Nýlega varð hér umræða um það hvers vegna við höfum töluorðið í hvorugkyni í dæmum eins og skór í stærð fjörutíu og eitt enda þótt nafnorðið stærð sé kvenkyns. Ýmsum fannst eðlilegt að gera ráð fyrir að málnotendur væru með hvorugkynsorðið númer í huga, skór í stærð númer fjörutíu og eitt, og töluorðið samræmdist því. Þetta er svo sem ekki óhugsandi en ég sé engin rök fyrir því – önnur en hvorugkynsform töluorðsins sem hægt er að skýra á annan hátt. Ég tel að þetta stafi af því að töluorðið á ekki við stærð – þetta merkir ekki 'fjörutíu og ein stærð'. Töluorðið hefur því ekkert nafnorð til að samræmast og kemur þess vegna fram í hlutlausri mynd, hvorugkyni eintölu, af sömu ástæðu og við fáum hvorugkyn í klukkan er tvö, ekki *tvær.

Ef fyrri skýringin væri rétt yrði að gera ráð fyrir að sama máli gegndi um öll tilvik þar sem nafnorð er haft á undan tölu – blaðsíða tvö, kafli tvö, Stöð tvö, hluti tvö o.s.frv. Vissulega er hægt að halda því fram að málnotendur séu alltaf með númer í huga í þessum samböndum en mér finnst hitt samt mun trúlegra, m.a. vegna hliðstæðu við setningar eins og klukkan er tvö þar sem hægt er að færa ótvíræð rök fyrir því að tvö sé hlutlaust hvorugkyn. Athugið líka að þegar við lesum númer, t.d. símanúmer, sem staka tölustafi notum við karlkynsmyndir talnanna en ekki hvorugkyn, hvort sem orðið númer fer á undan eða ekki. Við segjum ég er í (númer) fjórir þrír tveir … og hringdu í (númer) fjórir þrír tveir … eða fjóra þrjá tvo ….

Þetta samræmist því að þegar við teljum, án þess að vera að telja nokkuð sérstakt, notum við karlkynsmyndir beygjanlegra töluorða – einn, tveir, þrír, fjórir. Í þessu samhengi er karlkynið sem sé hlutlaust. En ef við erum að telja eitthvað sérstakt fer kyn töluorðanna hins vegar eftir því nafnorði sem við erum með í huga, hvort sem það er nefnt eða ekki – eitt (barn), tvö (börn), þrjú (börn), fjögur (börn); ein (bók), tvær (bækur), þrjár (bækur), fjórar (bækur). Ef það væri samræmi við orðið númer sem ylli því að við segjum stærð (númer) fjörutíu og eitt mætti búast við því að slíkt samræmi kæmi líka fram í símanúmerunum og við segðum *ég er í (númer) fjögur þrjú tvö …eða *hringdu í (númer) fjögur þrjú tvö …. En það er útilokað í máli flestra.

Nýlega sá ég hjá Facebookvini umræður um það hvað færa fram merkti þegar vísað er til tíma. Auðvitað er enginn vafi á því hvað fram í tímann merkir, t.d. sjá fram í tímann – en hvað merkir fundurinn sem boðaður var klukkan eitt verður færður fram um klukkutíma? Verður fundurinn haldinn fyrr eða síðar en áformað var – klukkan tólf eða klukkan tvö? Um þetta er fólk alls ekki sammála og það er í sjálfu sér skiljanlegt. Oft merkir fram 'fyrr‘ eða 'á undan' – ef við færumst fram eða framar í biðröð komumst við fyrr að og ef fólk treðst fram fyrir okkur í röðinni verður það á undan okkur. Þess vegna er eðlilegt að fundurinn verður færður fram um klukkutíma sé skilið þannig að fundurinn verði haldinn fyrr en til stóð – og það virðist líka vera venjulega merkingin.

Ýmis dæmi má þó finna þar sem færa fram merkir 'seinka'. Í Tímariti iðnaðarmanna 1928 segir: „Sýningin var opnuð í Gagnfræðaskólanum á Akureyri 26. júní 1906 kl. 12. á hádegi og stóð hún til 1. júlí s. á. Stóð til að loka henni 30. júní, en var fært fram um einn dag.“ Í Alþýðublaðinu 1935 segir: „Frönsk blöð segja, að í frumvarpinu sé auk lengingar herþjónustutímans herskyldualdurinn færður fram um eitt ár, eða frá 20 til 21 ára.“ Í Vísi 1956 segir: „Hundadagar byrjuðu í gær 13. júlí. […] Þessi trú var að sjálfsögðu bundin við gömlu hundadagana, sem byrja 2.-3. júlí, – en upphaf hundadaga var fært fram um 10 daga 1924.“ Í DV 2001 segir: „Upprunalegur leikdagur var á laugardaginn en viðureigninni hefur nú verið frestað og færð fram um einn dag.“

Fáein fleiri má finna á tímarit.is og í Risamálheildinni en það virðist ljóst að þessi merking sé fremur sjaldgæf. Frá því er þó ein skýr undantekning. Þegar klukkunni er flýtt við upphaf sumartíma er alltaf sagt að hún sé færð fram. Þannig segir t.d. í Tímanum 1950: „Í nótt sem leið, var tekinn upp sumartími hér á landi og klukkunni flýtt um eina klukkustund, þannig, að þegar hún var eitt, var hún færð fram um eina klukkustund.“ Klukkan er sem sé færð fram frá því að vera eitt til að vera tvö og þess vegna er ekkert undarlegt þótt sumum finnist að fundur sem er færður frá klukkan eitt til tvö sé líka færður fram. Merkingin 'seint' eða 'seinka' felst iðulega í orðinu fram um tíma, t.d. þegar sagt er að komið sé langt fram á daginn, eitthvað frestist fram eftir degi og það sé framorðið.

Í óformlegri könnun Facebookvinarins sem vísað var til í upphafi völdu rúmlega 4/5 merkinguna 'flýta'. En það er athyglisvert að í óformlegri könnun sem Ari Páll Kristinsson gerði fyrir nokkrum árum og sagt er frá á Vísindavefnum voru niðurstöður þveröfugar. Þar voru 34 þátttakendur beðnir að botna eftirfarandi setningu: Fundurinn, sem vera átti 10. mars, hefur verið færður fram um viku og verður – og möguleikarnir voru 3. mars og 17. mars. Niðurstaðan var sú að u.þ.b. ¾ þátttakenda völdu 17. mars – skildu færður fram sem seinkun. Jafnframt voru sjö þátttakendur spurðir hvað það merkti ef sagt væri að klukkan hafi verið færð fram um tvo tíma og allir sögðu það merkja að hún hefði verið færð til baka, t.d. frá 15 til 13 en ekki til 17 – öfugt við það sem sést í blöðum.

En báðar merkingar sambandsins færa fram eru skiljanlegar og eiga sér langa sögu í málinu, og ekki er hægt að segja að önnur sé réttari en hin. Á hinn bóginn er vissulega óheppilegt og getur komið sér illa að fólk skilji sambandið ekki á sama hátt. Þótt það sé mjög algengt að orð og orðasambönd hafi fleiri en eina merkingu sker samhengið venjulega úr og þetta leiðir því sjaldan til misskilnings. Undantekningar eru þó til, eins og með sambandið helmingi meira sem fólk skilur ýmist sem 'tvöfalt meira' eða '50% meira'. Þett er annað dæmi þar sem samhengið sker ekki alltaf úr. Í ljósi þess að merkingin 'flýta‘' virðist (oftast) vera algengari en 'seinka' í sambandinu færa fram væri æskilegt að málnotendur kæmu sér saman um hana – eða töluðu um að flýta og seinka.

Í pistli hér nýlega var minnst á þá „almennu reglu að (í máli flestra) er ákveðinn greinir ekki hafður á nafnorði sem tekur með sér annað nafnorð í eignarfalli (eignarfallseinkunn)“. Þarna er vísað til þess að yfirleitt er ekki sagt bókin Jóns eða bíllinn Gunnu – annaðhvort verður að sleppa greininum og segja bók Jóns og bíll Gunnu eða skjóta persónufornafni inn á milli, bókin hans Jóns og bíllinn hennar Gunnu. En frá þessu eru þó undantekningar eins og svigagreinin „í máli flestra“ vísar til. Í máli sumra eru setningar eins og bókin Jóns og bíllinn Gunnu nefnilega fullkomlega eðlilegar. Þessi setningagerð gengur oft undir nafninu „Ólafsfjarðareignarfallið“ vegna þess að henni var fyrst lýst ítarlega í máli Ólafsfirðinga.

Þá lýsingu er að finna í samnefndri BA-ritgerð Gunnhildar Ottósdóttur frá 2006. Síðan þá hefur setningagerðin verið rannsökuð töluvert og komið í ljós að hún er ekki bundin við Ólafsfjörð þótt kjarnasvæði hennar virðist vera þar og í bæjum í grennd, Siglufirði og Sauðárkróki. Langbesta yfirlitið um þessa setningagerð (eins og margar aðrar) fékkst í viðamikilli rannsókn sem nefndist Tilbrigði í íslenskri setningagerð og Höskuldur Þráinsson stóð fyrir á árunum 2005-2007, en niðurstöður hennar birtust í þremur bókum á árunum 2013-2017. Í öðru bindinu, sem kom út 2015, er ítarlegur kafli um Ólafsfjarðareignarfallið. Þar er fjallað um tengsl þessarar setningagerðar við ýmsar breytur – aldur, menntun, kyn og búsetu þátttakenda.

Í rannsókninni, sem fór fram á 26 stöðum um allt land (Ólafsfjörður var reyndar ekki með), voru þátttakendur úr fjórum aldurshópum spurðir um mat á fjölda setninga þar sem fram komu ýmis hugsanleg tilbrigði í setningagerð. Þær setningar sem varða Ólafsfjarðareignarfallið voru: Tölvan mömmu var tekin en ekki mín; Peysan mömmu varð eftir á snúrunni; Bíllinn Jóns var á sumardekkjum; Loksins fann ég þá í vasanum mömmu; Þetta er boltinn pabba míns; Hesturinn stráksins var seldur um daginn; Nefið Magnúsar er ennþá bólgið eftir aðgerðina. Þáttakendur áttu að merkja við einn þriggja kosta: „Eðlileg setning. Svona get ég vel sagt“; Vafasöm setning. Ég myndi varla segja svona“; „Ótæk setning. Svona get ég ekki sagt“.

Helstu niðurstöður rannsóknarinnar voru: „Meirihluti þátttakenda [á bilinu 72-83%] hafnaði þessari setningagerð […]. Dómar þátttakenda sýndu ekki skýra fylgni við aldur, menntun eða kyn […] þótt jákvæðir dómar væru reyndar frekar algengari hjá þeim sem höfðu minni menntun og karlar væru frekar jákvæðari en konur. Dómarnir sýndu mjög skýra fylgni við búsetu. Þátttakendur frá Siglufirði og Sauðárkróki skáru sig úr en setningagerðin hlaut líka nokkuð jákvæða dóma á Patreksfirði og jafnvel Kirkjubæjarklaustri […]. Þetta staðfestir að nokkru leyti það sem vitað var áður, þótt vinsældir setningagerðarinnar á Patreksfirði (og Kirkjubæjarklaustri) hafi komið á óvart.“ (Tilbrigði í íslenskri setningagerð II, bls. 258.)

Þrátt fyrir að víða um land finnist stöku málnotendur sem samþykkja þessa setningagerð er þetta óvenju skýrt dæmi um landshlutabundinn mun í setningagerð sem virðist nokkuð stöðugur, þ.e. ekki er að sjá að hann sé á undanhaldi hjá yngri kynslóðinni nema síður sé. Ég er alinn upp á kjarnasvæði setningagerðarinnar, í Skagafirði, en fyrst þegar farið var að ræða um hana taldi ég mig ekki nota hana. En síðan hef ég stundum staðið mig að því að segja setningar af þessu tagi og áttað mig á því að þær eru alls ekki framandi fyrir mér. Ég held samt að ég myndi aldrei skrifa slíkar setningar og e.t.v. tengjast þær fremur óformlegu málsniði í huga málnotenda – hugsanlega hafa þær í einhverjum tilvikum verið leiðréttar í skóla þótt ég geti ekki fullyrt það.

Í gær heyrði ég í fyrsta skipti orðið nýslendingur sem Derek Terell Allen, íslenskukennari hjá Dósaverksmiðjunni, notaði í merkingunni 'nýbúi' í pistli sem hann flutti á Rás eitt. Ég veit ekki hvort Derek hefur búið þetta orð til, eða hvort það hefur verið eitthvað í gangi, en það er a.m.k. ekki í Risamálheildinni og Google finnur engin dæmi um það. Það er augljóst að orðið er myndað með samruna orðanna nýr og Íslendingur – stofni lýsingarorðsins, ný-, er bætt framan við nafnorðið Íslendingur. Það má segja að bæði orðin haldi sér að fullu í þessari sambræðslu því að í-ið er samnýtt – hljóðið er auðvitað það sama þótt það sé skrifað með ý í öðru orðinu en í í hinu. Þetta er því í sjálfu sér gagnsætt og lipurt orð – en er svona orðmyndun góð og gild?

Orðmyndun með sambræðslu er vel þekkt í ýmsum málum, m.a. ensku. Lewis Carroll, höfundur Lísu í Undralandi, bjó til mörg orð af þessu tagi í bullkvæðinu Jabberwocky og kallaði þau „portmanteau words“ (portmanteau er 'hörð, ílöng tvíhólfa ferðataska' og þetta vísar til þess að tveimur orðum er pakkað saman í eitt). En þótt slík orðmyndun sé oft notuð í gamni kemur hún líka fram í orðum sem þykja góð og gild. Eitt elsta og þekktasta dæmið er enska orðið smog sem er sambræðsla úr smoke 'reykur' og fog 'þoka' og var myndað til að lýsa dæmigerðu Lundúnaloftslagi í upphafi 20. aldar. Annað dæmi er brunch sem er sambræðsla úr breakfast og lunch, en þekktasta dæmið í samtímanum er þó Brexit sem er sambræðsla úr Britain og exit.

En þessi orðmyndunaraðferð er ekki mikið notuð í íslensku nema helst í gamni. Á Nýyrðavef Árnastofnunar má finna ýmis slík dæmi, eins og smáhrifavaldur 'áhrifavaldur með smáan hóp fylgjenda' (e. minfluencer, úr micro influencer), kólasveinn úr kóla og jólasveinn, 'ameríski rauði og hvíti jólasveinninn í auglýsingum Coca-Cola-fyrirtækisins', hungramur 'hungraður og gramur' (e. hangry, úr hungry og angry), þunnudagur 'sunnudagur sem eytt er í þynnku', og svörtudagur 'svartur föstudagur' (e. Black Friday). Einnig má nefna smánudagur 'sunnudagur sem fer í vaskinn af því að maður er heltekinn af kvíða yfir því að þurfa að mæta í vinnu á mánudegi en felur í þokkabót í sér smán og lítilleika' (e. smonday, úr Sunday og Monday).

Þetta eru í sjálfu sér ágæt orð mörg hver en kannski ekki líkleg til að komast í almenna notkun frekar en orðið þreykur sem þó hefur komist í íðorðasöfn og er myndað af þoka og reykur, augljóslega með smog sem fyrirmynd. En eitt þekktasta og mest notaða orð málsins, sem oft er tekið sem dæmi um snjalla orðmyndun, er þó af þessu tagi. Það er orðið tölva sem Sigurður Nordal prófessor myndaði og „kvað orðið dregið af orðunum tala og völva“ – með sambræðslu. Það orð sýnir glöggt að sambræðsla af þessu tagi er fullgild orðmyndunaraðferð og þess vegna ætti ekkert að vera því til fyrirstöðu að orðið nýslendingur fengi þegnrétt í málinu. Mér finnst það í fljótu bragði ágætt orð, en örlög þess ráðast vitanlega meðal málnotenda.

Sambandið brenna fyrir einhverju er mjög algengt um þessar mundir, og ég fór að skoða það í framhaldi af því að hér var spurt í gær hvernig það væri hugsað. Þá kom í ljós að þrátt fyrir tíðni þess er það ekki að finna í helstu orðabókum, hvorki Íslenskri orðabók né Íslenskri nútímamálsorðabók. Merkingin er þó ljós – eitthvað í átt við 'vera einhverjum hjartans mál' eða 'bera eitthvað fyrir brjósti'. Sögnin brenna er líka notuð í ýmsum samböndum skyldrar merkingar, eins og hafa brennandi áhuga á einhverju, vera brennandi í andanum, eitthvað brennur á einhverjum, og einnig er talað um eldhuga. Það er því ekki hægt að segja annað en merkingin í brenna fyrir einhverju sé eðlileg og gagnsæ út frá öðrum samböndum í málinu.

Elsta dæmi sem ég finn um sambandið í þessari merkingu er í Bjarma 1954: „Enn í dag skapar hann nýja menn, sem brenna fyrir því að flytja orð hans og ríki til annarra.“ Næsta dæmi er líka í Bjarma 1961: „Hann kallar oss til starfa meðal kynslóðar vorrar og felur oss hlutverk, sem vér hljótum að brenna fyrir að vinna að.“ Þriðja dæmið er í Morgunblaðinu 1961: „Því að aðeins menn, sem brenna fyrir hinu rétta geta gert sér vonir um að bera sigurorð af þeim, sem berjast fyrir hinu ranga.“ Fjórða dæmi er í Bjarma 1970: „Það er gleðilegt að sjá, að hér eru einnig nokkrir, sem brenna fyrir útbreiðslu Guðs ríkis.“ Athyglisvert er að í öllum þessum dæmum er verið að fjalla um trúarleg efni, sem og í einu dæmi til viðbótar frá síðustu öld, í Bjarma 1997.

Ég finn sem sé aðeins fimm dæmi frá því fyrir aldamót, og 25-30 til viðbótar fram til 2013. En á árunum 2014-2015 verður þetta samband skyndilega mjög algengt og fljótlega eftir það fór sumum að þykja nóg um. Þannig segir Jón Sigurðsson í grein í Skírni 2017: „Núorðið eru menn ekki brennandi í andanum, fullir brennandi áhuga eða eldheitir hugsjónamenn, heldur heyrist oft sagt: ,,Hann brennur fyrir náttúruvernd.“ En tíðni sambandsins í þessari merkingu hefur þó margfaldast síðan 2017 – sennilega eru a.m.k. þúsund dæmi um það í Risamálheildinni frá síðustu fimm árum (útilokað er að nefna nákvæma tölu vegna þess að sambandið brenna fyrir getur líka haft aðrar merkingar). Það er sannarlega hægt að tala um þetta sem tískuorðasamband.

Það er ekki gott að segja hvernig þetta samband kemur upp, og enn óljósara hvers vegna það verður skyndilega svona vinsælt. Í umræðum var bent á að það ætti sér hliðstæðu í dönsku (þar sem það þætti líka ofnotað), brænde for noget sem skýrt er „være meget ivrig og engageret“ eða 'vera mjög ákafur og áhugasamur' og hefur því sömu merkingu og íslenska sambandið. En áhrif dönsku á íslensku eru sáralítil núorðið og einhvern veginn finnst mér ekki líklegt að sprengingu í notkun þess megi rekja til dönsku. Í ensku er einnig til burn for someone or something sem skýrt er „to desire someone or something very much“ eða 'þrá einhvern eða eitthvað mjög mikið' sem er skylt en þó dálítið annað og óvíst að það skýri notkunina í íslensku.

Þótt sambandið sé ekki í orðabókum eins og áður segir kemur það fyrir í Málfarsbankanum sem segir: „Frekar er sagt brenna fyrir einhverju en brenna fyrir eitthvað.“ Vissulega er notað þágufall í elstu dæmunum en þolfall kemur samt fljótlega fram – „Við þurfum hjörtu sem brenna fyrir sannleikann og þekkinguna á Guði“ segir í Bjarma 1997. Í fljótu bragði sýnist mér að þágufallið sé heldur algengara en þolfallið. Val þágufalls fram yfir þolfall gæti því byggst bæði á aldri og tíðni, en í hvorugu er þó grundvallarmunur á föllunum. Það er hins vegar athyglisvert að Málfarsbankinn nefnir aðeins hvoru fallinu er mælt með, en gerir enga athugasemd við notkun sambandsins yfirleitt, enda engin ástæða til að amast við því.

Í kverinu Gætum tungunnar segir: „Sagt var: Þeir ganga í nýju verkalýðsfélög ríkisins. Rétt væri: Þeir ganga í ný verkalýðsfélög ríkisins. Eða: Þeir ganga í hin nýju verkalýðsfélög ríkisins.“ Þetta skýrist af þeirri almennu reglu að (í máli flestra) er ákveðinn greinir ekki hafður á nafnorði sem tekur með sér annað nafnorð í eignarfalli (eignarfallseinkunn – *bókin Jóns). Þótt við getum sagt þeir ganga í nýju verkalýðsfélögin gengur *þeir ganga í nýju verkalýðsfélögin ríkisins ekki, heldur verður að sleppa greininum og þá fáum við þeir ganga í nýju verkalýðsfélög ríkisins. En það leysir samt ekki vandann því að venjulega standa lýsingarorð í veikri beygingu, eins og nýju þarna, aðeins með ákveðnum nafnorðum, eins og verkalýðsfélögin.

Þess vegna er setningin þeir ganga í nýju verkalýðsfélög ríkisins ekki talin rétt í Gætum tungunnar en settar fram tvær tillögur í staðinn. Önnur er þeir ganga í ný verkalýðsfélög ríkisins – þar er lýsingarorðið haft í sterkri beygingu í stað veikrar, ný í stað nýju. Eins og áður segir standa lýsingarorð í veikri beygingu venjulega með ákveðnum nafnorðum, þ.e. nafnorðum með ákveðnum greini (nýju verkalýðsfélögin), en lýsingarorð í sterkri beygingu með óákveðnum nafnorðum (ný verkalýðsfélög). Þetta gengur því upp setningafræðilega en gallinn við það er að merkingin er ekki alveg sú sama. Ef sagt er þeir ganga í ný verkalýðsfélög ríkisins er eins og verið sé að kynna þessi félög til sögunnar – þau hafi ekki verið nefnd áður. Það er óheppilegt.

Hinn kosturinn sem nefndur er í Gætum tungunnar er að nota lausan greini í stað þess viðskeytta – þeir ganga í hin nýju verkalýðsfélög ríkisins. Það gengur vissulega upp setningafræðilega því að lausi greinirinn lýtur öðrum lögmálum á því sviði en sá viðskeytti. En í staðinn kemur annar vandi – hætta á stílbroti. Mörður Árnason segir um dæmi af þessu tagi í Málkrókum: „Hugsanlega á hér þátt feimni við lausa greininn, að mönnum finnist ankannalegt að nota hinn – hin – hið framanvið lýsingarorðið og nafnorðið, óþarflega stirt og hátíðlegt. Á því hefur að minnsta kosti borið síðari ár að ritfært fólk og vel máli farið, einkum af yngri kynslóð, forðast þetta stílbrigði, væntanlega af því að það hefur hátíðlegan blæ og getur valdið stirðleika.“

Þetta er alveg rétt og samræmist t.d. því að dæmi um lausan greini í þeim hluta Risamálheildarinnar sem helst sýnir óformlegt málsnið, samfélagsmiðlahlutanum, eru margfalt færri en í öðrum hlutum hennar. En Mörður bendir reyndar á fleiri leiðir en nefndar eru í Gætum tungunnar. Í staðinn fyrir að nota eignarfallseinkunn í útgerðin er nauðsynlegi hluti atvinnulífsins megi setja forsetningarlið og segja nauðsynlegi hlutinn af atvinnulífinu eða snúa orðaröðinni við og segja atvinnulífsins nauðsynlegi hluti – sem hann viðurkennir að vísu að sé „á jaðri venjulegrar íslensku“. En Mörður hallast þó að lausa greininum og segir: „Í réttu samhengi er þetta málform einsog konungur á veldisstóli, og stundum er einskis annars kostur.“

Ég verð að játa að mér finnst enginn kostur góður í þessu. Mér finnst setningar eins og sú sem amast er við í Gætum tungunnar, þeir ganga í nýju verkalýðsfélög ríkisins, ekki fullkomlega eðlilegar, og ekki heldur seldar voru veitingar í nýja mötuneyti skólans, nýju nemendur hefja nám í dag, en eldri á morgun, útgerðin er nauðsynlegi hluti atvinnulífsins og ríkisendurskoðun er góði hirðir opinberra stofnana svo að vitnað sé í dæmi úr Gætum tungunnar og Málkrókum. En mér finnst ekki ganga að nota sterka beygingu í þessum dæmum því að það breytir merkingunni, og mér finnst lausi greinirinn oftast of formlegur. Fyrir utan einhvers konar umorðun er líklega þrátt fyrir allt skást að segja það sem „sagt var“ í Gætum tungunnar.

Orðin hundrað og þúsund eru oft spyrt saman sem von er vegna merkingarlegrar hliðstæðu, en á þeim er einn grundvallarmunur – þúsund var þegar í fornu máli til sem bæði kvenkynsorð og hvorugkynsorð og hvort tveggja er fullkomlega viðurkennt í nútímamáli, en hundrað er aðeins viðurkennt sem hvorugkynsorð. Í kverinu Gætum tungunnar segir t.d.: „Sést hefur: Hundruðir manna voru drepnir. Rétt væri: Hundruð manna voru drepin. (Fleirtalan af hundrað er hundruð, en af þúsund ýmist þúsund eða þúsundir.)“ Kvenkynsmyndin hundruðir sem þarna er varað við er þó mjög algeng í nefnifalli og þolfalli fleirtölu – hátt á þriðja þúsund dæma er um hana á tímarit.is og á fimmta þúsund í Risamálheildinni, þar af talsverður hluti úr formlegu málsniði.

Elsta dæmi sem ég finn um kvenkynsfleirtöluna hundruðir er í Lögbergi 1895, og nokkur elstu dæmin eru úr vesturíslensku blöðunum þar sem þessi fleirtala var alla tíð algeng. En í Morgunblaðinu 1916 segir: „Hundruðir þúsunda hraustra ungra manna hafa fallið á vígvellinum fyrir Þýzkaland“, og upp úr því sést slæðingur af dæmum um þessa fleirtölu í íslenskum blöðum þótt hún verði aldrei mjög algeng á prenti enda löngum amast við henni. Elsta dæmi sem ég finn um athugasemd við hana er í Einingu 1954 þar sem vitnað er í erindi Magnúsar Finnbogasonar menntaskólakennara sem sagði: „Ekki hundruðir – heldur hundruð.“ Fjölmörg önnur dæmi má finna, t.d. fjallaði Gísli Jónsson margsinnis um hundruðir í Morgunblaðinu.

Varla leikur vafi á því að kvenkynsfleirtalan hundruðir hefur orðið til fyrir áhrif frá kvenkynsfleirtölunni þúsundir. Það hefði e.t.v. mátt búast við að myndin yrði hundraðir, þ.e. eintalan hundrað væri tekin og bætt við hana fleirtöluendingu kvenkyns, -ir. Vissulega má finna fáein dæmi um hundraðir og Þórunn Guðmundsdóttir sagði t.d. í Morgunblaðinu 1989: „Stundum hefi ég heyrt menn segja; „hundraðir“ í útvarpi. Seinast Bjarna Felixson í gær. Ætti þá eintalan að vera einn „hundruður“ samkvæmt því.“ En venjulega er þó fleirtöluendingu kvenkyns, -ir, bætt við fleirtölumynd hvorugkyns, hundruð. Því má segja að fleirtalan sé táknuð á tvennan hátt í hundruðir, bæði með hljóðbreytingunni a > u og með endingunni -ir.

Í þessu sambandi má benda á að hundrað er aldrei notað í kvenkyni í eintölu (sem ætti þá væntanlega að vera hundruð) – aldrei sagt *ein hundruð. Sama máli gegnir raunar með þúsund – andstætt því sem segir á Vísindavefnum er kvenkyn þess orðs varla til nema í fleirtölu eins og Málfarsbankinn bendir á. Í lesendabréfi í Alþýðublaðinu 1940 var þó spurt: „Hvort er réttara, að segja eitt þúsund eða ein þúsund, eins og t. d. Helgi Hjörvar gerir?“ Hannes á horninu svaraði: „Það mun réttara að segja ein þúsund, því að þúsund er kvenkyns. Það er víst yfirleitt óhætt að reiða sig á íslenzkuna hans Hjörvars.“ Það er þó væntanlega eðlilegt að líta svo á að spurningin snúist um kyn orðsins fremur en hvort eðlilegt sé að nota kvenkynið í eintölu.

En fleira er sérstakt um orðið hundrað. Í Málfarsbankanum segir: „Orðið hundrað er ýmist nafnorð í hvorugkyni (hundrað manna; ég mætti hundruðum manna á leiðinni) eða óbeygjanlegt lýsingarorð (hundrað manns; hundrað menn; ég mætti hundrað mönnum á leiðinni).“ Þetta samræmist því að hægt er að nota manns með hundrað en yfirleitt er eingöngu hægt að nota manns með óbeygjanlegum tölum (átta, tólf, tuttugu o.s.frv.) og tölum sem líta út fyrir að vera óbeygjanlegar (þúsund) eða eru hafðar óbeygðar (milljón). En hundrað er þó ekki óbeygjanlegt með öllu í stöðu lýsingarorðs – þótt það fallbeygist ekki beygist það í tölu, því að sagt er ég mætti tvö hundruð mönnum á leiðinni, alls ekki *tvö hundrað mönnum.

Hegðun talna og töluorða er um margt sérstök og flókin, eins og ég hef t.d. nýlega skrifað um í sambandi við númer – stundum beygjast tölur ekki þótt við því væri að búast út frá setningarlegri stöðu þeirra. En hér er ekki vettvangur til að gera því efni ítarleg skil, og hvað sem því líður er mál til komið að taka fleirtöluna hundruðir í sátt. Hún er eðlileg hliðstæða við þúsundir, á sér meira en hundrað ára sögu í málinu, er mjög algeng, og hefur náð fótfestu í formlegu málsniði eins og sjá má af tíðni hennar í prentuðum dagblöðum. Hún fullnægir öllum skilyrðum sem eðlilegt er að setja fyrir því að teljast málvenja og þar með eru engar forsendur eru til annars en telja hana rétt og eðlilegt mál.

Hvorugkynsorðið númer er tökuorð í íslensku, komið inn í málið um 1800 úr nummer í dönsku sem aftur er komið af numerus í latínu eins og fram kemur í Íslenskri orðsifjabók. Orðið beygist eins og önnur sterk hvorugkynsorð – bætir við sig -i í þágufalli og -s í eignarfalli eintölu, númeri og númers, og svo -um í þágufalli og -a í eignarfalli fleirtölu, númerum og númera. Í Skuld 1882 segir t.d.: „Mun þess getið aftast á hverju númeri, hvenær næsta blað komi út.“ Í Fréttablaðinu 2013 segir: „Júní er skoðunarmánuður bíla með 6 í endastaf númers.“ Í Þjóðviljanum 1940 segir: „Á morgun er síðasti dagur, sem menn eiga rétt á sömu númerum sem í fyrra.“ Í Alþýðublaðinu 1970 segir: „Mér hefur skilizt, að þetta sé 200 númera stöð.“

Þrátt fyrir þetta er mjög algengt að númer sé haft óbeygt – taki ekki þær endingar sem búast mætti við út frá setningarstöðu. Í Fálkanum 1961 segir: „Ég, segir hún, ég bý á númer sjö.“ Í Fréttablaðinu 2004 segir: „Sparisjóður Vélstjóra er í númer 18 og hefur verið í mörg ár.“ Í Morgunblaðinu 1991 segir: „Annars er söguþráðurinn þessi að drengurinn litli úr númer eitt er nú tekinn í fóstur hjá Simpson-fjölskyldunni.“ Í Morgunblaðinu 1932 segir: „Hver maður hefir sitt númer, frá númer 2 til númer 37.“ Í Vísi 1981 segir: „Áður hefur verið synjað um slíkt leyfi vegna númer 8, Fjalakattarins.“ Þarna stendur númer á eftir forsetningum sem ýmist stjórna þágufalli eða eignarfalli og því hefði mátt búast við númeri eða númers – en það er útilokað.

Þetta gildir eingöngu ef einhver tala kemur á eftir orðinu númer – annars beygist það eins og við væri að búast og dæmi voru sýnd um hér að framan. En það er ekki bara númer sem er óbeygt við þessar aðstæður – tölurnar sem koma á eftir beygjast ekki heldur. Það kemur að vísu ekki fram í þessum dæmum þar sem tölurnar eru flestar skrifaðar með tölustöfum, en við vitum vel að það er ekki sagt t.d. *frá númer(i) tveim. Sama máli gegnir um tölur sem standa á eftir öðrum nafnorðum eins og í kafla tvö, ekki *í kafla tveim, á síðu þrjú, ekki *á síðu þrem, o.s.frv. Að vísu er hugsanlegt að líta svo á að þarna sé orðið númer að baki þótt það sé ekki sagt – í kafla númer tvö, á síðu númer þrjú o.s.frv. – en það skiptir í sjálfu sér ekki máli hér.

Tölurnar beygjast aðeins ef þær hafa tölugildi, ekki ef þær eru notaðar sem einhvers konar einkennismark. Við getum sagt ég bý í tveimur húsum en hins vegar ég bý á (númer) þrjátíu og tvö, ekki *þrjátíu og tveimur. Í þessu tilviki er (númer) þrjátíu og tvö eins konar heiti hússins sem ég bý í – það merkir ekki að þetta sé þrítugasta og annað hús í götunni. Ef orðið númer er notað á undan tölunni dregur það dám af henni og beygist ekki eins og fram hefur komið. En ef tölur einar og sér eru notaðar sem heiti einhvers fyrirbæris standa þær yfirleitt í karlkyni og beygjast. Á Laugavegi 22 í Reykjavík var lengi rekið Veitingahúsið 22 sem venjulega gekk undir nafninu Tuttugu og tveir. Fólk fór á Tuttugu og tvo og var á Tuttugu og tveimur.

Gleðilegt sumar! Sem fyrrverandi kennara í íslensku var mér boðið að vera við vígslu húss íslenskunnar, Eddu, í fyrradag, og í gær fór ég aftur í húsið til að skoða það betur og stóð lengi við. Mér finnst þetta stórkostlegt hús – gjörhugsað og glæsilegt, en án alls íburðar. Það er mikilsvert að þarna verður hægt að sýna almenningi helstu dýrgripi íslenskrar bókmenningar. Fyrir fimm árum sátum við hjónin um mánaðarskeið á bókasafni Trinity College í Dublin og horfðum daglega út um gluggann á langa biðröð fólks sem beið eftir að skoða þjóðardýrgrip Íra, Book of Kells. Það er vissulega falleg og merkileg bók en ekki hóti merkilegri en Flateyjarbók eða Konungsbók eddukvæða. Vonandi verður brátt komin röð fyrir utan Eddu.

Nafnið Edda var eiginlega sjálfgefið á þetta hús – hefur skírskotun til fornbókmenntanna, er lipurt og meðfærilegt, og er þekkt á alþjóðavettvangi. Það er samt mikilvægt að nafngiftin leiði ekki til þess að fólk tengi húsið og þá starfsemi sem þar á að fara fram eingöngu við fornan menningararf, því að þótt frábært sé að geta loks sýnt handritunum þann sóma sem þau eiga skilið er ekki síður nauðsynlegt að hlúa að íslenskunni á okkar tímum, efla hana og styrkja á allan hátt. Þess vegna þarf þjóðinni að finnast að hún eigi þetta hús og eigi erindi í það, og starfið sem þar fer fram komi henni við. Talið er að 12-14 þúsund manns hafi komið að skoða húsið í gær og það gefur vísbendingu um að þjóðin hafi áhuga á húsinu og væntanlegri starfsemi þar.

Meðal þess sem nú er brýnt að gera er að fjölga nemendum í íslensku en þeim hefur farið fækkandi undanfarin ár eins og ég hef áður skrifað um. Ég heiti á ykkur öll að hvetja ungt fólk sem þið þekkið til að kynna sér íslenskunám. Ég hef orðið var við að framhaldsskólanemar óttast oft að þau séu að loka einhverjum leiðum eða jafnvel fara inn í blindgötu með því að fara í háskólanám í íslensku – þau komist ekki í skiptinám til útlanda, og námið nýtist þeim hvergi nema á Íslandi og aðeins á þröngu sviði. Þau standa líka oft í þeirri meiningu að í háskólanámi í íslensku sé bara verið að gera meira af því sama og þau hafa verið að gera í skólagöngu sinni fram að því. En ef þau ákveða samt að taka áhættuna komast þau fljótt að raun um annað.

Íslenskunám er nefnilega í senn þjóðlegt og alþjóðlegt og nýtist á fjölmörgum sviðum. Forsætisráðherra er t.d. með meistaragráðu í íslensku, og ég er alltaf að rekast á gamla nemendur í ýmsum störfum sem í fljótu bragði virðast alls óskyld íslenskunni, en undantekningarlaust segja þau mér að íslenskunámið hafi komið þeim að góðu gagni. Bæði íslenskt mál og íslenskar bókmenntir eru líka alþjóðleg rannsóknarefni sem fengist er við á fræðilegum grundvelli í fjölda erlendra háskóla. Með aukinni áherslu á þverfaglegar rannsóknir og fræði undanfarin ár hafa líka skapast forsendur fyrir því að flétta íslenskt mál og bókmenntir saman við ýmsar aðrar greinar og setja þannig hefðbundin rannsóknarefni í nýtt og spennandi samhengi.

Hina alþjóðlegu skírskotun íslenskunnar og íslenskrar menningar má marka af því að fjöldi erlendra stúdenta kemur til landsins á hverju ári til að stunda nám í íslenskum miðaldafræðum, og íslenska sem annað mál er fjölmennasta kennslugrein Háskólans um þessar mundir. Við getum velt fyrir okkur hvers vegna íslenskir nemendur sæki ekki meira í háskólanám í íslensku en raun ber vitni, en ástæðurnar fyrir því skipta svo sem litlu máli svo lengi sem okkur tekst ekki að snúa þeirri þróun við. Það er það sem við þurfum að leggja áherslu á – ekki með því að tala um viðkvæma stöðu íslenskunnar eða höfða til þjóðerniskenndar, heldur með því að leggja áherslu á að íslenskunám er skemmtilegt og hagnýtt, en fyrst og fremst fræðandi og þroskandi.

Í áhugaverðu samtali Gunnars Smára Egilssonar við Ingibjörgu Sólrúnu Gísladóttur og Silju Báru Ómarsdóttur á Samstöðinni var nefnt að það ylli vandkvæðum í umræðu um öryggismál að í íslensku væri eitt og sama orðið, öryggi, notað bæði um það sem heitir security og safety á ensku – sikkerhed og tryghed á dönsku. Orðið security merkir „protection of a person, building, organization, or country against threats such as crime or attacks by foreign countries“ eða 'vernd fólks, bygginga, stofnana eða ríkis fyrir ógnunum svo sem glæpum eða árásum erlendra ríkja'; en safety merkir „a state in which or a place where you are safe and not in danger or at risk“ eða 'aðstæður eða staður þar sem fólk er öruggt og ekki í hættu eða einhvers konar áhættu'.

Það er oft vitnað í frægar ljóðlínur Einars Benediktssonar: „Ég skildi, að orð er á Íslandi til um allt, sem er hugsað á jörðu.“ Við vitum svo sem að þetta er ofsagt en hins vegar er mikilvægt að hafa í huga að orðaforði tungumála, og deiling merkingar á orð, er ólíkt milli mála. Íslenskan endurspeglar ekki nákvæmlega orðaforða einhverra annarra tungumála og þótt enska og danska geri einhvern greinarmun er ekki sjálfgefið að íslenska þurfi að gera það líka. Ef það kemur upp, t.d. í þýðingum, að okkur finnist vanta orð í íslensku til að samsvara erlendu orði er oft hægt að leysa það með orðasambandi, umorðun eða útskýringu. Ég skrifaði t.d. einu sinni pistil þar sem ég rökstuddi að óþarfi hefði verið að búa til orðið leikbreytir til að þýða game changer.

Það breytir því ekki að stundum getur verið mikilvægt til að forðast misskilning að hafa mismunandi orð fyrir ólík fyrirbæri. Eins og fram hefur komið snýst öryggi um öryggi ríkisins annars vegar, það sem hefðbundið er að flokka undir öryggis- og varnarmál, en öryggi almennings hins vegar, t.d. gagnvart ofbeldi á götum úti eða heimilisofbeldi, en líka fjárhagslegt og félagslegt öryggi, öryggi gagnvart náttúruvá o.fl. Þetta tvennt er gerólíkt og þarf ekki að fara saman – fólk getur búið við ýmiss konar óöryggi þótt ríkið sem það býr í sé öruggt gagnvart árásum erlendra ríkja, og fólk getur verið öruggt á heimavelli í ríkjum sem búa við óöryggi vegna ytri ógnunar. Það væri hentugt að mínu mati að hafa mismunandi orð um þetta tvennt.

„Málfræðingarnir redda þessu bara“ sagði Gunnar Smári í áðurnefndu samtali. Það er hægara sagt en gert, en þó má reyna. Ég fór að leita í orðabókum og staðnæmdist við lýsingarorðið óhultur sem er eitt þeirra samheita sem gefin eru við öruggur í Íslenskri samheitaorðabók. Mér datt í hug hvort hugsanlegt væri að mynda nafnorðið óhylti með i-hljóðvarpi af óhultur, á sama hátt og öryggi er myndað af öruggur. Þegar betur var að gáð reyndist þetta orð vera til – í ekki ómerkari bók en Danskri orðabók með íslenskum þýðingum eftir Konráð Gíslason frá 1851. Þar er orðið Almeensikkerhed þýtt sem 'alþjóðlegt óhylti' en Borgersikkerhed þýtt sem 'þegnleg óhylti' og bætt við til skýringar „sú vernd sem þegnarnir hafa af því ríki sem þeir eru í“.

Orðið óhylti, sem kemur hvergi fyrir annars staðar svo að ég viti, er þarna ýmist notað í kvenkyni (þegnleg óhylti) eða hvorugkyni (alþjóðlegt óhylti) – hvort tveggja getur staðist formsins vegna. Í því sambandi má benda á að athygli, sem er myndað af athugull á sama hátt, var til skamms tíma ekki síður notað í hvorugkyni en kvenkyni þótt kvenkynið hafi orðið ofan á í nútímamáli – en hvorugkynið skýrir s-ið í athyglisverður. Vitanlega þarf að venjast óhylti eins og öðrum nýjum orðum en þetta er gott og gagnsætt orð. Ég legg til að það verði haft í hvorugkyni og notað í staðinn fyrir öryggi í merkingunni 'almannaöryggi' (e. safety) – ef ástæða þykir til nánari skilgreiningar má þá tala um fjárhagslegt óhylti, félagslegt óhylti o.s.frv.