Orðið griplimur var um tíma notað sem íðorð í merkingunni ʻhandleggur og höndʼ en svo mikið var hæðst að því að það féll úr notkun. Orðin leghafi og legberi hafa mátt sæta svipaðri meðferð. Mikilvægt er að átta sig á þeim grundvallarmun sem er á íðorðum sem einkum eru ætluð til nota í sérhæfðu samhengi og almennum orðum daglegs máls.

Griplimur

Við vitum að sjálfsögðu öll hvað orðin hönd og handleggur merkja, en þótt skýr munur sé á merk­ingu þeirra er annað orðið iðulega notað í merkingu beggja í dag­legu tali án þess að nokkr­um finnist það athugavert. Við ákveðnar aðstæður skiptir samt máli að hafa eitt orð sem vísar sam­eiginlega til handar og handleggs og hefur alveg skýra og ótvíræða merkingu. Þetta á eink­um við í læknisfræðilegu samhengi og í Íðorðasafni lækna í Íðorðabanka Árna­stofn­unar eru gefin tvö íðorð, samheiti, sem þjóna þessum tilgangi – orðið axlarlimur og orða­sam­bandið efri út­limur sem er skilgreint sem ʻEfri limur líkamans, innifelur öxl, upphandlegg, oln­boga, fram­hand­legg, úlnlið, hönd og fingurʼ. Í daglegu tali skiptir svo nákvæm skilgreining engu.

En um íðorð gilda að ýmsu leyti aðrar reglur en um orð í almennu máli. Það er t.d. algert aukaatriði hvort íðorð eru falleg (hvernig sem á að meta það) þótt fegurð spilli vitanlega aldrei. Það er ekki heldur aðalatriði að íðorð séu stutt eða lipur þótt það sé vissulega til bóta. Það er æskilegt að íðorð séu gagnsæ en ekki nauðsynlegt. En íðorð þurfa að vera mynduð samkvæmt al­mennum orðmyndunarreglum málsins, og ef þau eru hluti af ákveðnu kerfi þurfa þau að vera mynd­uð á sama hátt og önnur sambærileg orð innan kerfisins (orð sem tákna lagar­mál enda t.d. öll á -lítri og orð yfir lengdarmál enda á -metri). Meginatriðið er þó að þau þurfa að hafa skýra, ótvíræða og vel skil­greinda merkingu – eins og efri útlimur / axlarlimur hér að framan.

Ég geri tæpast ráð fyrir að mörg ykkar þekki orðið axlarlimur enda er það ekki að finna í neinum almennum orðabókum. Íðorð eru nefnilega bundin við ákveðið samhengi og oft lítið sem ekkert notuð í almennu máli, og þar af leiðandi iðulega lítið þekkt meðal almennings – axlarlimur kemur t.d. aðeins fyrir í þremur dæmum á tímarit.is, og alls ekki í Risa­mál­heild­inni. En þetta er ekki eina orðið sem stungið hefur verið upp á í þessari merkingu. Um tíma var orðið griplimur notað í læknis­fræðilegu samhengi og á tímarit.is má finna allnokkur dæmi um það frá síðustu 40 árum, lang­flest úr Læknablaðinu og öðrum ritum á heilbrigðissviði. Þetta er gagnsætt orð og gott sem slíkt, en það komst á flakk og þótti fáránlegt og það var óspart gert gys að því.

Þetta kemur glöggt fram í grein sem formaður orðanefndar Lækna­félagsins skrifaði í Lækna­blaðið 1997: „Undirritaður hefur einungis óljósa minningu um það hvenær hann komst fyrst í kynni við heitið griplimur, en andúðin sem það vakti er enn nánast áþreifanleg. Apar og óæðri dýr máttu svo sem hanga á griplimum sínum í trjánum, en menn réttu ekki hver öðrum grip­limina! Þó er heitið sem slíkt ágætt sem kerfisheiti til að nota um útlim (L: extremitas) sem get­ur gripið, á sama hátt og heitið ganglimur lýsir útlim sem nota má til gangs.“ Orðið grip­lim­ur er ekki lengur í Íðorðasafni lækna þótt læknar noti það eitthvað enn ef marka má greinar í Læknablaðinu. Það varð sem sé fórnarlamb ástæðulauss moldviðris – eins og fiskari nýlega.

Leghafi

Víkur nú sögunni að orði sem í fljótu bragði virðist kannski alls óskylt griplim – nafnorðinu leg­hafi. Þetta er nýlegt orð í málinu – elsta dæmi sem ég finn um það er frá 2012 en það komst þó fyrst inn í umræðuna fyrir tveimur árum eða svo. Annað orð sem stundum er notað í sömu merkingu er legberi, og einnig er hefur orðið leghafandi verið notað, ýmist sem nafnorð eða lýs­ingarorð (leghafandi fólk), m.a. í umræðum á Alþingi árið 2021. Mörgum finnst leghafi ljótt orð og um það er vitan­lega þýðingarlaust að ræða, að öðru leyti en því að minna á að það tekur yfirleitt alltaf nokkurn tíma að venjast nýjum orðum. En þetta orð er a.m.k. rétt myndað og gagn­sætt – -hafi merkir yfirleitt ʻsem hefur eitthvaðʼ og leghafi vísar því til fólks sem hefur leg.

Sá misskilningur (eða útúrsnúningur) hefur verið áberandi í umræðunni að orðið leghafi sé sam­heiti við kona og eigi jafnvel að leysa það orð af hólmi vegna einhvers pólitísks rétttrúnaðar. En það er fjarri sanni. Það eru ekki allar konur með leg. Sumar hafa undirgengist legnám og aðrar eru fæddar án legs, þ. á m. trans konur. Hins vegar er til fólk sem skilgreinir sig ekki sem konur en er samt með leg. Það getur verið kynsegin fólk sem skilgreinir sig hvorki sem karl né konu, og einnig trans karlar sem ekki hafa farið í legnám. Því er ljóst að leghafar geta verið kven­kyns, karlkyns og hvorugt, þ.e. skilgreint sig utan kynjatvíhyggju. Af þeirri ástæðu er frá­leitt að halda því fram að þetta orð geti komið, eða því sé ætlað að koma, í stað orðsins kona.

Orðið leghafi er nefnilega íðorð, einkum ætlað til nota í læknisfræðilegu samhengi en sjaldan nauðsynlegt í almennu máli. Orðið var t.d. notað í fyrravetur í tengslum við frumvarp heil­brigðis­ráðherra um skimunarskrá þar sem m.a. er fjallað um skimanir fyrir leghálskrabbameini. Það segir sig sjálft að slík skimun þarf að taka til fólks með leg, óháð kyni. Þetta er því gagnlegt orð, en einungis í ákveðnu og þröngu samhengi og yfirleitt um hóp, sjaldnast um einstaklinga. En af einhverjum ástæð­um virðist sumt fólk ekki skilja þetta, eða ekki vilja skilja það. Þess í stað hafa orðið til langir þræðir af hneykslun þar sem fólk talar um hvað þetta sé óþarft og fáránlegt orð, og margar kon­ur segja að þær vilji alls ekki nota það – eða láta nota það um sig.

Vitanlega ræður fólk sjálft hvaða orð það notar en hæpið er að fólk geti hafnað því að um það séu notuð tiltekin íðorð sem ekki eru annað en líffærafræðileg skilgreining. Í umræðunni hefur líka verið spurt hvers vegna ekki séu notuð sambærileg orð um karlmenn – nefnd hafa verið orð eins og punghafi, eistnaberi, eistna­hafi, tittlingshafi, blöðruhálskirtilshafi og fleiri. Við því er það að segja að væntanlega hefur ekki verið þörf á þessum orðum hingað til, en auðvitað er ekkert því til fyrir­stöðu að nota þau ef þörf krefur. Þau eiga það sameiginlegt með leghafi að þau vísa til tiltekinna líffæra en ekki til fólks af tilteknu kyni. Ef teknar væru upp skimanir fyrir eistnakrabbameini eða krabba­meini í blöðruhálskirtli væru viðkomandi orð sannarlega gagnleg.

Íðorð og almennt mál

Orðið griplimur er gott dæmi um það hvernig hægt er að eyðileggja orð sem þjóna ágætlega þeim tilgangi sem þeim var ætlaður með því að slíta þau úr samhengi, rangtúlka þau og gera gys að þeim. Það var aldrei ætlað til notkunar í almennu máli en með þessu var komið slíku óorði á þetta gagnsæja orð að það var ekki lengur nothæft sem íðorð. Orðin leghafi og legberi hafa verið notuð í greinum þar sem ráðist er á trans fólk eða hæðst að því, og merking þeirra og notk­un skrumskæld. Þau sem fordæma orðin eru meðvitað eða ómeðvitað að leggja lóð á vogar­skálar þeirr­ar transfóbíu sem því miður virðist fara vaxandi. Látum orðin ekki fá sömu örlög og grip­limur heldur gefum þeim þegnrétt í málinu – þau hvorki spilla íslenskunni né smætta konur.

Í gær rakst ég á það í Málvöndunarþættinum að spurt var um orðið góss – hvort það væri til bæði í eintölu og fleirtölu. Fyrirspyrjandi þekkti það bara í eintölu en í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er þó fleirtala einnig gefin upp. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið skýrt 'eignir' og tekið fram að það sé „gamalt“ sem merkir væntanlega að það sé lítið notað í nútímamáli. Svo virðist þó ekki vera – í Risamálheildinni er á þriðja þúsund dæma um það, bæði úr formleg og óformlegu máli. Orðið er töluvert notað í lagamáli og á því eru þrjár skilgreiningar í Lögfræðiorðasafninu: 'Eignasafn, samsafn smárra sem stórra hluta og eigna'; 'Stórbýli'; og 'Farmur, sbr. stykkjagóss' sem tekið er fram að sé „einkum í eldra sjóréttarmáli“.

Eins og kemur fram í Íslenskri orðsifjabók er orðið góss upphaflega góðs, eignarfall eintölu af lýsingarorðinu góður, í samböndum eins og eiga nokkuð góðs í merkingunni 'eiga eitthvað af (einhverju) góðu'. Í Ordbog over det norrøne prosasprog er hátt á annað hundrað dæma um orðið sem er skrifað með ýmsu móti í fornum textum: godz, goðs, goz, goðz, góðs, góz, o.fl. Í sumum þessara dæma væri hugsanlegt að greina orðið sem eignarfall lýsingarorðs út frá setningarstöðu – „gekk hann fyrir jarl ok bauð fyrir Flosa allt þat góðs, er hann átti“ segir t.d. í Njálu. En í flestum tilvikum er það þó greinilega notað sem nafnorð og bætir iðulega við sig nafnorðsendingum – „stalu þiofar micklu godzi“ segir t.d. í Þorláks sögu helga.

Í langflestum tilvikum er orðið notað í eintölu í fornu máli, en fleirtala kemur þó fyrir – „Hæringr tók við gózum Þorgils“ segir í Flóamanna sögu og í máldaga frá 1408 er talað um að „skoða góssin“. Fáein dæmi eru um fleirtölu frá síðari öldum – „Öll þau godtz og peningar“ segir í bréfi frá 1542, og í Vallaannál segir árið 1720: „hafði gefið amtmanni mestan hlut góssa sinna, fastra og lausra.“ Nokkur dæmi eru um fleirtölu á tímarit.is. „Prestekknasjóðinn getur ríkið auðvitað tekið með ofríki og allar eignir kirkjufjelagsins, líkt og fornu góssin voru tekin“ segir í Kirkjublaðinu 1895. „Hann ólst upp á góssum feðra sinna, m.a. í Graditz“ segir í Morgunblaðinu 1987. „Kaflinn um íslensku góssin er fróðlegur“ segir í Sögu 1976.

Fleirtalan var þó alla tíð mjög sjaldgæf og eingöngu notuð í merkingunni 'jarðeign, stórbýli' Eintalan getur einnig haft þá merkingu sem sést þó sjaldan í nútímamáli, sem og samsetningin stórgóss sem er væntanlega tekið beint úr Storgods í dönsku – sama gildir um gósseigandi af Godsejer. Ýmsar fleiri samsetningar af orðinu eru til, margar notaðar í (eldra) lagamáli og skilgreindar í Lögfræðiorðasafninu svo sem erfðagóss 'Erfðafé', jarðagóss 'Jarðeignir', kirkjugóss 'Kirkjueignir, fjármunir í eigu kirkju', lausagóss 'Lausafé', stykkjagóss 'Laus farmur, einstakar flutningseiningar' o.fl. Farmur strandaðra skipa var nefndur strandgóss – „Uppboð var haldið í gær á strandgóssinu frá »Rigmor« segir í Verkamanninum 1921.

En í nútímamáli er orðið góss langoftast notað um samsafn ýmissa (oft óskyldra) hluta og iðulega talað um „allt góssið“. „Ójá, það var stundum mikið umstang meðan klakka þurfti allt góssið og reiða á hestum yfir langa fjallvegi“ segir í Austra 1957. „Ég átti bágt með að fela hneykslun mína þegar ég sá allt góssið; geislaspilara, fullt af diskum, hátalara, rosalegt magn af sælgæti og svo áfengi“ segir í Vikunni 2000. „Hún skilur eftir sig slóð leyndarmála og auðæva og það má búast við hörðum deilum erfingja um hver hljóti allt góssið“ segir í Fréttablaðinu 2011. Mjög algengt er líka að nota góss um ránsfeng – „Það er alveg nýtt að þjófar steli beinlínis til að flytja góssið á haugana“ segir í Morgunblaðinu 2010. Skýringin 'eignir' er því ófullkomin.

Í gær var hér spurt um sögnina pilla í sambandinu pilla sig. Guðrún Kvaran skrifaði stuttan pistil um þessa sögn á Vísindavefnum árið 2011. Þar segir: „Sögnin pilla sig (einnig með þágufalli pilla sér) er notuð í óformlegu máli um að 'fara, koma sér burt, drífa sig'. Hún er nær eingöngu notuð neikvætt í skammartóni: „Pillaðu þig burt“, „Pillaðu þig á fætur“. Hún virðist notuð í málinu í þessari merkingu frá því snemma á 20. öld. Að baki liggur sögnin að pilla 'reyta, tína' sem er tökuorð úr dönsku pille frá 19. öld en í dönsku er sambandið pille af notað á sama hátt og pilla sig/sér í íslensku, til dæmis „pil af med dig!“ 'komdu þér í burtu'.“ Í Íslenskri nútímamálsorðabók er pilla sig hins vegar skýrð hlutlaust – 'fara burt, fara'.

Elsta dæmi sem ég finn um pilla sig er í Dagskrá 1897: „Þá eru það sælustundirnar kláranna, að standa bundnir meðan riddararnir eru að „pump“ bjórinn á drykkjukránum við veginn. Þess á milli fá þeir að „pilla sig“.“ Annað dæmi er í Nirði 1916: „Peningamennirnir yrðu að „pilla“ sig burt, þangað, sem eitthvað væri fáanlegt fyrir peningana.“ Fyrsta og önnur persóna koma síðar: „En á meðan jeg fór úr, þá skelti Ragnhildur sjer í dívaninn og sagðist vera orðin svo syfjuð, að hún yrði að fara að sofa, og mætti jeg því til með að pilla mig“ segir í Harðjaxli réttlætis og laga 1926, og „Þú hefur ekkert hingað að gera, þú getur pillað þig heim“ segir í Eimreiðinni 1949. En vissulega má búast má við að orðið hafi verð algengara í talmáli en riti.

Þágufallið sést fyrst í Morgunblaðinu 1971: „Og vertu viðbúinn að pilla þér út úr framboðinu til þingsins þann dag.“ Í Vísi 1981 segir: „Ég pillaði mér burt en maðurinn reyndi að stumra yfir stúlkunni.“ Í Tímanum 1982 segir: „Eins gott að pilla sér.“ En þágufallið hefur sótt mjög á í seinni tíð, eins og marka má af því að í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar eru hátt í þrisvar sinnum fleiri dæmi um pilla mér / þér / sér en um pilla mig / þig / sig. Ekki er gott að segja hvers vegna þágufallið kemur upp og nær yfirhöndinni. Sambandið pilla sig er e.t.v. borið saman við önnur sambönd með þolfalli eins og drífa sig, hypja sig eða eitthvað slíkt, en pilla sér gætu verið áhrif frá þágufallssamböndum eins og koma sér eða jafnvel drulla sér.

Þegar sögnin er notuð í boðhætti er hún „nær eingöngu notuð neikvætt í skammartóni“ eins og Guðrún Kvaran segir. En öðru máli gegnir hins vegar þegar mælandi notar hana um sjálfan sig, annaðhvort í fyrstu eða þriðju persónu. Í Vorinu 1968 segir: „Það er víst bezt að pilla sig.“ Í Degi 1983 segir: „Það var því ekki um annað að gera en að pilla sig heim.“ Í Vikunni 1979 segir: „Ég veit að þar sem ég er orðin tvítug og vel það, þá ætti ég nú að pilla mig og leyfa þeim að vera í friði.“ Á Bland.is 2006 segir: „Jæja, það er allt orðið svo rólegt hér svo ég er að hugsa um að pilla mér upp í rúm.“ Þarna er ekki um skammartón að ræða og merkingin hlutlaus eins og lýst er í Íslenskri nútímamálsorðabók – þetta merkir að mál sé til komið að færa sig um set.

Eitt af því sem ég fjallaði um í útvarpsþættinum Daglegt mál þegar ég sá um hann í tvo mánuði sumarið 1984 voru orð um breakdance. Þessi dans komst í tísku á Íslandi snemma árs 1984 – sést fyrst nefndur með þessu nafni í blöðum í mars það ár. Í maí var samnefnd kvikmynd frumsýnd á Íslandi og í dómi um hana sagði: „Þar eru gerð skil því breakdance æði sem gripið hefur Bandaríkjamenn að undanförnu, og þá einnig Íslendinga.“ Eins og þarna sést var orðið stundum haft með enskri stafsetningu en strax í mars 1984 var þó farið að skrifa það upp á íslensku, breikdans, og sú mynd hefur alla tíð verið miklu algengari. Fljótlega var þó farið að leita að íslensku heiti á dansinn og vantaði ekki að ýmsar tillögur kæmu fram.

Í Morgunblaðinu 17. júní segir: „Danskeppni í skrykk (break-dans) var haldin á skemmtistaðnum Traffic mánudaginn 3. júní sl.“ Nokkrum dögum síðar birtist í sama blaði athugasemd frá Baldri Jónssyni sem segir blaðið hafa spurt sig um íslenskt orð yfir breakdance og hann hafi stungið upp á orðinu skrykkdans eða skrykkur. Það orð var þó komið fram áður – í janúar 1984 var Heiðar Ástvaldsson danskennari spurður í DV: „Og hver er svo vinsælasti dansinn í dag?“ Hann svarar: „Ætli það sé ekki skrykkurinn.“. En í grein í Morgunblaðinu 3. ágúst stakk Baldur upp á að nota orðin skrykkir eða skrykkill um þau sem dansa skrykk. Sögnin skrykkja var líka eitthvað notuð um athöfnina. En ekki vakti skrykkurinn þó hrifningu allra.

„Mér finnst skrykkur alveg „vemmilega“ ljótt orð“ sagði Stefán Baxter í Vikunni, og Gunnar Salvarsson sagði í DV: „Oftar sitjum við þó uppi með einhver afkáraleg orð, skrípiyrði sem svo eru nefnd, eins og til dæmis skrykkur þar sem einfaldara og ólíkt smekklegra hefði verið að brúka orð eins og brek eða hreinlega breik með íslenskri stafsetningu.“ Í DV segir Páll Bergþórsson: „Mig langar að koma með aðra betri tillögu um íslenskt orð yfir breakdance. Þetta er brekdans. Orðið brek er íslensk[t] og þýðir brot samanber breksjór = brotsjór. Orðið hefur því marga kosti. Það er íslenskt, er bein þýðing á break og hljómar einnig svipað og orðið break.“ Einnig var stungið upp á að nota brokkdans um dansinn og brokkari um þau sem dansa.

Orðin skrykkur og skrykkdans voru töluvert notuð 1984 en misstu fljótt flugið – eins og dansinn gerði reyndar líka – og það fyrrnefnda kemur varla fyrir á prenti eftir 1985. Því síðarnefnda, sem komst á lista um tíu verstu nýyrði 20. aldarinnar í DV 1999, bregður hins vegar einstöku sinnum fyrir – „Skrykkdansinn er mikil list og má oft sjá nær ótrúlegar hreyfingar þegar skrykkdansarar eru í ham“ segir t.d. í Morgunblaðinu 2003; „Breakið, eða skrykkdans eins og það útleggst á íslensku, hefur verið í nokkurri lægð síðustu ár“ segir í Fréttablaðinu 2007. Orðið brekdans var andvana fætt, að ekki sé talað um brokkdans, en breikdans hefur hins vegar verið töluvert algengt alla tíð síðan 1984, þótt það hafi sótt verulega í sig veðrið eftir aldamótin.

En að lokum er rétt að vekja athygli á því sem Gunnar Salvarsson segir: „Þjóðin hefur enda ekki hingað til haft fyrir því að finna ný orð og algerlega óskyld því útlenda þegar tískudansar eiga í hlut: tvist, rokk, jenka, bömp, charleston og samba og hvað þeir heita nú allir, hafa einfaldlega verið stafsettir á íslensku eftir útlenda orðinu.“ Þetta er alveg rétt og áhugavert að velta fyrir sér hvers vegna svona mikilvægt þótti að koma með nýyrði fyrir breakdance. Mér finnst líklegt að það stafi af því að við teljum okkur skilja orðhlutana break og dance og finnist þess vegna nauðsynlegt að íslenska þá – orð sem bera með sér enskan uppruna sinn eru verr séð í málinu en orð sem eru bara hljóðastrengir sem hafa enga merkingu fyrir okkur.

Í gær sá ég á mbl.is fyrirsögnina „Elín Hall og GDRN með nýjan smell“. Mér fannst þetta svolítið skrítið vegna þess að ég hef talið að smellur merkti 'vinsælt dægurlag' eins og það er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók. Umrætt lag kom hins vegar út í gær og er því tæpast orðið vinsælt enn, þótt það sé vissulega líklegt til vinsælda og það réttlæti e.t.v. þessa orðanotkun. En í framhaldi af þessu fór ég að rifja upp þegar orðið smellur, sem vitanlega er gamalt í málinu, a.m.k. frá fyrri hluta 18. aldar, var tekið upp í þeirri merkingu sem hér um ræðir. Sú merking virðist reyndar ekki vera að fullu viðurkennd enn eins og marka má af því að þótt skýringuna ‚vinsælt dægurlag‘ sé einnig að finna í Íslenskri orðabók er hún þar merkt „óforml.“

Á síðasta þriðjungi tuttugustu aldar var enska orðið hit eða hit song smám saman að lauma sér inn í íslensku. Elsta dæmi sem ég hef fundið um það er í Vísi 1962, þar sem Sigfús Halldórsson er spurður: „Getum við ekki átt von á fleiri „hit“-lögum frá þér á næstunni?“ Annað dæmi frá sjöunda áratugnum er í Alþýðublaðinu 1969: „Á plötunni eru gömlu „hit“ lögin hans og Lady Madonna og Lovely Rita eftir J. Lennon og McCartney.“ En annars fór orðið ekki að sjást að ráði fyrr en um 1973 og breiddist mjög ört út á seinni hluta áttunda áratugarins og framan af þeim níunda. Á tímarit.is eru rúm 300 dæmi um orðið, flest fyrir 1985. Orðið er oftast skrifað með bandstriki, hit-lag, en þó stundum hitlag, og iðulega gæsalappir um það eða fyrri hlutann.

Landslagið í dægurtónlist á Íslandi snöggbreyttist þegar Rás tvö tók til starfa 1. desember 1983. Skyndilega var margfalt meira talað um dægurtónlist á opinberum vettvangi en áður hafði verið. Á þessum tíma var málsnið talmiðla þó enn býsna formlegt og t.d. var skrifað nákvæmt handrit að öllum þáttum Rásar tvö. Starfsfólki þar virðist hafa þótt æskilegt að halda erlendum slettum í lágmarki og e.t.v. hafa hlustendur líka gert athugasemdir við þær. Í DV skrifar Gunnar nokkur þann 19. júlí 1984: „Nú hafa útvarpsmenn rásar 2 auglýst eftir nýyrði yfir orðið Hit-song, þ.e. lag sem slær í gegn. Ekki ætla ég að koma meö tillögu en vil eindregið lýsa stuðningi mínum við tillöguna: smellur.“ Ekki kemur fram frá hverjum þessi tillaga hafi verið.

Það er skemmst frá því að segja að þessi tillaga reyndist alger smellur. Elsta dæmi sem ég finn um þessa notkun orðsins er í plötudómum NT hálfum mánuði fyrr, 4. júlí 1984: „Þá er búið að renna svona yfir plötuna og niðurstaðan er þessi að mér finnst tilfinnanlega vanta fleiri sterka smelli (hit-lög).“ Fjölda dæma um orðið má svo finna í ýmsum fjölmiðlum strax í júlí og ágúst þetta sumar – og orðið hit-lag hætti næstum alveg að sjást. Í DV 7. september skrifar Gunnar Salvarsson: „Fjölmargir keppast nú við að böggla saman nýyrðum enda talsverð eftirspum eftir slíkum orðum, einkum í útvarpsþáttum. Sumt af þessum nýju orðum hefur lukkast vel, annað miður. Smellur er til dæmis fínt orð yfir vinsælt dægurlag sem enskir kalla „hit“.“

Á þessum tíma var Rás tvö eina útvarpsstöðin sem sem sendi út dægurtónlist og hafði því mikil áhrif, og ýmislegt má nefna sem sýnir hve fljótt orðið sló í gegn. Strax í september kom út platan „Á slaginu – 12 smellir“ sem „er meiriháttar safnplata með öllum vinsælustu smellunum í dag“. Á dagskrá Fréttaútvarpsins, útvarpsstöðvar sem var rekin (ólögleg) í viku í verkfalli BSRB í október var liðurinn „Smellir – Það allra nýjasta úr poppheiminum“. Í nóvember kom út fyrsta tölublað af nýju unglingablaði sem hét Smellur. Auk þess urðu til samsetningar af orðinu eins og ellismellur um gömul lög sem voru vinsæl á sínum tíma, sumarsmellur, partísmellur, ofursmellur, stórsmellur, poppsmellur, rosasmellur, Eurovisionsmellur o.fl.

Þótt hit-lag hyrfi næstum alveg úr prentmiðlum eftir 1984 hefur það nú verið endurvakið í breyttri mynd – hittari. Elsta dæmi um það er í DV 31. október 1983: „Á plötunni eru 11 pottþétt McCartney-lög hverju öðru betra og syngur Michael Jackson með McCartney 2 HITTARA.“ Örfá dæmi eru um orðið frá næstu árum og kannski hefði það náð fótfestu ef smellur hefði ekki komið fram skömmu síðar. En undir aldamótin komst orðið skyndilega í mikla notkun og nú eru rúm 400 dæmi um það á tímarit.is. Í áratug frá 1997 eru langflest dæmin um orðið í DV og það virðist hafa stuðlað að útbreiðslu þess. Þetta orð fellur í sjálfu sér ágætlega að málinu og ekkert við það að athuga, en það hefur ekki komist inn í orðabækur enn sem komið er.

Þrátt fyrir þennan uppgang orðsins hittari er smellur enn mikið notað, a.m.k. í fjölmiðlum, en ég veit ekki hversu mikið það er notað í daglegu máli og í tónlistargeiranum. Það hefur einnig verið notað um ýmislegt fleira sem hefur slegið í gegn en lög, svo sem leiksýningar, uppistönd o.fl. Kosturinn við orðið er að það er stutt og lipurt í samsetningum en auðvitað var það til í málinu fyrir í annarri merkingu og einhverjum getur fundist það ókostur. En mér finnst þetta skemmtilegt dæmi um nýyrði (eða réttara sagt nýmerkingu) sem var sett fram til höfuðs erlendu orði sem var komið í mikla notkun og sló umsvifalaust í gegn. Slík dæmi eru ekki mörg. Ég sá einmitt um þáttinn Daglegt mál í útvarpinu í júlí og ágúst 1984 og fylgdist með þessu gerast.

Í gær var spurt hér út í lýsingarorðið skítsæll sem fyrirspyrjandi hafði heyrt notað í merkingunni 'sem hrindir frá sér óhreinindum' eða eitthvað slíkt og vildi forvitnast um hvort sú merking væri algeng. Venjuleg merking orðsins er 'sem safnar auðveldlega á sig óhreinindum' þannig að í því tilviki sem spurt var um hafði merkingunni verið snúið á haus. Það er kannski ekkert undarlegt – skítsæll er ekki algengt orð, aðeins um 120 dæmi frá síðustu 130 árum á tímarit.is, og það má alveg halda því fram að það sé ekki mjög gagnsætt merkingarlega vegna þess að oftast er sæll jákvætt orð í huga fólks. En í samsetningum merkir það oft 'sem safnar að sér' eða 'sækir ' – auðsæll safnar að sér auð, vinsæll safnar að sér vinum, skítsæll safnar að sér skít.

Elsta dæmi um orðið er í Ísafold 1892: „Hve skíturinn er sumum mönnum eiginlegur, má meðal annars sjá af því, að sumstaðar eru menn kallaðir mis-»skítsælir«; jeg hef meira segja heyrt menn vera drjúga af því að vera það, því það sje auðsmerki.“ Í Bjarka 1902 segir um þjóðflokk á Borneó: „Þeir eru fram úr hófi skítsælir; þeir skýla sjer með óhreinum tuskum, sem þeir binda um lendar og höfuð.“ Í Lögbergi 1904 segir: „Skítsæll, tóbakstiggjandi og spýtandi maður ætti þó að taka dálítið tillit til konunnar sinnar, sem er að reyna til að þrífa heimili hans og halda því hreinu.“ Fjögur elstu dæmin um orðið vísa til fólks, og mér finnst merkingin þarna ekki bara vera 'sem safnar auðveldlega á sig óhreinindum', heldur til viðbótar 'og finnst það í lagi'.

Þetta samræmist öðrum samsetningum með -sæll sem langflestar vísa eingöngu til fólks, en fljótlega var þó farið að nota skítsæll um hluti: „Ekki gátu þeir gert þetta til að spara efnið og skítsælli eru skálmarnar að neðan“ segir í Þjóðviljanum 1905. Eftir það virðist orðið sjaldan notað um fólk, nema í háði eins og í erindi Helgu Sigurjónsdóttur á Rauðsokkafundi 1970: „Eftir sápuauglýsingum að dæma virðast konur vera mjög skítsælar.“ Raunar er orðið mjög sjaldgæft á prenti fram yfir 1980, en á seinustu áratugum er það stundum notað í auglýsingum sem eru birtar hvað eftir annað og það hleypir tíðninni nokkuð upp. Orðið er þó mun meira notað í óformlegu málsniði – 89 dæmi eru um það í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar.

Þegar ég fór að skoða þetta orð rakst ég fljótlega á annað orð sem gefið er sem samheiti við skítsæll í Íslenskri samheitaorðabók. Það er orðið saurljótur sem ég kannaðist ekki við, enda virðist það vera alveg horfið úr málinu – ekki nema 20 dæmi á tímarit.is, þar af aðeins eitt eftir 1956. Þetta orð er mun eldra – elsta dæmi um það er í þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu frá 1540: „hverjum sá skammsamlegur lýður alla meinbægni gjörði meður þeirra saurljótu líferni.“ Þarna er reyndar ekki víst að orðið hafi sömu merkingu, en hún er a.m.k. komin til í Ritum Lærdómslistafélagsins í lok 18. aldar: „en viðurinn verður að vera hreinn, því fiskurinn er viðkvæmur og saurljótur.“ Öfugt við skítsæll er saurljótur aldrei notað um fólk.

Það má halda því fram að saurljótur sé „betra“ orð en skítsæll, í þeim skilningi að báðir orðhlutarnir, saur og ljótur, hafa neikvæða merkingu og vissulega þykir neikvætt að vera skítsæll/saurljótur. Á hinn bóginn getur verið að þetta hafi unnið gegn orðinu – það hafi einfaldlega þótt óviðeigandi og þess vegna hafi skítsæll, sem upphaflega hafi verið notað um fólk eins og flestar aðrar samsetningar með -sæll og haft merkinguna 'sem safnar auðveldlega á sig óhreinindum (og finnst það í lagi)', verið gripið í staðinn sem eins konar skrauthvörf. Þetta eru vissulega bara vangaveltur en mér finnst þetta ekkert útilokað. En hvað sem því líður er æskilegt að halda sig við hefðbundna merkingu orðsins skítsæll – eða endurvekja saurljótur.

Lýsingarorðið sammála kemur fyrir þegar í fornu máli þótt það sé ekki algengt – Ordbog over det norrøne prosasprog hefur aðeins fjögur dæmi um það. Það er athyglisvert að í þeim öllum er það í sambandinu sáttir og sammála – „Nú erum vér sáttir og sammála hvar sem vér finnumst á landi og á legi“ segir t.d. í Heiðarvíga sögu. Þetta samband var algengt fram undir miðja síðustu öld, og öfug röð, sammála og sáttir, kemur einnig fyrir en er mun sjaldgæfari. Bæði samböndin virðast vera á útleið úr málinu – aðeins níu dæmi eru um þau frá þessari öld á tímarit.is. Því kemur það nokkuð á óvart að 18 dæmi eru um samböndin í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar. En sammála tengist ekkert sérstaklega við sáttur í mínu máli.

Í Íslenskri orðabók er sammála skýrt 'samþykkur, á sama máli, samdóma, samhuga' og í Íslenskri nútímamálsorðabók 'sem er á sama máli, samþykkur'. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er sammála einhverjum skýrt 'enig med en' og við erum sammála er 'vi er enige'. Þarna er merkingin 'samþykkur' sem sé ekki nefnd. Í An Icelandic-English Dictionary eftir Richard Cleasby og Guðbrand Vigfússon er skýringin 'agreeing', en skýring Fritzners á orðinu í fornmálsorðabók sinni, Ordbog over det Gamle Norske Sprog, er hins vegar 'som taler, kan tale sammen med andre'. Það á væntanlega að skilja svo að þeir sem eru sammála geti talast við, án þess að vera endilega sama sinnis – um þá merkingu er haft sambandið vera á einu máli.

Í nútímamáli held ég að sammála hafi í máli flestra þær merkingar sem lýst er í Íslenskri orðabók og Íslenskri nútímamálsorðabók. En ekki fellur það öllum í geð. Árni Böðvarsson segir í bókinni Íslenskt málfar: „Menn eru stundum sammála, ég get verið sammála þér eða samþykkur tillögu þinni. Á nútíma íslensku eru menn ekki sammála tillögu, heldur flytjanda hennar.“ Guðni Kolbeinsson segir í Helgarpóstinum 1995: „„Ég er alveg hjartanlega sammála þessu hjá þér,“ heyrist iðulega. Já, of oft, því að þetta er beinlínis rangt. Við getum ekki verið sammála því sem einhver segir. Þá værum við á sama máli og málefnið — sem augljóslega er rökleysa. Reynum að vera sammála hvert öðru og þar með samþykk því sem sagt er.“

Hannes Hólmsteinn Gissurarson sagði í Andvara 1994: „Maður getur verið sammála öðrum manni um skoðun, hugmynd eða gagnrýni, en hann er ekki sammála skoðuninni, hugmyndinni eða gagnrýninni, heldur samþykkur henni.“ Í Morgunblaðinu 1996 segir: „Væri rétt að segja: Hann er sammála kenningu minni? Svar: Betra þætti að segja: Hann er mér sammála um kenningu mína, eða: Hann er kenningu minni samþykkur.“ Þarna er sagt að eingöngu sé hægt að vera sammála fólki, ekki sammála einhverju. Vissulega vísar sammála eingöngu til fólks í fornmálsdæmum, og í dæmum fram undir lok 19. aldar. En í eldri dæmum er fólk annaðhvort sammála án nokkurrar skýringar eða sammála um eitthvað – og stundum sammála í einhverju.

Það virðist ekki vera fyrr en eftir miðja 19. öld sem sammála fer að taka með sér nafnorð í þágufalli. Elsta dæmi sem ég hef rekist á um það er í Norðra 1858 þar sem segir: „Monrað, einhver hinn merkasti þingmaður Dana, kvaðst ekki geta orðið Lehrmann sammála.“ Í Víkverja 1873 segir: „Eg er sammála þeim manni sem ritað hefir greinina um kvennaskólann.“ Þágufallsorðið vísar í fyrstu alltaf til fólks, en það breyttist fljótlega – „Það munu því allir taka vel á móti „Norðurljósinu“, hvert heldur þeir eru sammála eða andstæðir þjóðmálaskoðunum Þingeyinga“ segir í Akureyrarpóstinum 1886. Í Lýð 1889 segir: „get ég þó ekki verið því sammála, að skólinn sé á heljarþröminni.“ Þar er merkingin 'samþykkur' greinilega komin til.

Allmörg dæmi um þá merkingu koma fyrir undir lok 19. aldar og fer fjölgandi þegar líður á 20. öld, og hún er vitaskuld mjög algeng í nútímamáli – enda gefin athugasemdalaust í orðabókum eins og áður segir. Mig rámar í að hafa heyrt amast við henni einhvern tíma fyrir löngu, annaðhvort í kennslu eða útvarpsþættinum Daglegt mál, en ég hef ekki orðið var við slíkar athugasemdir nýlega – þetta er t.d. ekki nefnt í Málfarsbankanum. Enda væri fráleitt að gera athugasemdir við notkun sammála í merkingunni 'samþykkur'. Eins og áður segir er sammála einhverjum ekkert síður nýjung en sammála einhverju og það virðist vera lítill aldursmunur á elstu dæmum um þetta tvennt – á annað hundrað ára hefð komin á hvort tveggja.

Á mbl.is var í gær frétt með fyrirsögninni „Ekki gerð krafa um íslenskukunnáttu“. Þar var sagt frá drögum að nýrri reglugerð heilbrigðisráðherra um „meðferð umsókna þriðjaríkisborgara um starfsleyfi og sérfræðileyfi“ sem nú eru í samráðsgátt. Í drögunum segir m.a.: „Íslenskukunnátta er ekki skilyrði fyrir starfsleyfi en vinnuveitandi heilbrigðisstarfsmanns skal ganga úr skugga um að heilbrigðisstarfsmaður búi yfir nauðsynlegri tungumálakunnáttu sem og þekkingu á lögum og stjórnvaldsfyrirmælum sem talin er nauðsynleg til að geta starfað sem heilbrigðisstarfsmaður, einkum vegna öryggis og samskipta við sjúklinga.“ Í lögum er þó heimilt að gera kröfur um íslenskukunnáttu en ólíklegt að það ákvæði verði nýtt.

Það væri erfitt og óraunhæft að setja sig upp á móti þessu, þó ekki væri nema vegna þess að í skýringum kemur fram að breytingin „verður til samræmis við það sem gildir um umsækjendur frá ríkjum innan EES og Sviss og kemur því einnig til með að auka jafnræði milli erlendra umsækjenda“. Þar fyrir utan er Ísland orðið fjölmenningarlegt samfélag, okkur sárvantar fólk með sérþekkingu og kunnáttu á ýmsum sviðum, og það er óraunhæft að gera ráð fyrir því að fólk sem hingað kemur byrji á því að læra íslensku áður en það tekur til starfa á sérsviði sínu. Ég hef áður nefnt að það samrýmist tæpast lögum um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls að ráða fólk í störf hjá ríkinu án íslenskukunnáttu, og brýnt að breyta þeim lögum.

Vitanlega er þetta samt enn einn vitnisburður um veikta stöðu íslenskunnar sem mikilvægt er að stjórnvöld bregðist við. En viðbrögðin mega hvorki vera uppgjöf né útlendingaandúð. Á undanförnum árum hafa stjórnvöld iðulega gripið til mótvægisaðgerða gegn ýmsum utanaðkomandi vandamálum og hremmingum sem landið, þjóðin eða einstakir hópar hafa lent í – mótvægisaðgerða vegna áhrifa covid-19, vegna losunar gróðurhúsalofttegunda, vegna verðbólgu o.s.frv. En einnig er stundum gripið til mótvægisaðgerða vegna aðgerða stjórnvalda sem valda skaða á ákveðnum sviðum en eru samt taldar borga sig þegar á heildina er litið. Gott dæmi um það eru mótvægisaðgerðir vegna umhverfisáhrifa Kárahnjúkavirkjunar.

Íslenskan glímir nú við mikinn utanaðkomandi þrýsting sem stafar ekki síst af mikilli fjölgun fólks með annað móðurmál en íslensku. Þessi fjölgun er æskileg og nauðsynleg í sjálfu sér en veldur íslenskunni vanda og setur stöðu hennar sem aðalsamskiptamál í landinu og burðarás þjóðfélagsins í hættu. En í stað þess að reyna að létta af hinum utanaðkomandi þrýstingi þurfum við að styrkja íslenskuna svo að hún standist hann og beita til þess ýmsum mótvægisaðgerðum. Máltækniáætlun stjórnvalda er af þeim toga, en nú er mikilvægast að stórauka og bæta framboð á kennslu, kennsluefni og kennurum í íslensku sem öðru máli. Einnig þarf að styrkja íslenska fjölmiðla og bókaútgáfu, auka framleiðslu á íslensku afþreyingar- og fræðsluefni, o.fl.

Mótvægisaðgerðir eru dýrar. Mótvægisaðgerðir vegna covid-19 kostuðu um 450 milljarða en það er ekki raunhæfur samanburður. Mótvægisaðgerðir vegna Kárahnjúkavirkjunar kostuðu um 1,7 milljarða á núverandi verðlagi, auk þess sem Landsvirkjun áætlaði að verja árlega 300 milljónum á núverandi verðlagi til „mótvægisaðgerða við Hálslón og vöktunarrannsókna“. Framlag ríkisins til mótvægisaðgerða vegna þrýstings á íslenskuna verður að vera töluvert meira en það. Einhverjum kann að finnast það mikið fé, og það er alveg rétt, en þá verður að hafa í huga hvað er í húfi. Fjármálaáætlun vakti vissulega ekki mikla bjartsýni, en nú bíðum við eftir aðgerðaáætlun ráðherranefndar sem átti að leggja fram 27. mars en ekki er komin fram.

Oft eru gerðar athugasemdir við notkun sagnarinnar veita. Í bókinni Íslenskt málfar segir Árni Böðvarsson að hún hafi „tvær aðalmerkingar í nútímamáli sem koma fram í samböndunum veita vatni á land og veita fjárstuðning. Í hlutrænu merkingunni, um vatnið, er alltaf notað þágufall (tækisfall), en að réttu lagi þolfall í þeirri fjárhagslegu. Því er vondur stíll að tala um að „veita peningum til e-s, veita fjármunum til Kontraskæruliða“ í stað veita peninga, fjármuni.“ Málfarsbankinn er á sama máli – en notkun þágufalls með veita í sambandinu veita fé er ekki ný af nálinni. Það er þó ekki auðvelt að finna upphaf hennar vegna þess að fé er eins í þolfalli og þágufalli og því er aðeins hægt að skera úr um fallið að lýsingarorð fylgi.

Jón G. Friðjónsson hefur bent á að þolfallið er eldra og upprunalegra í þessari merkingu og sambönd með því koma til á seinni hluta 19. aldar, en ótvíræð dæmi um þágufallið eru þó litlu yngri. Í Vestra 1907 segir: „Útsala þessi gæti orðið til þess að veita miklu fje inn í landið.“ Í Morgunblaðinu 1919 segir: „Þessi ráðstöfun Bandaríkjanna mun mjög bæta úr atvinnuleysinu, sem nú er hið megnasta í Danmörku, og þannig veita miklu fé inn í landið.“ Í Lögréttu 1921 segir: „En aðrir lögðu áherslu á það, að þessi atvinnuvegur hefði veitt miklu fje inn í landið.“ Í Tímanum 1923 segir: „Hinar stóru íþróttasýningar mundu veita miklu fé í þennan sjóð.“ Í Alþýðublaðinu 1924 segir: „Á næstu árum þarf að veita miklu fé til landbúnaðarins.“

Í nútímamáli er bæði þolfall og þágufall algengt í þessum samböndum en erfitt er að átta sig á hlutfallslegri tíðni fallanna vegna þess að þau falla saman í orðinu fé eins og áður segir. Um ástæður þess að þágufall er iðulega notað í stað þolfalls segir Málfarsbankinn: „Þegar sagt er að miklum fjármunum hafi verið veitt til verkefnis (í stað: miklir fjármunir hafa verið veittir til verkefnisins) er e.t.v. um að ræða áhrif frá sagnorðinu verja (miklum fjármunum hefur verið varið til verkefnisins) en aðrir líta á þetta sem myndmál þar sem líkingin sé sótt til áveitu.“ Mér finnst engin ástæða til að tala um þetta sem „myndmál“ – þarna er einfaldlega um það að ræða að sögnin er notuð í „hlutrænu“ merkingunni, svo að notað sé orðalag Árna Böðvarssonar.

Það má styðja ýmsum rökum. „Þegar sögnin stýrir þolfalli merkir hún afhenda, láta í té“ segir Málfarsbankinn, en „[þ]egar sögnin stýrir þágufalli merkir hún frekar dreifa“. Í elstu dæmunum um þágufallið er talað um að veita miklu fé inn í landið eins og fram kom hér á undan. Þar er enginn ákveðinn viðtakandi og því ekki verið að afhenda neinum neitt eða láta einhverjum eitthvað í té, heldur er beinlínis verið að dreifa fé eða láta það renna til landsins. Þarna er því ekki um myndmál eða líkingu að ræða, heldur er veita notuð í bókstaflegri merkingu. Þetta yfirfærist svo á önnur tilvik þar sem verið er að veita fé/fjármunum í tiltekin verkefni eða til tiltekinna verkefna eða viðtakenda – þar er merkingin 'dreifa, láta renna' mjög eðlileg.

Þetta má líka sjá á því að þágufallið er bundið við fjárveitingar í venjulegum skilningi – aldrei er talað um að *veita styrkjum, *veita láni eða slíkt. Ástæðan er væntanlega sú að þar er ákveðinn viðtakandi og merkingin 'afhenda, láta í té' liggur beint við. Þegar veita tekur tvö andlög er fé eða fjármunir aldrei í þágufalli – ekki er sagt *veita félaginu fjármunum þótt sagnir geti tekið tvö þágufallsandlög, svo sem lofa félaginu fjármunum. Þarna gegnir sama máli – þegar viðtakandi er tilgreindur í fyrra andlaginu liggur merkingin 'afhenda, láta í té' beint við. Niðurstaðan er sú að bæði veita miklu fé og veita mikið fé sé fullkomlega eðlilegt og rétt mál – á þessu tvennu er nokkur merkingarmunur en báðar merkingarnar sér eiga langa hefð.

Orðið þarsíðast í merkingunni 'næstsíðast' er hátt í fimmtíu ára gamalt í málinu a.m.k. – elsta dæmi sem ég hef séð um það er í Dagblaðinu 1977: „Hingað kom hann um þarsíðustu helgi.“ Frá níunda áratugnum eru nokkur dæmi um orðið en þeim fjölgar svo verulega upp úr 1990 og sérstaklega eftir 2000. Á tímarit.is eru rúm 1500 dæmi um orðið og í Risamálheildinni eru um 1200 dæmi. Þótt orðið sé vissulega hlutfallslega algengara í óformlegu málsniði en formlegu kemur það fyrir í öllum textategundum – er mjög algengt í ræðum á Alþingi og meira að segja komið inn í dóma og lög. Orðið er langoftast lýsingarorð en kemur einnig fyrir sem atviksorð – „Við fengum silfur síðast þegar við fórum og brons þarsíðast“ segir í Fréttablaðinu 2008.

Í þætti Gísla Jónssonar um íslenskt mál í Morgunblaðinu var árið 1999 birt tilgáta Björns Ingólfssonar um tilurð orðsins: „Einhver málfátæklingur kom óvenju illa niður eftir „gleðina“ sem haldin var helgina fyrir síðustu helgi. Frá þessu ætlaði hann að segja vinnufélaga sínum á byggingarkrananum eða í síldarbræðslunni og mundi ekki hvernig hann átti að orða það. Hann rámaði þó í að helgin eftir næstu helgi heitir þarnæsta helgi. Þar með rann upp ljós. Þetta hlaut þá að hafa verið þarsíðasta helgi þegar teitin mislukkaðist. Þar með var orðið þarsíðastur komið í umferð og hver át upp eftir öðrum. Ég heyri þetta allt í kringum mig […]. Mér virðist jafnvel rígfullorðið fólk vera búið að gleyma því sem það ólst upp við; að tala um næstsíðast.“

Ólíklegt er að tildrög að myndun orðsins hafi verið með nákvæmlega þeim hætti sem þarna er lýst en grundvallarhugmyndin er væntanlega rétt – orðið þarsíðast hefur örugglega orðið til fyrir áhrif frá þarnæst. Það er svo sem ekki órökrétt að álykta að fyrst þarnæst merkir 'það sem kemur á eftir því næsta' hljóti 'það sem kemur á undan því síðasta' að vera þarsíðast. En löng hefð er fyrir orðinu næstsíðast um þessa merkingu og því eðlilegt að þarsíðast strjúki mörgum öfugt. Í bréfi á bloggsíðu Eiðs Guðnasonar árið 2011 sagði að í „þarsíðustu viku“ væri „beinlínis klúðurslegt orðalag“ og í öðru bréfi á sömu síðu árið 2013 sagði: „Orðskrípið ,,þarsíðast“ hefur einhvern veginn komizt inn í kollinn á ungu fréttafólki og sést nú æ oftar.“

Vitanlega er þarsíðast ekkert frekar „orðskrípi“ en þarnæst – orðmyndunin er alveg hliðstæð. Það sem angrar fólk er annars vegar að þetta er tiltölulega nýlegt orð – þótt það sé að verða hálfrar aldar gamalt – og hins vegar að það kemur í stað annars orðs sem rík hefð er fyrir í málinu, næstsíðast. Því fer samt fjarri að þarsíðast sé að útrýma næstsíðast – síðarnefnda orðið er 3,5 sinnum algengara í 21. aldar textum í Risamálheildinni. En þrátt fyrir aldur, tíðni og útbreiðslu er þarsíðast er ekki að finna í helstu orðabókum, Íslenskri orðabók og Íslenskri nútímamálsorðabók, hvorki sem lýsingarorð né atviksorð – og ekki heldur í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Mér finnst mál til komið að viðurkenna þarsíðast og taka það í orðabækur.

En það er ekki þannig að þarsíðast geti alltaf komið í stað næstsíðast. Talað er um þarsíðustu helgi, þarsíðustu viku, þarsíðasta fund o.s.frv. Hins vegar er tæplega sagt *hann var þarsíðastur í hlaupinu eða *við hittumst þarsíðasta dag hvers mánaðar – þar verður að segja hann var næstsíðastur í hlaupinu og við hittumst næstsíðasta dag hvers mánaðar. Ástæðan er sú að merking orðsins þar er afstæð, og sama gildir um samsetningar af því – miðast við þann punkt í tíma eða rúmi sem mælandinn er staddur á. En í hann var næstsíðastur í hlaupinu og við hittumst næstsíðasta dag hvers mánaðar er merkingin ekki afstæð og því á þarsíðast ekki við. Þarna er því kominn upp nýr greinarmunur sem auðgar málið – er það ekki skemmtilegt?