er einstaklingsbundin. Við byggjum upp málkennd okkar, hvert og eitt, út frá málinu sem við heyrum í kringum okkur á máltökuskeiði, þótt það þýði ekki endilega að mál okkar verði nákvæmlega eins og málið í umhverfinu.

Þetta þýðir að fólkið sem notar umrædd tilbrigði er bara að tala í samræmi við sína málkennd – þá málkennd sem það hefur byggt upp á máltökuskeiði. Með því að fordæma þessi tilbrigði og telja þau röng erum við því að segja að okkar innbyggða málkennd – máltilfinning okkar – sé betri og réttari og æðri en máltilfinning þeirra sem nota þessi tilbrigði. Erum við virkilega í stöðu til þess? Er það ekki dálítið að setja sig á háan hest? Eru tilfinningar, hvort sem það er máltilfinning eða aðrar tilfinningar, ekki þess eðlis að annað fólk á ekkert með að telja þær rangar? Eigum við ekki að sýna tilfinningum annarra virðingu – líka máltilfinningu þeirra?

Máltilfinningin sem við byggjum okkur upp á máltökuskeiði er hluti af okkur sjálfum, sjálfsmynd okkar. Að mismuna fólki eftir máltilfinningu er sambærilegt við að mismuna því eftir húðlit, kynhneigð, kynvitund, trúarbrögðum, stjórnmálaskoðunum o.s.frv., sem flestum finnst ótækt. Það táknar ekki að við þurfum að fella okkur við mál sem fellur ekki að máltilfinningu okkar – frekar en við þurfum að fella okkur við stjórnmálaskoðanir annarra, trúarbrögð þeirra o.s.frv. En við þurfum að átta okkur á því að annað fólk á jafnmikinn rétt á því að tala í samræmi við sína máltilfinningu og við í samræmi við okkar.

Tungumálið er valdatæki – eitt öflugasta valdatæki sem fólk í lýðræðisþjóðfélagi getur beitt. Eins og öðrum valdatækjum er hægt að beita því á mismunandi hátt, af mismikilli fimi, og ná misgóðum árangri. Fólk sem hefur atvinnu af beitingu tungumálsins er þarna í mun sterkari stöðu en almenningur. Á seinni árum hafa ráðuneyti, stofnanir og fyrirtæki ráðið til sín upplýsingafulltrúa sem hafa það hlutverk að beita tungumálinu til að koma sjónarmiðum þessara aðila á framfæri. Það er ekkert athugavert við það, og þetta fólk er bara að vinna vinnuna sína og gera það sem það er gott í. En einmitt vegna þess að það beitir tækinu af færni og kunnáttu þurfum við að vera á varðbergi – gæta þess að ekki sé verið að misbeita sameign okkar, tungumálinu, til að slá ryki í augun á okkur á einhvern hátt.

Undanfarið hef ég nokkrum sinnum rekist á orðið skattspor í fjölmiðlum – einnig í myndinni skattaspor. Ég vissi ekki hvað þetta merkti og það er ekki í neinum orðabókum. Þegar ég fór að gúgla komst ég að því að orðið er ekki gamalt – það var kynnt til sögunnar í viðskiptablaði Morgunblaðsins 2015. Þar kemur fram að skattspor fyrirtækis tekur til allra opinberra gjalda sem fyrirtækið greiðir, hverju nafni sem þau nefnast, svo sem tekjuskatts, virðisaukaskatts, tryggingagjalds o.fl., og einnig til greiðslna í lífeyrissjóð af launum starfsmanna. En ekki nóg með það – skattsporið tekur líka til þeirra skatta sem fyrirtækið dregur af launum starfsfólks og skilar í ríkissjóð, svo og til lífeyrisframlags starfsfólksins. Fyrirtækið er því að talsverðu leyti innheimtuaðili, ekki greiðandi.

Það má halda því fram að það sé sérkennilegt að hafa sérstakt orð sem nær yfir og sameinar jafnóskylda hluti sem hvers kyns skattgreiðslur fyrirtækis, skatta starfsmanna þess, greiðslur í lífeyrissjóð o.fl. – og tengja þetta allt við fyrirtækið, þetta er skattspor þess. En það þjónar alveg sérstökum tilgangi að hafa sérstakt orð yfir þetta. Það hefur oft verið nefnt að ástæðan fyrir því hversu illræmd hin svokallaða „þágufallssýki“ er, og hversu hart hefur verið barist gegn henni, sé ekki síst sú að hún hefur nafn. Fjöldi annarra sambærilegra eða róttækari breytinga er í gangi í tungumálinu án þess að vekja jafnmikla athygli eða andúð, vegna þess að þær hafa ekkert sérstakt nafn sem geri auðvelt að tala um þær. Það hefur mikið áróðursgildi að búa til orðið skattspor og fella allt mögulegt undir það.

Það er nefnilega alveg ljóst í hvaða tilgangi þetta orð var smíðað. Í kynningunni í Morgunblaðinu kom fram að fyrirmyndin að skattsporinu væri sótt til Danmerkur. „Þar sætti Carlsberg, alþjóðlegi drykkjarvöruframleiðandinn, mikilli gagnrýni þar sem svo virtist sem félagið greiddi litla skatta til samfélagsins. Í kjölfarið hafi KPMG dregið upp skattspor fyrirtækisins. „Þar kom í ljós að þeir borguðu skatt upp á 2,3 milljarða danskra króna, fyrirtæki sem veltir rúmlega 100 milljörðum. En þegar búið var að taka saman alla þá skatta sem tengdust starfseminni kom í ljós að heildarskattgreiðslur félagsins voru um 40 milljarðar danskra króna en ekki aðeins tekjuskatturinn sem þeir skiluðu til samfélagsins. Þessi nálgun dró í kjölfarið úr gagnrýni á fyrirtækið.““

Þarna kemur þetta fram svo skýrt sem verða má. Orðinu er beinlínis ætlað að gera hugarfar almennings í garð fyrirtækja jákvæðara. Þegar dæmi um notkun orðsins eru skoðuð kemur líka greinilega í ljós að það er ekki síst notað af forsvarsfólki stórfyrirtækja sem hafa verið gagnrýnd fyrir lágt framlag til samfélagsins en háar arðgreiðslur til eigenda. Þetta var t.d. áberandi í umræðu um styrki stjórnvalda til fyrirtækja vegna áhrifa covid-19 eins og kom fram í fréttatilkynningu Bláa lónsins fyrr í vikunni: „Í tilkynningunni segir jafnframt að skattspor Bláa Lónsins hf. hafi numið rúmlega 1,8 milljörðum króna á árinu sem sé rúmlega níföld sú fjárhæð sem félagið þáði í gegnum úrræði stjórnvalda.“ Einnig mætti vísa í umræðu um skattspor Icelandair og ýmissa sjávarútvegsfyrirtækja.

Skattspor er stutt og lipurt orð sem fer vel í málinu og engin ástæða er til að amast við í sjálfu sér. Það er hins vegar mikilvægt að hafa í huga hvers vegna það er búið til og hvernig það er notað. Tilgangur þess er að bæta ímynd stórfyrirtækja í augum almennings. Það er ekkert óeðlilegt að fyrirtækin vilji gera það. En það er gríðarlega mikilvægt að við, almenningur, áttum okkur á því að þarna er verið að beita tungumálinu sem valdatæki á markvissan og úthugsaðan (svo að ekki sé sagt útsmoginn) hátt. Þetta sýnir vel mikilvægi þess að leggja áherslu á orðræðugreiningu í skólum – kenna fólki að leggja gagnrýnið mat á það sem áhrifamiklir aðilar bera á borð fyrir okkur.

Sum ykkar muna kannski eftir sjónvarpsauglýsingunni þar sem Jón Gnarr í hlutverki prentsmiðjustarfsmanns ræddi í símann við viðskiptavin sem lét sér ekki nægja svarið „Nei, það er ekki hægt“ við einhverri spurningu og spurði hvers vegna það væri ekki hægt. Þá var Jóni nóg boðið og svaraði með þjósti: „Vegna þess að það er ekki hægt.“

Fyrir nokkru skrifaði ég hér færslu um það að með hjartastuðtæki sem hefur verið sett upp í Árnagarði, og öðrum byggingum Háskólans, væru eingöngu leiðbeiningar á ensku. Þessi færsla vakti nokkra athygli og rataði m.a. í blöðin, og í framhaldi af henni fékk ég póst frá umsjónaraðilum innan Háskólans þar sem það var útskýrt fyrir mér að það væri ekki einfalt mál að hafa þessar leiðbeiningar á íslensku.

Ég sat þó við minn keip og hélt því fram að þetta væri sáraeinfalt. Og viti menn - í dag kom ég í Árnagarð og sá að leiðbeiningarnar voru komnar á íslensku, þannig að þetta reyndist ekki vera óleysanlegt vandamál.  En lærdómurinn sem við getum dregið af þessu er: Þegar við spyrjum hvers vegna eitthvað geti ekki verið á íslensku eigum við ekki að láta okkur nægja svarið „Vegna þess að það er ekki hægt“. Það er nefnilega ýmislegt hægt.

Í gær rakst ég á blaðafrétt sem hófst svo: „Íslensku Eurovisionfararnir Systur hittu í dag úkraínsku söngkonuna Jömulu, sem sigraði Eurovison árið 2016. Þær Elín, Beta og Sigga tóku á móti Jamölu eftir æfingu hennar í dag með blómvendi og spjölluðu svo við söngkonuna og stund.“

Konan sem um ræðir heitir Susana Alimivna Jamaladinova en notar listamannsnafnið Jamala. Það birtist í tveimur myndum í fréttinni – Jömulu og Jamölu. Fyrra dæmið er í þolfalli en það seinna í þágufalli en það skiptir varla máli því að seinna í fréttinni kemur myndin Jamölu líka fyrir í þolfalli. Það sem þarna skiptir máli er að um aukafall er að ræða með endingunni -u.

Í íslensku er það alveg föst regla að einkvæð orð með a í stofni fá ö þess í stað ef þau fá beygingarendingu sem hefst á u: kaka – köku, kalla – köllum, o.s.frv. Þessi regla er mjög föst í okkur og við beitum henni iðulega á erlend orð þegar þau eru notuð í íslensku samhengi, ekki síst erlend kvenmannsnöfn svo sem Sarah, Tarja o.fl. En málið verður eilítið flóknara þegar tvö a eru í stofninum, í orðum eins og brandari, valtari, banani, sandali, Japani o.fl.

Þá kemur tvennt til greina: Að seinna a-ið breytist í ö en hitt haldist óbreytt, eða fyrra a-ið breytist í ö og það seinna í u. Orðin brandari og valtari fylgja yfirleitt seinna mynstrinu – þágufall fleirtölu er venjulega bröndurum og völturum en sjaldan brandörum og valtörum. Orðin banani og sandali gera ýmist – bæði bönunum og banönum er algengt, sem og söndulum og sandölum. Orð eins og Japani fylgja yfirleitt fyrra mynstrinu – þágufall fleirtölu er venjulega Japönum en sjaldan Jöpunum.

Bæði mynstrin koma sem sé fyrir og hvorugt eðlilegra eða réttara en hitt, en um að gera að fylgja málhefð – nota frekar bröndurum en brandörum og frekar Japönum en Jöpunum af því að ríkari hefð er fyrir fyrrnefndu myndinni. En þegar um er að ræða nöfn sem engin hefð er fyrir í íslensku, eins og Jamala og einnig fornafn varaforseta Bandaríkjanna sem heitir Kamala, hafa málnotendur frjálst val um það hvort mynstrið þeir nota – það er smekksatriði. Jamölu og Jömulu er því jafngilt, sem og Kamölu og Kömulu.

Það er skemmtilegt í þessari frétt að þarna eru báðar myndirnar, Jamölu og Jömulu, notaðar til skiptis. Það er ekkert einsdæmi þegar um val milli beygingarmynda er að ræða að sami málnotandi noti mismunandi myndir til skiptis, alveg ósjálfrátt og án þess að gera sér grein fyrir því. Ég hef sjálfur heyrt mann nota myndirnar sandölum og söndulum með stuttu millibili, án þess að nokkuð virtist ráða því annað en tilviljun.

Frá og með deginum í dag, föstudeginum 1. apríl, er leyfilegt að segja og skrifa:

• Það var beðið mig að fara
• Ég var að versla mér mat
• Keyptu þetta fyrir mig
• Þetta er maður sem að ég þekki
• Þau funda daglega
• Hann réði ekki við þetta
• Mikið af fólki kom á fundinn
• Við hittumst ekki ósjaldan, jafnvel oft í viku
• Þetta gerðist í lok síðasta áratugs
• Hann hefur alltaf verið sjálfs síns herra
• Gerið svo vel að rétta upp hend
• Viltu dingla fyrir mig?
• Ég vill ekki gera þetta
• Svona er þetta á hinum Norðurlöndunum
• Henni tókst að forða slysi
• Ég gæti hafa gert þetta
• Ég ætla að fá blöndu af báðu
• Verðbólgan sígur upp á við
• Þannig mönnum er ekki treystandi
• Ég á von á að tapa þessu
• Hárið mitt er farið að þynnast
• Flokkurinn sigraði kosningarnar
• Tíu smit greindust í gær
• Markvörður Selfossar stóð sig vel
• Ég geri mikið af því að lesa
• Ég kynnti hana fyrir þessari bók
• Hann er alveg eins og pabbi sinn
• Mér bar gæfa til að fallast á þetta
• Ég er að spá í þessu
• Settu sneiðina í ristavélina
• Ég var boðinn í mat
• Opnunartíminn hefur verið lengdur
• Verslunin opnar klukkan 9
• Þetta hefur ollið miklum vandræðum
• Ég þarf að mála hurðarnar
• Ég er að fara erlendis
• Ég er votur í fæturnar
• Gatan er lokuð vegna lagningu malbiks
• Þeir töluðu illa um hvorn annan
• Ég opnaði hurðina og lokaði henni aftur
• Ég sá bæði Kasper og Jesper og Jónatan
• Ég er að fara eitthvert út í buskann
• Það er verið að byggja nýjan veg
• Þau tóku sitthvora bókina
• Ég fór í kröfugöngu á fyrsta maí
• Gæði þessarar vöru eru léleg
• Ég senti bréfið í gær
• Ég svaf illa í gærnótt
• Göngum yfir brúnna
• Mér langar í þessa bók

Eins og væntanlega hefur hvarflað að mörgum er textinn hér að ofan um nýjan málstaðal helber uppspuni og aprílgabb, enda vandlega tekið fram í upphafi að þessi staðall taki gildi 1. apríl. En öllu gamni fylgir nokkur alvara og svo var einnig um þetta. Þarna eru tilfærðar 50 hversdagslegar setningar sem allar eiga það sameiginlegt að hafa vera taldar vond íslenska eða beinlínis rangt mál, og við þeim er eða hefur verið amast t.d. í Málfarsbankanum og ótal málfarsþáttum og -hópum í fjölmiðlum og samfélagsmiðlum.

Sumar þessara setninga eru vissulega þyrnir í augum margra – annaðhvort af því að þær samrýmast ekki málkennd þeirra eða þeim hefur verið kennt að þær séu rangt mál, nema hvort tveggja sé. En margar setninganna eru hluti af eðlilegu máli verulegs hluta málnotenda, og allar eiga sér áratuga sögu í málinu og eru málvenja stórra hópa. Þar með geta þær ekki talist „rangt mál“ samkvæmt viðurkenndri skilgreiningu – „rétt mál er það sem er í samræmi við mál­venju, rangt er það sem brýtur í bága við mál­venju“.

Ég get ómögulega séð að þessar setningar séu nokkur málspjöll. Þarna er oftast um að ræða smávægilegar breytingar á beygingarmyndum, fallstjórn eða merkingu einstakra orða – engar róttækar breytingar á málkerfinu nema þá „nýju þolmyndina“ en hún er viðbót en útrýmir ekki hinni hefðbundnu. Hundruð eða þúsundir sambærilegra breytinga hafa orðið á íslensku á undanförnum öldum án þess að þær hafi valdið rofi í málinu eða gert það ónothæft sem samskiptatæki. Þessar breytingar munu ekki heldur gera það.

Hitt er auðvitað annað mál að við erum flest alin upp við að þessar setningar séu „rangt mál“ og það er ekkert einfalt fyrir okkur að breyta þeirri skoðun – viðurkenna að það sem okkur var innrætt af foreldrum og kennurum, og höfum trúað á, sé ekki heilagur sannleikur. Ég hef sjálfur gengið í gegnum það. En allar þessar breytingar standa yfir og hafa gert það lengi – sumar eru jafnvel að mestu gengnar yfir. Því fyrr sem við hættum að berja hausnum við steininn, því betra – bæði fyrir okkur sjálf og íslenskuna.

Í nýrri bók minni, Alls konar íslenska, eru einmitt þessar 50 setningar teknar fyrir, skoðað hvers vegna hefur verið amast við þeim, sýnt fram á að iðulega er það byggt á misskilningi, og færð rök að því að við ættum að taka þær flestar í sátt sem góða og gilda íslensku. „Fréttin“ um nýjan málstaðal er vissulega aprílgabb – en ég vildi að hún hefði ekki verið það. Ég vildi að við hefðum kjark og tækifæri til að taka málstaðalinn til endurskoðunar og hætta að amast við eðlilegri þróun málsins sem ekki verður stöðvuð hvort eð er.

Þá gæfist okkur betri tími til að fást við það sem raunverulega skiptir máli: Að sjá til þess að íslenska sé notuð alls staðar þar sem þess er kostur, og unga fólkið fái jákvætt viðhorf til málsins og börnin hafi nægilega íslensku í málumhverfi sínu til að byggja sér upp traust málkerfi. Ef við fáum unga fólkið ekki til liðs við íslenskuna skiptir engu máli þótt okkur tækist að kenna öllum að segja mig langar og ég vil eins og páfagaukar.

Sem betur fer hefur íslenskt þjóðfélag breyst mjög til batnaðar á undanförnum áratugum. Almenn þekking og skilningur á mannlegu eðli, hegðun og tilfinningum hefur aukist verulega – og jafnframt umburðarlyndi okkar gagnvart fjölbreytileik mannlífsins. Við áttum okkur á því að það er ekki svarthvítt eða í sauðalitunum eins og það var – eða við héldum að það væri – í gamla daga, heldur í öllum regnbogans litum. Meðal þess sem hefur breyst – eða réttara sagt komið upp á yfirborðið – er að fólk hefur margs konar kynhneigð og kynvitund og það eru ekki bara tvö kyn.

Tungumálið okkar, íslenskan, þarf að koma til móts við þessar breytingar. Tungumál sem ekki er í takt við samfélagið sem talar það á sér enga framtíð – og á ekki skilið að eiga sér framtíð. Ef okkur þykir vænt um íslenskuna hljótum við að vilja að hún umfaðmi alla notendur sína og skilji enga útundan. Tungumálið er nefnilega mjög öflugt valdatæki sem er hægt að beita bæði til góðs og ills. Stundum er því beitt til að halda jaðarsettu fólki föstu úti á jaðrinum með því að leyfa því ekki að eiga hlutdeild í tungumálinu, leyfa því ekki að nota þau orð sem það vill sjálft nota um sig og tilfinningar sínar.

Þau sem hafa ráðið yfir tungumálinu virðast hræðast það að missa einhver völd ef jaðarsett fólk fær að nota tungumálið á sínum eigin forsendum. Andstaða við það er oft rekin undir merkjum málverndar og látið eins og þau jaðarsettu vilji ráða því hvernig fólk tali, sagt að verið sé að spilla íslenskunni með því að útrýma góðum og gildum orðum og innleiða „orðskrípi“ í staðinn. Ýmist er því þá haldið fram að engin þörf sé á nýjum orðum eða lögð til „heppilegri“ orð sem ætti að nota í staðinn. Í báðum tilvikum er gert lítið úr upplifun jaðarsettra hópa og talað niður til þeirra.

Það er eðlilegt að fólk í viðkvæmri stöðu vilji nota þetta öfluga tæki, tungumálið, til valdeflingar – vilji fá að meta sjálft hvaða orðum það þarf á að halda og hvernig þau eiga að vera. Það er ekkert verið að krefjast þess að öllum finnist þessi orð frábær eða vilji nota þau – það er ekkert óeðlilegt að finnast ný orð skrítin og jafnvel kjánaleg. Það er hins vegar eðlilegt að ætlast til þess að það sé ekki gert gys að þessum orðum, eða fólkinu sem notar þau, eða gert lítið úr þörfinni fyrir þau. Málvernd án umburðarlyndis er málskemmd. Íslenskan á það ekki skilið að hún sé notuð til að meiða fólk.

Ég sá í Málvöndunarþættinum að verið var að spyrja hvort orðið gisk í staðinn fyrir ágiskun væri rétt íslenska. Þessi spurning hefur komið upp áður. Á vef Eiðs heitins Guðnasonar, „Molar um málfar og miðla“, var árið 2012 vitnað í bréfritara sem sagði: „Í þættinum [...] (Á Rás tvö í Ríkisútvarpinu) segja þau skötuhjú [...] ævinlega þetta var gott gisk. Er það orð yfirleitt til í íslensku. Af hverju nota þau ekki bara ágiskun?“ Eiður sagðist ekki geta svarað „hversvegna þessir eftirlætis ambögusmiðir stjórnenda Ríkisútvarpsins nota ekki orðið ágiskun. Kannski þekkja þau ekki orðið.“

Þetta orð er vissulega ekki að finna í neinum orðabókum en hefur þó töluvert verið notað á undanförnum árum. Elsta dæmi sem ég fann um það er í Víkurfréttum 1993: „Þá er það ekki fleira í þessari viku, kæru tipparar eða giskarar. Góða tipp/gisk-helgi.“ Næsta dæmi er úr DV 2005: „Þarna er fyrst og fremst verið að spyrja um hvað menn spá en ekki hvað menn vilja,“ segir Össur og kallar þessa könnun „gisk“ Fréttablaðsins.“ Þar er gisk innan gæsalappa sem bendir til þess að það hafi ekki verið komið í almenna notkun.

Á næstu árum er svo slæðingur af dæmum. „Já, blint gisk er þá Siggi Sigurjóns“ í DV 2005, „Aldrei hefur reynt á hann svo að það er nokkuð gisk að átta sig á ákvæðum hans“ í Stúdentablaðinu 2006, „Hafnarfirði... þetta er samt algjört gisk“ í DV 2007, „Stig fást fyrir rétt gisk eða þegar einhver giskar á manns eigin skýringu“ í Morgunblaðinu 2009, „Rétt er að taka fram að í engu tilfellinu var um að ræða óskhyggju, aðeins hávísindalegt gisk“ í Morgunblaðinu 2010, „Eins og margir vita er í raun til lítils að spá fyrir um úrslit knattspyrnuleikja og rökstyðja giskið“ í Morgunblaðinu 2011, o.fl. Í Risamálheildinni eru dæmin hátt í 90, flest frá síðustu 5-6 árum.

Það er því enginn vafi á að þetta orð er komið inn í málið og sjálfsagt að bæta því í orðabækur. Þetta er stutt og snaggaralegt orð, miklu liprara en ágiskun. Orðmyndunin er eðlileg – það eru ýmis dæmi um að endingarlaus hvorugkynsorð séu mynduð af nafnhætti sagna með því að fella niður -a. Þótt orðið ágiskun sé til í málinu í þessari merkingu, og hafi verið það frá því fyrir miðja 19. öld, er engin ástæða til að amast við orðinu gisk – það er ekkert að því að eiga val. En vitanlega er ekki heldur nein ástæða til að gleyma ágiskun eða hætta að nota það orð.

Lýsingarorðið hringlótt sést stundum og heyrist í seinni tíð. Mörgum finnst það rangt og telja það „orðskrípi“ og „barnamál“. Vissulega er kringlótt venjulega myndin og um hana er fjöldi dæma þegar í fornmáli. En hringlótt er samt a.m.k. 200 ára gömul mynd – elsta (og raunar eina) dæmi Ritmálssafns Árnastofnunar um hana er úr kvæði eftir Bjarna Thorarensen. Orðið er að finna í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924, skýringalaust en með vísun í kringlótt, en elsta dæmi sem ég finn um það á tímarit.is er í Þjóðviljanum 1951: „maður um fimmtugt, stuttur, þrekinn með strítt hár sem stóð fram undan hringlóttum, svörtum flókahatti.“ Aðeins þrjú dæmi bætast við fram til 1980, en þá fjölgar þeim skyndilega og eru hátt á annað hundrað frá síðustu 40 árum. Þetta orð virðist því vera komið inn í málið.

Það leikur varla vafi á því að orðið er einhvers konar samsláttur úr kringlótt og hringlaga. Í sjálfu sér má segja að hringlótt sé gagnsærra en kringlótt – orðið hringur er margfalt algengara en kringla og líkingin augljósari. Hins vegar má spyrja hvaðan l-ið sé komið – það er ekkert l í hringur þótt það sé í kringla. Þess vegna mætti halda því fram að orðið ætti frekar að vera *hringótt. En samkvæmt Íslenskri orðsifjabók er kringla eiginlega smækkunarorð af kringur sem merkir 'hringur' (sbr. hringinn í kring, allt um kring) og því ætti að mega líta á l-ið í hringlótt á sama hátt. Ég fæ því ekki séð annað en hringlótt sé fullkomlega rétt myndað og eðlilegt orð en alls ekkert „orðskrípi“. Þar með er ekki sagt að það eigi að koma í stað kringlótt – orðin geta alveg lifað hlið við hlið.

Annað skylt orð er kössótt sem merkir 'kantað' eða 'kassalaga'. Þetta orð er miklu nýrra og sjaldgæfara en hringlótt – elsta dæmi sem ég finn um það er í Morgunblaðinu árið 2000: „Grafík leiksins er mjög flott, allar hreyfingar eru mjög vel gerðar og þó umhverfi sé allt örlítið kössótt er leikurinn svo stór og fljótur að hlaða sig að auðvelt er að fyrirgefa aðeins minni upplausn.“ Annað dæmi má nefna úr Morgunblaðinu 2015: „hvort sem pítsan var kringlótt eða „kössótt“ fúlsaði afi við henni.“ Í Vísi 2016 segir: „Augun á þeim eru orðin kössótt, þeir eru sjónvarpssjúkir, þeir ganga veginn til glötunar!“ Í Fréttatímanum 2016 segir: „Svo langar mig ekki að hafa skólann hvítan og kössóttan.“ En orðið er sjaldgæft – á tímarit.is eru dæmin ekki nema fimm, og sex til viðbótar í Risamálheildinni.

Lýsingarorð með viðskeytinu -ótt- vísa oftast til útlits og væntanlega er kössótt myndað með hliðsjón af öðrum orðum sem vísa til lögunar, t.d. kringlótt/hringlótt, hornótt, hnöttótt o.fl. Þegar -ótt- er skeytt við orð sem hefur a í stofni er a-inu venjulega skipt út fyrir ö – skalli – sköllótt, gat – götótt, fjall – fjöllótt o.s.frv. Sögulega séð er þetta u-hljóðvarp sem stafar af því að forn mynd viðskeytisins var *uhta- og u-ið dró sérhljóðið í næsta atkvæði á undan í átt til sín. Þessar hljóðfræðilegu aðstæður eru löngu horfnar en viðskeytið hefur samt oftast þessi áhrif enn, líka í orðum sem eru mynduð löngu eftir að hljóðfræðilegar forsendur víxlanna hurfu. Þess vegna er venjuleg mynd þessa orðs kössótt, þótt nokkur dæmi um kassótt megi að vísu finna á netinu. Myndin kössótt sýnir að þessi orðmyndun lifir enn góðu lífi.

Orðið hringlótt er mun gagnsærra en kringlótt, og orðið kössótt finnst mér mun liprara en kassalaga. Þetta eru engin „orðskrípi“ heldur mynduð í fullu samræmi við íslenskar orðmyndunarreglur, að því tilskildu að myndin kössótt sé notuð en ekki kassótt. Það eina sem er að þessum orðum er að við erum ekki vön þeim. Ný orð auðga orðaforðann, og séu þau mynduð samkvæmt íslenskum orðmyndunarreglum er engin ástæða til annars en fagna þeim, þótt ekki sé heldur nein ástæða til að láta þau útrýma orðum sem fyrir eru.