Meðal þeirra málfarsatriða sem oftast eru gerðar athugasemdir við er þegar farið er að nota fleirtölu af ýmsum orðum sem fram undir þetta hafa eingöngu verið höfð í eintölu. Hér hefur verið skrifað um mörg slík dæmi, a.m.k. þessi: fíknir af kvenkynsorðinu fíkn(i), flug af hvorugkynsorðinu flug, fælnir af kvenkynsorðinu fælni, hræðslur af kvenkynsorðinu hræðsla, húsnæði af hvorugkynsorðinu húsnæði, látbrögð af hvorugkynsorðinu látbragð, mör af hvorugkynsorðinu mar, orðrómar af karlkynsorðinu orðrómur, óttar af karlkynsorðinu ótti, smit af hvorugkynsorðinu smit, þjónustur af kvenkynsorðinu þjónusta – og svo keppnir af kvenkynsorðinu keppni sem Höskuldur Þráinsson lagði út af í greininni „Ekki til í fleirtölu“:

Höskuldur segir í þessari grein: „Ef grannt er að gáð, kemur í ljós að býsna mörg orð virðast hafa þess konar merkingu að mönnum finnst óeðlilegt að nota þau í fleirtölu. Þetta á t. d. við orð sem eru heiti á efnum, safnheiti, tákna eitthvað óhlutkennt o.s.frv. […] Það virðist eintöluorðum af þessu tagi sameiginlegt að það er merking þeirra sem ræður þessum einkennum. Þetta sést m. a. á því að stundum fá slík orð breytta eða sérhæfða merkingu og þá er ekkert lengur því til fyrirstöðu að nota þau í fleirtölu. Orð eins og sýslumannaævir, Jörfagleðir o. fl. eru oft tekin sem dæmi um þetta.“ Höskuldur nefnir einnig orð eins og gull, silfur og járn sem venjulega eru eingöngu í eintölu en geta tekið fleirtölu í ákveðinni merkingu.

Hann segir einnig: „Mér sýnist augljóst að svipað hafi átt sér stað með keppni. Þegar það fer að merkja einstök kappmót eða slíkt, virðist mönnum eðlilegt að nota það í ft. og segja „… í mörgum keppnum“ rétt eins og sagt er „… á mörgum mótum.“ Ég sé ekki betur en þetta sé fullkomlega eðlilegt. Það er því villandi og ruglandi að banna mönnum að nota keppni í ft. á þeirri forsendu að það sé „ekki til“, ef um það er að ræða að orðið merkir einstaka atburði eða viðureignir. Um leið og orðið fær þá merkingu, verður fullkomlega eðlilegt að nota það í ft. Menn gætu hins vegar amast við því að orðið skuli vera látið fá þessa merkingu, á þeirri forsendu að þar sé verið að víkka merkingarsvið orðsins frá því sem áður hafi verið tíðkað.“

Þetta held ég að gildi um öll þau dæmi sem voru nefnd hér að framan. Það er enginn vandi að búa til fleirtölu af þeim og enginn vafi á því hvernig hún á að vera. Sú merking sem þau höfðu áður býður hins vegar ekki upp á að þau séu notuð í fleirtölu. Það sem hefur gerst er að orðin hafa fengið víkkaða eða nýja merkingu – auk hinnar almennu og oft óhlutstæðu vísunar sem þau höfðu og hafa enn eru þau farin að vísa til einstakra og oft áþreifanlegra fyrirbæra, tegundar af því sem um er rætt eða eintaks af þeirri tegund sem um er rætt, og þá er fleirtala eðlileg og sjálfsögð eins og nánar er skýrt í pistlum um einstök orð. Þannig má nota fleirtöluna fíknir til að vísa til mismunandi tegunda af fíkn, fleirtalan flug vísar til tiltekinna ferða flugvélar, o.s.frv.

Nýjasta dæmi sem ég hef séð um þetta er fleirtalan fræðslur af kvenkynsorðinu fræðsla. Hún er notuð á síðu Mannréttinda- og lýðræðisskrifstofu Reykjavíkurborgar þar sem yfirskriftin er „Fræðsla á vegum Mannréttinda- og lýðræðisskrifstofu“ en fyrir neðan stendur „Dæmi um fræðslur sem boðið er upp á“. Í fyrra tilvikinu hefur fræðsla almenna vísun en í því seinna, fleirtöludæminu, vísar það til eins konar fræðslupakka um tiltekið efni. Það er boðið upp á fræðslu um mannréttindastefnu Reykjavíkurborgar, jafnrétti kynjanna, innflytjendur og heimilisofbeldi, hinsegin fólk og heimilisofbeldi, fatlað fólk og ofbeldi, trans börn o.fl. Það er sérstök fræðsla um hvert efni og því eru margar og mismunandi fræðslur í boði.

Vitanlega er viðbúið – og fullkomlega eðlilegt – að við hrökkvum í kút þegar við sjáum eða heyrum fleirtölu af orðum sem við ólumst upp við að væru „ekki til í fleirtölu“. Í sumum tilvikum, eins og með orðið keppni, verð og ýmis fleiri, hefur það líka lengi verið brýnt fyrir málnotendum að fleirtalan væri beinlínis röng. En þetta snýst í raun ekki um fleirtöluna sem slíka, heldur um merkingarvíkkun orðanna sem krefst þess að hægt sé að nota þau í fleirtölu. Eins og Höskuldur Þráinsson segir í tilvitnaðri grein er auðvitað hægt að amast við þessari merkingarvíkkun en ég sé enga ástæðu til þess – þetta eru fullkomlega eðlilegar breytingar sem valda tæpast misskilningi og skaða málið ekki neitt, en auðvitað þarf að venjast þeim.

Orðasambandið eiga/hafa gengi að fagna hefur tíðkast í málinu a.m.k. síðan seint á 19. öld. Venjulega stendur eitthvert lýsingarorð á undan gengi, oftast góðu – af 3.400 dæmum um sambandið á tímarit.is eru nærri tvö þúsund um góðu gengi. En ýmis önnur lýsingarorð koma þó fyrir, og í Málvöndunarþættinum var nýlega vakin athygli á því að í íþróttafrétt hefði verið talað um að eiga erfiðu gengi að fagna. Málshefjanda fannst sérkennilegt að nota sögnina fagna sem venjulega merkir 'gleðjast yfir (e-u), kætast vegna (e-s)' í þessu samhengi því að erfitt gengi gæti varla verið gleðiefni. En þetta er þó fjarri því að vera einsdæmi, og sýnir vel þann mun sem getur verið á grunnmerkingu orða og merkingu þeirra í föstum orðasamböndum.

Elsta dæmi um sambandið á tímarit.is er í Ísafold 1877: „hún hefir, og það að miklu leyti ómaklega, átt allt of litlu gengi að fagna.“ Þetta þarf þó ekki að skilja þannig að verið sé að fagna því hversu gengið er lítið, heldur á væntanlega að skilja það þannig að allt of lítið sé til að gleðjast yfir. Sama gildir væntanlega um önnur dæmi um litlu gengi að fagna sem eru um 90 á tímarit.is, sem og dæmi eins og engu gengi að fagna, ekki miklu gengi að fagna og fleiri svipuð. Sambandið er reyndar fremur sjaldgæft fram undir miðja 20. öld en í flestum eða öllum dæmum um það á þeim tíma virðist sögnin fagna vera notuð í bókstaflegri merkingu. En upp úr 1940 fóru neikvæð lýsingarorð smátt og smátt að sjást með gengi, einkum þó eftir 1980.

Nokkur dæmi: Í Helgafelli 1942 segir: „Því að þótt þessar hugsjónir hafi jafnan átt misjöfnu gengi að fagna í lífi þjóða og einstaklinga […]“. Í Akranesi 1948 segir: „ýmsar aðrar fiskitegundir og veiðar, eiga minnkandi gengi að fagna.“ Í Morgunblaðinu 1970 segir: „Stjórnmálaflokkar eiga mismunandi gengi að fagna, meðbyr og mótbyr.“ Í DV 1981 segir: „FH-liðið hefur átt skrykkjóttu gengi að fagna undanfarin ár.“ Í Tímanum 1984 segir: „West Ham, sem hefur átt rysjóttu gengi að fagna undanfarið.“ Í Eyjafréttum 1986 segir: „við höfum unnið mikið af æfingaleikjum, en átt lélegu gengi að fagna í Íslandsmóti á eftir.“ Í Morgunblaðinu 1988 segir: „Fram átti frekar slæmu gengi að fagna á síðasta keppnistímabili.“

Eins og dæmin benda til er þetta einkum algengt í íþróttafréttum og þar má líka finna dæmi eins og vitnað var til í upphafi – „Bournemouth byrjaði tímabilið í deildinni vel en hefur átt erfiðu gengi að fagna síðustu vikur“ segir t.d. í Vísi 2018. Það er því ljóst að í máli margra hefur sögnin fagna glatað grunnmerkingu sinni í þessu sambandi og eiga gengi að fagna merkir einfaldlega 'ganga' – eiga góðu gengi að fagna merkir 'ganga vel'. Á sama hátt merkir eiga lélegu/erfiðu gengi að fagna einfaldlega 'ganga illa' en vísar ekki á neinn hátt til þess að hið lélega gengi sé sérstakt fagnaðarefni. Notkun neikvæðra lýsingarorða í sambandinu sýnir að á síðustu hálfri öld eða svo hefur eiga gengi að fagna orðið að föstu orðasambandi og tíðni þess margfaldast.

Það er ljóst að það er fjarri því að vera einsdæmi að orð glati grunnmerkingu sinni í föstum orðasamböndum. Þvert á móti – það er einmitt eitt af einkennum fastra orðasambanda að merking þeirra er ekki summa eða fall af merkingu orðanna í sambandinu, heldur hefur sambandið ákveðna merkingu sem heild. Þetta er hliðstætt sambandinu eiga von á sem iðulega vísar til einhvers óæskilegs enda þótt orðið von út af fyrir sig sé vitanlega jákvætt. Fólk getur haft mismunandi skoðanir á þessari þróun sambandsins eiga gengi að fagna en á hana er augljóslega komin hefð. Hitt er samt annað mál að sambandið er dálítil klisja sem vel má halda fram að sé ofnotuð. Oft færi betur að segja einfaldlega liðinu hefur gengið illa síðustu vikur.

Fyrir nokkrum dögum stóð á vef Mannlífs: „Reiknað er með að lögreglan setji í sig hrygg og málum sem snúa að þessum ofsóknum verði hraðað.“ Sambandið setja í sig hrygg er mjög óvenjulegt og því ekki undarlegt að það hafi verið til umræðu í hópunum Skemmtileg íslensk orð og Málvöndunarþátturinn. Þótt flestum þætti nokkuð ljóst af samhengi hvað sambandið merkir þarna – 'taka á sig rögg', 'gyrða sig í brók' – sagðist aðeins einn þátttakandi í umræðunum kannast við það. Nefnt var að þetta væri líklega komið úr ensku þar sem bæði grow a spine og grow a backbone er til í svipaðri merkingu – oftast í boðhætti. Þau sambönd eru reyndar oft talin móðgandi sem ekki er endilega ljóst að sé í þessu tilviki.

Í umræðum í Málvöndunarþættinum benti Einar Ólafsson á að eitt dæmi er um þetta orðasamband á tímarit.is. Það er frá Guðlaugi Gíslasyni alþingismanni sem skrifaði í Fylki 1977: „Eg held, að hann ætti nú að setja í sig hrygg, eins og Áki á bæjarskrifstofunum kemst stundum svo skemmtilega að orði“ – sá sem um er rætt er Vestmannaeyingur. Dæmið úr Mannlífi er frá Reyni Traustasyni ritstjóra vefsins sem hefur notað sambandið áður og hefur það eftir manni frá Flateyri: „Ef drífa þurfti í einhverjum málum talaði hann um að „setja í sig hrygg“. Þetta er ágætis orðatiltæki sem ég hef síðan tileinkað mér.“ Þarna eru sem sé komin dæmi um þetta orðasamband úr tveimur ólíkum áttum, frá Vestmannaeyjum og Flateyri.

Auðvitað er samt hugsanlegt að þar séu einhver tengsl á milli, en jafnframt er ljóst að þetta er ekki dæmi um nýlega yfirfærslu ensks orðasambands heldur hálfrar aldar gamalt hið minnsta. Vissulega getur verið að sambandið hafi orðið til með hliðsjón af áðurnefndum enskum orðasamböndum en ekki er heldur óhugsandi að um sé að ræða innlenda smíð þar sem notuð er svipuð líking og í ensku. Sambandið vaxa fiskur um hrygg sem merkir 'eflast', 'vaxa ásmegin' er auðvitað vel þekkt og viðurkennt og gæti hafa orðið kveikjan að setja í sig hrygg enda merkingin ekki ósvipuð. Mér finnst a.m.k. ekki ástæða til að afgreiða þetta samband sem eitthvert rugl eins og oft er gert með sambönd sem fólk kannast ekki við.

Í gær var spurt í Málvöndunarþættinum hvort sambandið önnum kafinn stigbreyttist – og þá hvernig. Tilefnið var að í Kastljósi gærkvöldsins var talað um „önnum kafnasta tónlistarmann landsins“. Í nútímamáli kemur lýsingarorðið kafinn varla fyrir nema í þessu sambandi þótt stöku dæmi séu um annað. Í Tímanum 1873 segir: „þótt hann byggi aldrei stórbúi og væri ómegð kafinn.“ Í Norðanfara 1883 segir: „hann er skuldum vafinn og börnum kafinn.“ Í Ofvitanum segir Þórbergur Þórðarson: „Langt fram eftir sumri var hinn fagurblái himinn kafinn suddagráu skýjahafi.“ Í Bliki 1980 segir: „Hvernig mætti það gerast, væri bæjarsjóður kafinn skuldum?“ Á fótbolti.net 2013 segir: „Ekkert verður af því þar sem völlurinn er kafinn snjó.“

Upphaflega er kafinn lýsingarháttur þátíðar af sögninni kefja sem merkir 'kaffæra' og er að mestu horfin úr málinu – hana er t.d. hvorki að finna í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls né Íslenskri nútímamálsorðabók. Hins vegar er kafinn flettiorð í báðum söfnum – sambandið önnum kafinn er m.a.s. sjálfstæð fletta í orðabókinni. Í Beygingarlýsingunni er tekið sérstaklega fram að kafinn sé notað í orðasambandinu önnum kafinn en þar er orðið eingöngu gefið í frumstigi. Á annað hundrað dæmi eru þó um beygingarmyndir miðstigs og efsta stigs á tímarit.is, það elsta í Þjóðviljanum unga 1898: „hið mesta happ fyrir það er […] að hafa sem ókunnugastan og önnum kafnastan mann í öðrum störfum í æðsta stjórnarsessi sínum.“

Í Vísi 1911 segir: „Sú breyting hefir á orðið að nú keppast allir við að vera enn önnum kafnari, en þeir nokkurn tíma eru.“ Í Vísi 1949 segir: „Hún er önnum kafnasta líffæri líkamans.“ Í Vísi 1957 segir: „Hann sór þess dýran eið að virða stjómarskrá Englands, þegar hann var sem önnum kafnastur í njósnarstarfsemi.“ Í Vikunni 1959 segir: „Hann er talinn einn önnum kafnasti leikari í veröldinni.“ Í Morgunblaðinu 1959 segir: „Að skólafólki slepptu eru það þeir starfsömustu og önnum köfnustu, sem stundvísastir eru.“ Í Morgunblaðinu 2007 segir: „Oft heyrist að vilji menn sjá árangur sé best að fela önnum kafnasta fólkinu verkin.“ Það er því löng hefð fyrir stigbreytingu orðsins kafinn og ég sé ekkert athugavert við hana.

Nýlega var breytt orðalag í auglýsingum um drykkinn Kristal hér til umræðu. Í fréttum um þetta var alltaf notað orðið slagorð – „Ölgerðin breytir slagorði Kristals“ í Viðskiptablaðinu og „Ölgerðin breytir slagorðinu fyrir Kristal“ í Vísi. En slagorð hefur ekki alltaf þótt góð íslenska. Í Morgunblaðinu 1989 sagði Jón Aðalsteinn Jónsson: „Mörgum hefur verið heldur í nöp við þetta orð, sem hefur smeygt sér óbreytt inn í mál okkar úr dönsku, en þangað komið úr þýzku, Schlagwort.“ Í Þjóðviljanum 1959 sagði Árni Böðvarsson: „Hins vegar er slagorð notað í heldur lélegu máli um það sem annars er venjulega nefnt kjörorð eða ef til vill heldur vígorð (það orð sem menn berjast undir).“ En er alltaf hægt að nota vígorð í staðinn fyrir slagorð?

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er slagorð skýrt 'setning eða nokkur orð sem tjá kröfu eða markmið, einkunnarorð'. Elstu dæmi um þá merkingu orðsins í íslensku eru frá síðasta hluta 19. aldar. Í Þjóðólfi 1895 segir t.d.: „hann […] ber fyrir sig ýmisleg alþekkt „slagorð“, svo sem að röksemdir mínar séu „handhægar en léttvægar“. Eins og Jón Aðalsteinn bendir á voru framan af stundum notaðar gæsalappir „vafalaust sem afsökun fyrir notkun orðsins“. Í Þjóðólfi 1900 er annað orð notað til skýringar: „þótt menn litu þá mest á þetta »slagorð« eða einkunnarorð: »öfluga peningastofnun í landinu«“. Notkun orðsins slagorð jókst töluvert á fyrsta fjórðungi tuttugustu aldar en ýmsum þótti það ekki nógu góð íslenska og vildu finna betra orð.

Í bókinni Alþjóðamál og málleysur segir Þórbergur Þórðarson að Hallbjörn Halldórsson prentari hafi búið til „orðið vígorð fyrir hálfdanska orðið slagorð“. Jón Aðalsteinn segir: „Hefur hann þar haft í huga so. að vega í merkingunni að ráðast á e-n með orðum.“ Elsta dæmi um vígorð er í Alþýðublaðinu 1923: „Í kauplækkunarhamförum atvinnurekenda um þessar mundir er það haft að vígorði, að dýrtíðin verði að minka.“ Í byrjun var vígorð stundum haft innan gæsalappa en komst þó fljótt í mikla notkun. Þrátt fyrir það var slagorð alla tíð meira notað og á síðustu árum hefur dregið sundur með orðunum – í Risamálheildinni er hálft fimmtánda þúsund dæmna um slagorð en aðeins rúm 500 dæmi um vígorð sem virðist því á útleið.

„Ýmsum finnst þetta orð ekki henta alls staðar“ sagði Jón Aðalsteinn um vígorð, og má það til sanns vegar færa – það getur átt við t.d. í stjórnmálabaráttu en slagorð hefur miklu víðtækari merkingu og er t.d. mikið notað í hvers kyns auglýsingum eins og nefnt var í upphafi. Jón Aðalsteinn heldur áfram: „en þá má nota í staðinn orð eins og einkunnarorð eða kjörorð, svo sem gert er í orðabókum“. Vissulega er það oft hægt, en slagorð hefur löngu unnið sér hefð og er fullgilt íslenskt orð þrátt fyrir erlendan uppruna sinn. Í fyrri útgáfum Íslenskrar orðabókar er það merkt með ? sem táknar „vont mál, orð eða merking sem forðast ber í íslensku“ en í þriðju útgáfu bókarinnar er það gefið athugasemdalaust, sem og í Íslenskri nútímamálsorðabók.

Í gær var hér spurt hvort það væri þekkt að bera fram lokhljóð („hart g“, eins og í sigla) í sambandinu augliti til auglitis en fyrirspyrjandi hafði heyrt þennan framburð hjá fréttaþul. Meginreglan er sú að g er borið fram sem lokhljóð og f borið fram sem b á undan l og n, eins og í sigla, rigna, tefla, nefna o.s.frv. Það gildir hins vegar yfirleitt ekki ef um samsett orð er að ræða og orðhlutaskil á milli g/f og l/n – þá er borið fram önghljóð eins og í t.d. dag-lega, hag-nýta, hóf-legur, of-nota o.s.frv. Stundum eru slík orð þó skynjuð og meðhöndluð eins og þau væru ósamsett, eins og t.d. nafnið Signý sem oftast er borið fram með lokhljóði (öfugt við Dagný) og ég hélt í fljótu bragði að það væri ástæðan fyrir þessum framburði.

En svo fékk ég bakþanka og fór að skoða málið nánar. Þá kom í ljós að slæðingur er til af dæmum um orðmyndina augnlit, með fyrri liðinn augn-, í stað auglit, með fyrri liðinn aug-. Þannig segir t.d. í Alþýðublaðinu 1961: „En þegar maður sér hann augnliti til augnlits og talar við hann virðist hann hafa til að bera virðuleik háskóla borgarans.“ Í Víkurfréttum 2016 segir: „Henni finnst vænlegri aðferð að fara og tala við kjósendur augnliti til augnlits.“ Dæmi (sem gætu verið villur) eru um að báðar myndir komi fram í sömu setningu, eins og í Alþýðublaðinu 1976: „Hann opnaði augun og stóð augnliti til auglitis við sjóðandi bullandi myrkur“ og í Morgunblaðinu 1912: „Heyrðu vel það sem vinur segir án þess að þið séuð augliti til augnlits.“

Myndin augnlit getur vel staðist – ýmsar samsetningar hafa augn- sem fyrri lið svo sem augndropi, augnlæknir, augnsamband, augntóft, og svo karlkynsorðið augnlitur sem fellur saman við hvorugkynsorðið augnlit í sumum beygingarmyndum. Það er ekkert einsdæmi að til séu tvímyndir orða, myndaðar á mismunandi hátt en þó báðar í fullu samræmi við reglur málsins. Í myndinni augnlit kemur g næst á undan n án þess að orðhlutaskil séu á milli – þau koma á eftir n-inu – og því er g borið þar fram sem lokhljóð, eins og í t.d. rigna. Framburðurinn sem spurt var um er því ekki óvenjulegur eða rangur framburður á venjulegu myndinni auglit, heldur eðlilegur framburður á óvenjulegu – en réttu – orðmyndinni augnlit.

En fleiri tilbrigði eru í þessu orðasambandi. Venjuleg ending sterkra hvorugkynsorða í eignarfalli eintölu er -s en Beygingarlýsingu íslensk nútímamáls segir: „Í orðasamböndum bregður fyrir eignarfallsmyndinni auglitis.“ Það er reyndar meira en þessu „bregði fyrir“ – á tímarit.is er augliti til auglitis hátt í tífalt algengara en augliti til auglits og í Málfarsbankanum segir „Ef. auglits eða auglitis“ þannig að hvort tveggja er viðurkennt. Væntanlega er þessi óvenjulega -is-ending tilkomin fyrir áhrif frá fyrra orðinu í sambandinu, þágufallsmyndinni augliti. En hvorugkynsorð geta líka endað á -i í nefnifalli, eins og kvæði, og hugsanlegt væri að gera ráð fyrir að til sé – eða hafi verið – myndin augliti sem yrði þá auglitis í eignarfalli.

Fyrir helgi birtist í Vísi frétt með fyrirsögninni „Ölgerðin breytir slagorðinu fyrir Kristal“. Þar er sagt frá því að í tengslum við vottun Samtakanna ´78 á Ölgerðinni sem hinseginvænum vinnustað hafi verið gerð smávægileg breyting á slagorðinu „sem þjóðin hefur þekkt sem „Það sést hverjir drekka Kristal.“ Kristall er hins vegar fyrir okkur öll og uppfært slagorð er því „Það sést hver drekka Kristal“ og þannig er gert ráð fyrir öllum kynjum“ segir forstjóri Ölgerðarinnar. Þarna er sem sé fleirtala hvorugkyns af spurnarfornafninu hver sett í stað karlkynsfleirtölunnar hverjir. Vitanlega er það sést hver drekka Kristal í fullu samræmi við málkerfið þótt það kunni að villa um fyrir einhverjum að fleirtala hvorugkyns af spurnarfornafninu hver er líka hver.

Þótt karlkynsmynd spurnarfornafnsins hafi fram til þessa verið notuð í slagorðinu hefur vitanlega ekki verið gert ráð fyrir því að eingöngu karlar drekki Kristal, heldur hefur hverjir verið þarna í kynhlutlausri merkingu sem sjálfgefið málfræðilegt karlkyn eins og hefð er fyrir í málinu. En samkvæmt minni máltilfinningu a.m.k. er það sést hver drekka Kristal ekki í neinu ósamræmi við málhefðina. Með því að nota sögnina sjá búum við til ímyndaðan hóp sem vísað er til í setningunni og þar með getum við notað vísandi hvorugkyn og sagt hver. Það er sem sé hægt að nota hvort heldur sjálfgefið málfræðilegt karlkyn og segja það sést hverjir drekka Kristal eða vísandi hvorugkyn og segja það sést hver drekka Kristal. Hvort tveggja stenst.

Vitanlega er það samt rétt að venjan hefur verið að nota karlkyn í dæmum á við þessu. En málvenjur geta breyst – og þurfa stundum að gera það til að svara kalli tímans. Auðvitað er Ölgerðin í fullum rétti að breyta slagorði sínu en það þýðir vitaskuld ekki að við þurfum að breyta máli okkar. Út frá umræðu á samfélagsmiðlum, ekki síst í Facebookhópunum Málvöndunarþátturinn og Skemmtileg íslensk orð, mætti þó ætla að verið væri vinna meiriháttar skemmdarverk á málinu í þágu fámenns en heimtufreks hóps sem „trúir því allt í einu að kynin séu fleiri en tvö“. Í þessum hópum eru komnar samtals hátt í 300 athugasemdir við innlegg um málið – allmargar jákvæðar en mikill meirihluti þó neikvæðar eins og eftirfarandi dæmi sýna:

„Þetta er kolruglað. Það er verið að stórskemma okkar fallega mál; Þetta er bara hallærislegt en það er kannski tískan í dag; Þessa bull málnotkun skal enginn maður fá mig til að nota; Alger fáviska; þetta er svo heimskulegt að engum tárum tekur, það á að nota óákveðna fornafnið rétt, annað er heimska; Glatað; Ömurlegt; Asnaleg breyting til hins verra; barnamál; Alveg einstaklega hálfvitalegt, og getur hreinlega ekki verið málfræðilega rétt; skelfileg rétthugsunarhandaflsmálþróun; Þeir sýna íslensku máli lítilsvirðingu; Rétt ein málvillan; þetta er meira ruglið; Fáránlegt; Málfarsleg fátækt, eymd og volæði villuráfandi málvillinga; Sorglegt metnaðarleysi; Algjört rugl; Hallærisleg aðför að tungumálinu; Asnalegt bara, smábarna mál.“

Mun fleiri dæmi mætti taka, og ég verð að segja að það er eitthvað annað en umhyggja fyrir tungumálinu og notendum þess sem býr á bak við athugasemdir af þessu tagi. Vitanlega er samt eðlilegt að skoðanir séu skiptar á þessari breytingu. En það liggur fyrir að ýmsum konum og kvárum finnst karlkynsmyndir fornafna og lýsingarorða ekki höfða til sín. Við getum auðvitað reynt að segja þeim að það sé misskilningur að karlkynsmyndirnar séu eitthvað útilokandi fyrir þau, en hæpið er að það breyti tilfinningu þeirra. Betra er, bæði fyrir málið og málnotendur, að sýna umburðarlyndi og taka tillit til tilfinninga fólks. Við þurfum ekki öll að tala eins, og við hljótum að geta unnt öðrum þess að nota málið svolítið öðruvísi en við gerum sjálf.

Í frétt á Vísi í gær undir fyrirsögninni „Hödd hætt hjá Sigríði Hrund forsetaframbjóðanda“ er spurt „hvort þetta hætt hennar hafi borið brátt að“. Þarna er orðið hætt notað sem nafnorð og ég hef séð ýmsar athugasemdir við það, bæði hér í hópnum og víðar. Þetta er reyndar ekki í fyrsta skipti sem hætt er notað sem nafnorð – sami blaðamaður skrifaði á Facebook í fyrra: „Af hverju er Páll Vilhjálmsson ekki enn búinn að skrifa fréttaskýringu um þetta hætt Þóru.“ Elsta dæmi sem ég hef fundið um hætt sem nafnorð er þó á Bland.is 2007 þar sem segir: „Hún er að æfa sig fyrir hið fullkomna hætt.“ En hvað er um þessa orðmyndun að segja – er hætt ótækt orð eins og sumum finnst greinilega, eða er þetta góð og gild viðbót við orðaforðann?

Augljóslega er hætt myndað af sögninni hætta með því að sleppa nafnháttarendingunni -a. Slík orðmyndun er fjarri því að vera einsdæmi. Þannig er nafnorðið hrós leitt af sögninni hrósa, nafnorðið væl leitt af sögninni væla, nafnorðið brun leitt af sögninni bruna, o.s.frv. Þessi orðmyndun er frjó í málinu – í handboltalýsingu fyrir tveimur árum lýsti Einar Örn Jónsson aðförum leikmanns þannig að þær væru „stjak meira en ýt og alls ekki hrind“ – og fékk hrós fyrir myndrænt og auðugt orðaval. Orðin stjak, ýt og hrind eru augljóslega mynduð af sögnunum stjaka, ýta og hrinda – stjak kemur m.a. fyrir í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, dæmi er frá upphafi 20. aldar um ýt, en hrind virðist vera nýsmíði Einars Arnar.

Ég hef séð spurt að því hvort ekki væri þá eðlilegt að tala um *byrj, af sögninni byrja, í samræmi við hætt af hætta. En á þessu tvennu er grundvallarmunur. Í fyrsta lagi myndi slík orðmyndun brjóta hljóðskipunarreglur málsins – samhljóðaklasinn -rj stæði þá í enda orðs en engin íslensk orð enda á þann hátt. Í öðru lagi höfum við þegar nafnorðið byrjun, myndað með viðskeyti af sögninni byrja, og því engin þörf fyrir annað orð. Aftur á móti er ekki til neitt verknaðarnafnorð af sögninni hætta. Nú má auðvitað velta því fyrir sér hver þörfin sé fyrir slíkt orð. Í sumum tilvikum, eins og í fréttinni sem hér er til umræðu, hefði t.d. verið hægt að nota orðið starfslok, en það á ekki ávallt við – t.d. ekki ef málið snýst um að fólk sé að hætta að reykja eða drekka.

Vissulega er ekki nauðsynlegt að til hverrar sagnar sem felur í sér verknað eða athöfn svari verknaðarnafnorð – oft er hægt að haga máli sínu á annan hátt. Í áðurnefndri frétt hefði t.d. verið hægt að segja hvort það að hún lét af störfum hafi borið brátt að. Þetta getur stundum farið betur en oft fæst samt styttra og hnitmiðaðra mál með því að nota nafnorð – ekki síst ef þau eru lipur eins og hætt. Fyrir utan að vera myndað á eðlilegan hátt fellur það að hljóðskipunarreglum – þótt flest orð sem enda á -ætt séu reyndar kvenkynsorð er til í eldra máli hvorugkynsorðið vætt. Mér finnst sem sagt ekkert að því að taka upp hvorugkynsorðið hætt í merkingunni 'það að hætta' ef fólki sýnist svo, en auðvitað þarf að venjast því eins og öðrum nýjum orðum.

Sumt fólk skilgreinir sig utan kynjatvíhyggjunnar og vill því ekki láta nota um sig fornöfnin hann og hún. Hvorugkynsfornafnið það er óheppilegt í vísun til fólks og þess vegna var búið til fornafnið hán (og reyndar fleiri fornöfn) til að nota í staðinn. Í stað þess að nota hán eða eitthvert annað nýtt fornafn kjósa sum þó fremur að nota hvorugkynsmyndina þau um sig sjálf – láta fleirtölumyndina sem sé hafa eintöluvísun. Væntanlega er þetta að erlendri fyrirmynd – í ensku á notkun they í eintölumerkingu sér langa sögu, jafnvel allt aftur á 14. öld, og nýtur sífellt meiri viðurkenningar. Það er notað þegar kyn þeirra sem vísað er til er óþekkt, skiptir ekki máli, eða er ekki gefið upp og eins í vísun til þeirra sem skilgreina sig hvorki karlkyns né kvenkyns.

Einhverjum kann að finnast það fráleitt að nota fleirtölumyndina þau í eintölumerkingu á þennan hátt, og vissulega á það sér ekki hefð í málinu. En þó er rétt að hafa í huga að mjög sambærileg fornafnanotkun tíðkaðist til skamms tíma í formlegu og upphöfnu máli, og sést stöku sinnum enn. Hér á ég við þéringar, þar sem myndin þér er notuð bæði í eintölu og fleirtölu annarrar persónu – þér eruð vinur minn og þér eruð vinir mínir. Orðmyndin þér er upphaflega önnur persóna fleirtölu (þið var upphaflega aðeins tvítala) og hagar sér að sumu leyti þannig enn, jafnvel þegar hún hefur eintöluvísun – tekur ævinlega með sér sögn í annarri persónu fleirtölu. Við segjum þér eruð vinur minn en alls ekki *þér ert vinur minn.

Orðið vér sem einnig er upphaflega fleirtala í fyrstu persónu (við var upphaflega aðeins tvítala) var notað á svipaðan hátt í formlegu máli. Meðan Ísland hafði kóng hófust konunglegar tilskipanir eitthvað á þessa leið: „Vér Kristján konungur hinn tíundi af guðs náð konungur Íslands og Danmerkur.“ Kristján Eldjárn forseti Íslands 1968-1980 notaði líka yfirleitt vér – vissulega oftast í fleirtöluvísun. Eins og þér tók vér alltaf með sér fleirtölumynd sagnar hvort sem vísimiðið var í eintölu eða fleirtölu – vér erum en alls ekki *vér er. En ef orðin tóku með sér lýsingarorð eða lýsingarhátt sem sagnfyllingu var tala hennar á reiki. Það var ýmist sagt þér eruð kominn eða þér eruð komnir, vér erum viss um eða vér erum vissir um, o.s.frv.

Þegar fleirtölumyndin þau er notuð í eintöluvísun kemur upp sú spurning hvernig eigi að fara með sögn sem stendur með henni – og sagnfyllingu, ef því er að skipta. Á að hafa bæði sögn og sagnfyllingu í fleirtölu og segja t.d. þau eru áhugasöm, hafa sögnina í fleirtölu en sagnfyllinguna í eintölu og segja þau eru áhugasamt, eða hafa hvort tveggja í eintölu og segja þau er áhugasamt? Ég held að önnur leiðin sé heppilegust – vissulega felst málfræðilegt ósamræmi milli sagnar og sagnfyllingar í henni en það er þó ekkert einsdæmi, heldur hliðstætt því sem tíðkaðist í þéringum eins og áður segir. En meginatriðið er þó að þau sem nota þau á þennan hátt fái sjálf að ákveða hvernig þeim finnst heppilegast að hafa þetta.

Auðvitað getur fólk hneykslast á þessu eins og því sýnist og sagt að þau sé fleirtala og það sé ekkert hægt að gefa fleirtölumynd eintöluvísun á þennan hátt – það sé misþyrming á málinu. Þá má minna á hliðstæðuna við þéringar, þótt vissulega megi halda því fram að þrátt fyrir að þessi notkun þau sé formlega svipuð þéringum sé hún gerólík í eðli sínu vegna þess að þéringar hafi þróast af sjálfu sér í málinu en notkun þau í eintölumerkingu sé „handstýrð“ breyting. En þá er mikilvægt að hafa í huga að fyrir sumum er þetta hjartans mál – snýst um sjálfsmynd þeirra og stað þeirra í tungumálinu. Mér finnst æskilegast að bíða átekta, leyfa þessari notkun að hafa sinn gang og sjá hvernig hún þróast. Umburðarlyndi og tillitssemi er mikilvægt sem endranær.

Stundum hefur verið amast við því að nota gegnum eða í gegnum í vísun til tíma. Í bæklingnum Gott mál eftir Ólaf Oddsson segir: Algengt er orðalagið „gegnum aldirnar,“ en betra er: um aldir.“ Gísli Jónsson er á sömu slóðum í Morgunblaðinu 1983: „Í staðinn fyrir að segja gegnum aldirnar er hægt að komast að orði á margan laglegri hátt: Öldum saman, öld eftir öld, í aldanna rás o.s.frv.“ Síðar sama ár sagði hann í Morgunblaðinu: „[M]ér þykir „gegnumtal“ í þessari merkingu ekki fallegt.“ Í Morgunblaðinu 1985 hnykkir Gísli á þessu og segist hafa verið hvattur til „að ítreka aðfinnslur vegna þess málfars, þegar (í) gegnum er haft til að tákna tímamerkingu, svo sem (í) gegnum tíðina, gegnum árin eða gegnum aldirnar. Ég geri þetta fús […].“

Gísli taldi þarna vera „um að ræða óholl áhrif frá ensku (through) og dönsku (igennem)“. Í Íslenskri orðabók er sambandið gegnum árin (aldirnar) skýrt 'í áranna (aldanna) rás' og merkt ?? sem táknar „framandorð sem vafi leikur á hvort talist getur íslenskt, sletta“. Vissulega er þetta líkt dönsku, gennem årene eða gennem tiden, og væntanlega er grunur um dönsk áhrif ástæðan fyrir því að þetta orðalag hefur iðulega sætt gagnrýni. En eins og Jón G. Friðjónsson hefur bent á kemur svipað orðalag fyrir í fornu máli, t.d. þeir berjast allan dag í gegnum sem merkir einfaldlega 'allan daginn' og kona hans sat hjá og grét alla nótt í gegnum sem merkir 'alla nóttina'. Báðar þessar setningar koma fyrir í handritum frá 13. öld.

Vissulega er merkingin eilítið önnur þarna og orðaröðin önnur en í nútímamáli – í gegnum kemur á eftir tímatilvísuninni en ekki á undan eins og nú. En það breytir því ekki að þarna er í gegnum notað í tilvísun til tíma og sambönd eins og gegnum aldirnar og gegnum árin hafa tíðkast í a.m.k. 150 ár. Alls eru tæp sex þúsund dæmi um gegnum aldirnar á tímarit.is, það elsta í Gefn 1873: „þær hafa varðveitt þjóðerni vort óraskað í gegnum aldirnar.“ Sambandið varð algengara eftir 1980. Dæmin um gegnum árin eru 38 þúsund, það elsta í kvæði eftir Gest Pálsson í Ísafold 1874: „einsog hetja stóðstu styrk / straumhörð gegnum árin myrk.“ Sambandið var sjaldgæft fram um miðja 20. öld en tíðni þess jókst mjög upp úr 1970 og einkum eftir 1980.

Sambandið (í) gegnum tíðina er dálítið sér á báti. Það er mun yngra í málinu en hin samböndin en þó langalgengast þeirra, hátt í 50 þúsund dæmi á tímarit.is, það elsta í Skemmtiblaðinu 1921: „En Róbert synnti gegnum tíðina í rólegheitum, án þess að láta sig nokkru skifta listamannsstörfin.“ Næst kemur sambandið fyrir í tilvitnun í Halldór Laxness í Alþýðublaðinu 1967 og svo í grein eftir Halldór í Tímariti Máls og menningar 1968: „Mart hefur verið ritað og rætt um málið gegnum tíðina.“ En árið 1972 kom út viðtalsbók Matthíasar Johannessen við Halldór, Skeggræður gegnum tíðina, og árið 1977 gaf hljómsveitin Mannakorn út plötuna Í gegnum tíðina. Upp úr þessu og einkum eftir 1980 jókst notkun sambandsins gífurlega.