Fyrir rúmu ári birtist í Fréttablaðinu grein sem hét „Íslenska þjóðin að breytast úr mönnum í fólk“. Þar var vísað til þess að á seinustu árum ber nokkuð á því að samsetningar sem enda á -fólk eru notaðar þar sem (meiri) hefð er fyrir orðum sem enda á -menn. Í upphafi greinarinnar sagði: „„Nær öllu Sjálfstæðisfólki líst vel á ríkisstjórnina“. Þannig var fyrirsögn forsíðufréttar Fréttablaðsins 15. desember síðastliðinn. Fyrir nokkrum árum hefði fyrirsögnin án efa verið: „Nær öllum Sjálfstæðismönnum líst vel á ríkisstjórnina“.“ Það hefur verið amast við því að orð eins og lögreglufólk, björgunarfólk, hestafólk og stuðningsfólk séu notuð í stað samsetninga með -maður, og ótal sinnum hefur verið kvartað undan þessu í Málvöndunarþættinum.

Í Fréttablaðsgreininni er haft eftir Sóleyju Tómasdóttur „að ef manni sé skipt út fyrir fólk virðist sem útkoman verði misþjál. „Íþróttafólk“ þyki núorðið gott og gilt orð en önnur orð eins og þingfólk eða lögfólk eigi lengra í land. Skýringin gæti verið að sum þessara orða eigi sér karlsögulegri rætur en önnur. Eftir því sem konur verði meira áberandi í íþróttum sé auðveldara að tala um íþróttafólk. Erfiðara sé enn að tala um „lögfólk“, sennilega vegna þess að ímynd stéttarinnar sé enn ansi karllæg í hugum fólks.“ Í framhaldi af þessu fannst mér áhugavert að skoða 100 algengustu orðmyndir í Risamálheildinni sem enda á -menn og athuga hvort samsvarandi orð sem enda á -fólk fyndust á tímarit.is – og hversu gömul þau væru í málinu.

Ég sleppti sérnöfnum eins og Bandaríkjamenn, Norðmenn, Eyjamenn, Skagamenn, Valsmenn o.fl. Niðurstaðan var sú að 93 af þessum 100 orðum eiga sér samsvaranir með -fólk – sumar hverjar vissulega sjaldgæfar. Níu orð koma fyrir í eitt til tíu skipti en 26 koma fyrir oftar en þúsund sinnum, þar af 12 oftar en tíu þúsund sinnum. Orðin sem aldrei koma fyrir eru *forfólk, *lögfólk, *markfólk, *stjórnarþingfólk, *sýslufólk, *varnarfólk og *vígafólk. Þetta er skiljanlegt – samsvarandi samsetningar með -maður eru sjaldnast notaðar um (kynjablandaða) hópa heldur um einstaklinga (formaður, lögmaður, markmaður, sýslumaður, varnarmaður). Hins vegar verður að líta á það sem tilviljun að orðin *stjórnarþingfólk og *vígafólk koma ekki fyrir.

Þegar einstök dæmi eru skoðuð er greinilegt að ef vitað er að hópurinn sem um ræðir er blandaður er rík tilhneiging til að nota samsetningu með -fólk frekar en -menn. Gott dæmi um það er orðið skákfólk sem kemur í fyrsta sinn fyrir í fyrirsögn í Vísi 1964: „Tekið á móti frægu skákfólki á Reykjavíkurflugvelli: Gosið við Eyjar var það sem hreif hugi skákfólksins mest.“ Þarna voru fjórir erlendir skákmeistarar að koma til landsins til að taka þátt í fyrsta Reykjavíkurskákmótinu og í þeirra hópi var ein kona, heimsmeistarinn Nona Gaprindashvili. Á þessum tíma var mjög óvenjulegt að konur tækju þátt í sterkum skákmótum og þeim sem skrifuðu fréttina hefur greinilega fundist óeðlilegt að tala um blandaðan hóp sem skákmenn.

Áður hefur verið bent á að margar samsetningar með fólk eru gamlar – í Heimskringlu Snorra Sturlusonar koma fyrir orðin bónda­fólk, byggðarfólk, býjar­fólk, bæjar­fólk, fátækisfólk, fjölkynng­is­fólk, hern­aðarfólk, ill­þýð­is­fólk, inn­an­landsfólk, landsfólk, mannfólk og þingfólk. Elstu dæmi á tímarit.is um rúmlega fimmtung orðanna í þessu safni eru frá nítjándu öld, og um helmingur er meira en níutíu ára gamall. Aðeins tvö orð, bæði mjög sjaldgæf (slökkviliðsfólk og bandafólk) eru frá þessari öld – og þrjú til viðbótar frá því eftir að Kvennalistinn kom fram. Það er því ekki hægt að halda því fram að samsetningar með -fólk séu einhver ný uppfinning femínista þótt vissulega hafi notkun margra þessara orða aukist á síðustu árum.

Orðið fólk er auðvitað rammíslenskt og hefur verið notað sem seinni liður samsettra orða allt frá fornu máli. Þessi orð eru yfirleitt lipur þótt vitanlega hljómi nýjar samsetningar af þessu tagi oft undarlega og þeim þurfi að venjast eins og öðrum nýjum orðum. Það er fráleitt að halda því fram að einhver málspjöll eða „gelding“ tungumálsins felist í því að nota samsetningar með -fólk í stað -menn þegar vísað er til hópa, þótt óneitanlega sé óheppilegt að ekki skuli hægt að nota samsetningar með -fólk í stað -maður í vísun til einstaklinga. En meginatriðið er að öllum er vitanlega frjálst að halda áfram að nota samsetningar með -menn, en engin ástæða er til að amast við því að þau sem kjósa fremur að nota – og búa til – samsetningar með -fólk geri það.

Hér hefur stöku sinnum verið minnst á forsetningar með staðanöfnum sem geta verið misjafnar eftir landshlutum. Stundum notar heimafólk tiltekna forsetningu en fólk annars staðar á landinu þekkir ekki málvenjuna og notar því iðulega aðra forsetningu. Nýlega var hér rætt um Neskaupstað í þessu sambandi. Þar er málvenja heimafólks að segja í Neskaupstað en hjá öðrum er á Neskaupstað hins vegar algengt. Í slíkum tilvikum er sjálfsagt að kynna sér málvenju heimafólks ef þess er kostur og virða hana. En forsetningar eru ekki það eina í meðferð örnefna sem getur verið mismunandi milli heimafólks og annarra. Það er líka algengt að örnefni séu borin fram á ólíkan hátt eftir því hvort fólk þekkir þau frá blautu barnsbeini eða ekki.

Eitt slíkt dæmi er Slútnes í Mývatni – sem er reyndar eyja en ekki nes. Í máli staðkunnugra er þetta borið fram með aðblæstri, [stluhtnɛs], eins og skrifað væri Slúttnes – og sá ritháttur sést reyndar stundum. En í munni þeirra sem ekki þekkja til er þetta líklega oftast [stluːtnɛs], með löngu ú, eins og í sögninni slúta. Fyrri hluti nafnsins er talinn vera nafnorðið slútur sem er eldra heiti á gulvíði. Annað dæmi er svo Stafnes á Reykjanesskaga. Það mun yfirleitt vera borið fram með b, [stapnɛs], í máli heimafólks, eins og skrifað væri Stabnes og er rithátturinn Stafnnes til marks um það. En annað fólk ber þetta líklega oftast fram með v, [stavnɛs]. Sagt er að nesið sé kennt við boða sem nefnist Stafur en reyndar heitir nesið Starnes í eldri heimildum.

Í þessum örnefnum eru tvær íslenskar hljóðkerfisreglur að verki – aðblástursregla í Slútnes og lokhljóðunarregla í Stafnes. Þar sem tn (og tl) standa saman í ósamsettum orðum kemur jafnan fram aðblástur, þ.e. h er skotið inn á undan hljóðasambandinu, í orðum eins og vatn, vetni, slitna o.s.frv. Þetta gerist hins vegar ekki ef orðhlutaskil eru milli t og n, í orðum eins og rót-naga, skít-nóg, smit-næmur, flat-nefur o.s.frv. – og ekki í Slút-nes nema í máli staðkunnugra. Svipað er með fn – önghljóðið f (v) breytist jafnan í lokhljóðið b á undan n (og l) í ósamsettum orðum, eins og nafn, nefna, stafn o.s.frv. En þetta gerist ekki ef orðhlutaskil eru milli f og n, í orðum eins og hrif-næmur, of-nýttur, of-næmi, af-not – og ekki í Staf-nes nema í máli staðkunnugra.

Örnefni sem ekki eru í nærumhverfi okkar lærum við oftast eftir máltökuskeið og iðulega af bók. Þá reynum við yfirleitt að greina orðin í frumeindir sínar til að skilja þau og áttum okkur á því að Slútnes er samsett úr slút- og -nes, og Stafnes er samsett úr staf-og -nes. Þess vegna beitum við ekki aðblástursreglu eða lokhljóðunarreglu í þeim, eins og við myndum gera í ósamsettum orðum. En fyrir þeim sem alast upp við þessi örnefni frá blautu barnsbeini hafa hlutar þeirra enga merkingu – orðin eru bara heiti á tilteknum stöðum. Þau eru þess vegna skynjuð sem ein heild, ekki sem samsett orð, og þar af leiðandi er hljóðkerfisreglum beitt á þau eins og þau væru ósamsett. Þetta er skýringin á þeim framburðarmun sem þarna kemur upp.

Í fornu máli var sögnin leita langoftast notuð með eignarfallsandlagi – leita einhvers. „Ganga þeir nú til húss og leita Gísla og finna hann eigi“ segir í Gísla sögu. Örfá dæmi eru þó um leita að – „Og skulu þessir þangað fara að leita að Gísla og taka hann ef hann væri þar kominn“ segir einnig í Gísla sögu. En auk þess er sambandið leita eftir nokkuð notað – „Eyjólfur heitir enn að leita eftir Gísla og skiljast þeir að því“ segir enn í Gísla sögu. Öll þessi sambönd eru mjög algeng í nútímamáli en leita eftir er þó nær eingöngu notað í merkingunni 'æskja, óska' eða 'sækja um' – „Fyrirtækið er nú þegar með íslenska hluthafa og hyggst leita eftir skráningu á Verðbréfaþing“ segir í Morgunblaðinu 2000. En nýlega hefur leita af bæst við, ýmsum til ama.

Elstu dæmi sem ég finn á prenti um leita af eru frá því í lok níunda áratugarins. „Illa brunnið lík tveggja ára drengs fannst undir stéli vélarinnar eftir að örvilna móðir hans hafði leitað af honum í nokkrar klukkustundir“ segir í Tímanum 1988; „Gísli sagðist ekkert hafa orðið var við bátana og þyrluna sem voru að leita af honum“ segir í DV 1990; „Hann fann það sem hann leitaði af“ í Víkurfréttum 1992. Vel má þó vera að þetta samband hafi komið upp mun fyrr þótt það hafi ekki komist á prent – óformlegra mál fór að sjást meira á prenti en áður eftir 1980 og sennilega hefur einnig dregið úr prófarkalestri. En hvað sem um það er virðist þetta hafa breiðst nokkuð ört út eftir 1990, og þó sérstaklega eftir aldamótin, og einkum í óformlegu máli.

Grunnmerking að er 'í áttina til' en grunnmerking af er 'frá, burt' samkvæmt Íslenskri orðsifjabók. Þar sem þessi grunnmerking er skýr verður þess ekki vart að forsetningunum sé blandað saman – það er aldrei sagt *ég gekk í átt af húsinu eða *ég tók bókina að honum svo að ég viti. En þegar ekki liggur í augum uppi að önnur hvor þessi grunnmerking eigi við má búast við víxlum. Þarna er máltilfinning fólks oft mismunandi. Sumum finnst t.d. augljóst að það sé leitað að einhverju vegna þess að við leitina sé verið að reyna að komast 'í áttina til' þess sem leitað er. En hinn mikli og sívaxandi fjöldi dæma um leita af sýnir að því fer fjarri að allir málnotendur skynji merkinguna 'í áttina til' í að í þessu sambandi. Hvernig stendur á því?

Um það verður ekkert fullyrt en aðeins hægt að velta vöngum. Það má halda því fram að dæmigerðar leitir nútímans séu frábrugðnar leitum fyrri tíma. Áður hafi einkum verið leitað í raunheiminum – leitað að fólki, leitað að fé, leitað að stöðum, leitað að hlutum. Þegar leitað var að vinnu þurfti að fara á tiltekna staði. Við slíka leit er eðlilegt að fólk skynji merkinguna 'í áttina til' í sambandinu leita að. En leitir nútímans eru ekki síður í bókum og á seinustu árum á netinu, og þar liggur merkingin 'í áttina til' ekki eins í augum uppi. Í þessu sambandi er vert að vekja athygli á því að dæmum um sambandið leita af fjölgaði mjög um svipað leyti og notkun leitarvéla á netinu breiddist út. Það er freistandi að ætla að þar á milli séu einhver tengsl.

Mér finnst mikilvægt að halda í merkingarmuninn milli að og af, sem vísað er til hér að framan. En það er fjöldi sambanda í málinu, bæði með að og af, þar sem engin leið er að sjá tengsl við þessar grunnmerkingar og í slíkum tilvikum finnst mér satt að segja ekki skipta öllu máli hvor forsetningin er notuð. Það eru fjölmörg dæmi um að víxl í slíkum samböndum megi rekja a.m.k. aftur til 19. aldar og í sumum tilvikum er „ranga“ notkunin eldri og/eða algengari en sú sem er talin „rétt“. En þótt hægt sé að leiða líkur að því að tengsl að við grunnmerkinguna 'í áttina til' hafi dofnað með sögninni leita er æskilegt að virða málhefð og halda sig við leita að. Það er samt engin ástæða til að fordæma leita af og engar forsendur fyrir því að telja það rangt.

Eftir erindi um stöðu og framtíðarhorfur íslenskunnar sem ég flutti í Rótarýklúbbi nokkrum fyrr í vetur sagði einn fundargesta að þótt hann væri vissulega hlynntur íslenskunni þætti honum vafasamt að hún ætti framtíð fyrir sér og spurði hvort það hefði verið reiknað út hvað hún kostaði – og hversu mikið hægt væri að spara með því að skipta yfir í ensku. Ég gat frætt hann um að það hefði einmitt verið reiknað út – vissulega ekki nýlega, og vissulega yrði að hafa marga fyrirvara á slíkum útreikningum. En Benedikt Jóhannesson stærðfræðingur, fyrrverandi alþingismaður og fjármálaráðherra, skrifaði grein sem heitir „Hvað kostar að tala íslensku?“ og birti í bókinni Greinar af sama meiði helgaðar Indriða Gíslasyni sjötugum árið 1998.

Benedikt skoðaði bæði hvaða útgjöld myndu sparast ef skipt væri yfir í ensku, og einnig hvaða tækifærum við glötum með því að nota íslensku. Sparnaðurinn kæmi einkum fram í kennslu og þýðingum, en tækifæri glatast einkum á sviði lista, ferðamennsku og innflutnings á nemendum og sjúklingum. „Tekjuauki alls ef enska yrði tekin upp í stað íslensku“ yrði samkvæmt útreikningum Benedikts rúmir 17 milljarðar á ári, sem framreiknað eru um 55 milljarðar á verðlagi 2023. Hér verður að leggja áherslu á að þjóðfélagið hefur auðvitað gerbreyst á þessum aldarfjórðungi og forsendur útreikninganna því að mörgu leyti úreltar. Þessi framreikningur er því aðeins settur hér fram til gamans – eins og reyndar útreikningar Benedikts í upphafi.

Öllu gamni fylgir samt nokkur alvara og á þessum tímum þegar tilhneiging er til að meta allt til fjár þurfum við að taka spurningar um kostnað við íslenskuna alvarlega – og hafa svör við þeim. Það er enginn vafi á því að út frá hreinum efnahagslegum forsendum er auðvelt að reikna sig upp í mikinn sparnað við að skipta yfir í ensku, hvort sem það væru 10 milljarðar, 50 eða 100. En hvað myndi tapast? Benedikt velti því líka fyrir sér og sagði: „Almenningur gæti ekki lesið íslenskar bókmenntir á frummálinu. Margir telja eflaust að þar með hyrfi menningararfleifð þjóðarinnar og fljótlega á eftir færi sjálfstæði. Þar á eftir minnkaði frumkvæði og aflahvöt sem fylgir því að vera sérstök þjóð í frjálsu landi, og hagnaðurinn af því að skipta hyrfi fljótt.“

En Benedikt hélt áfram: „Ekki skal gert lítið úr þessari hættu. Á móti má spyrja að hve miklu leyti þessi arfleifð sé þegar horfin. […] Erlend áhrif á öllum sviðum hafa gerbreytt stöðu allra landsmanna. […] Í þessari grein er skrifað um þann árangur sem næðist, ef þjóðin tæki þá meðvituðu ákvörðun að hætta að tala íslensku […]. En hvað ef það gerist án þess að nokkur ætli sér það?“ Feitletrunin er mín vegna þess að mér finnst ástæða til að leggja sérstaka áherslu á þetta. Ég er sannfærður um að það er ekki almennur vilji fyrir því meðal Íslendinga að skipta yfir í ensku. En þá verðum við líka að vera tilbúin til að greiða þann kostnað sem fylgir því að tala sérstakt tungumál. Því miður finnst mér oft skorta töluvert á almennan skilning á því.

Um daginn var minnst á það hér í umræðum að atviksorðið alfarið hefði skyndilega orðið mikið tískuorð en sæist nú vart lengur – sem er reyndar ekki rétt. Þá rámaði mig í að það hefði eitthvað verið amast við þessu orði þegar ég var í skóla og sá á tímarit.is að notkun orðsins stórjókst einmitt um miðjan áttunda áratuginn, og þó sérstaklega eftir 1980. Eiríkur Brynjólfsson skrifaði í DV 1985: „Eins og mörg önnur fyrirbæri mannanna þá taka orð einhvers konar tískusveiflum. Þessi orð eru þá notuð mjög mikið í daglegu tali í nokkum tíma. Síðan verður ofnotkun þeirra til þess að merking þeirra slævist og önnur koma í staðinn. […] Enn má nefna orðið alfarið. Það er orðið að nokkurs konar stöðutákni þeirra sem telja sig hafa eitthvað til mála að leggja.“

Eiríkur lagði þó áherslu á að engin ástæða væri til að forðast þetta orð en hins vegar væri „auðvitað verra ef önnur orð falla í gleymsku vegna þessa“ enda hafi fjölbreytni í orðavali „verið talin prýði á góðu máli“. Í Morgunblaðinu 1987 segir Hjálmar Pétursson að þessi „málleysa“ sé nú „mjög í tísku“ og bætir við: „Að undanfömu hefur verið fjallað um þetta orð í íslenskuþáttum í útvarpi þannig að allir ættu að vita að þetta er ekki íslenska.“ Í bókinni Íslenskt málfar segir Árni Böðvarsson að alfarið sé „tískuorð“ og segir ástæðu til „að minna á samheiti eins og gjörsamlega, allsendis, alveg, fullkomlega, með öllu“. Eitthvað hefur dregið úr notkun alfarið en það er þó enn mjög algengt ef marka má tímarit.is og Risamálheildina.

Í fljótu bragði kann það að virðast undarlegt að alfarið merki 'alveg, algerlega' en tengist ekki sögninni fara eins og búast mætti við. Í fornu máli kemur fyrir lýsingarorðið alfari – „býr hann snemmendis ferð sína til skips og sagði þá öllu liði að hann mundi ríða í braut alfari“ segir í Njálu. Þetta orð beygist ekki frekar en önnur lýsingarorð sem enda á sérhljóði (andvaka, hugsi o.fl.). Það virðist síðan leiða af sér tvö orð – annars vegar atviksorðið alfarið og hins vegar lýsingarorðið alfarinn. Það fyrrnefnda er a.m.k. komið til á 16. öld – í Biskupa sögum segir: „og hafði þá farið alfarið með öllu úr Skálholti.“ Það síðarnefnda er komið til á 17. öld: „Reið bóndi alltjafnt fyrir, þar til hann kom á alfarinn veg“ segir í Munnmælasögum 17. aldar.

Þótt þarna sé talað um alfarinn veg hefur lýsingarorðið alfarinn venjulega verið notað um fólk alla tíð, í merkingunni 'farinn endanlega' eins og það hefur enn í dag – „Napóleon eldri […] ætlaði að sigla alfarinn til Ameríku frílanda“ segir í Íslenskum sagnablöðum 1816; „á fyrstu tveimur mánuðum yfirstandanda árs, flúðu eða fluttu alfarin frá Stórabretlandi […] 35,850 manns“ segir í Klausturpóstinum 1821. Hliðstæð merking er í atviksorðinu alfarið framan af – „eptir að Eyvindur kom alfarið til byggða“ segir í Íslendingi 1861; „Eptir það hafði hann farið og kvatt foreldra sína, áður hann færi til embættis síns alfarið“ segir í Norðlingi 1877; „Hinn 22. júlí fórum við alfarið úr surtarbrandsgilinu hjá Brjámslæk“ segir í Andvara 1887.

Í þessum dæmum gæti eins staðið beygt lýsingarorð – Eyvindur kom alfarinn, hann færi til embættis síns alfarinn, fórum við alfarnir úr surtarbrandsgilinu. Í öllum tilvikum gæti merkingin líka verið 'alveg, algerlega' en þó er alltaf um tengingu við fara að ræða þótt hún sé ekki eins augljós og væri ef orðið sambeygðist frumlaginu. En á seinni hluta 19. aldar fara að sjást dæmi án slíkrar tengingar – „vildi hann um fram alt losa sig alfarið við konu sína“ segir í Þjóðsögum Jóns Árnasonar, „úr því létti af harðindunum alfarið“ segir í Fjallkonunni 1898, „Með þessu móti væri alfarið komið í veg fyrir hrakning á öldruðu og uppgefnu fólki“ segir í Þjóðólfi 1905. Þarna hefur orðið slitnað frá upprunanum og merkir eingöngu 'alveg, algerlega'.

Þróunin úr lýsingarorðinu alfari yfir í atviksorðið alfarið, og úr merkingunni 'endanlega farinn' yfir í 'alveg, algerlega' er því mjög skiljanleg og eðlileg. Orðið hefur verið notað í síðarnefndu merkingunni í meira en hálfa aðra öld þannig að hún hefur löngu unnið sér hefð og er gefin athugasemdalaust í orðabókum, allt frá Íslensk-danskri orðabók 1920-1924. Óljóst er hvers vegna notkun þess margfaldaðist upp úr 1980 en óljósar sagnir eru um að einhverjir einstaklingar eða hópar hafi tekið það upp á sína arma – „Stjórmálamenn nota þetta orð oft og það er eins og menntamönnum sé það afar tamt“ sagði Hjálmar Pétursson í áður ívitnuðum pistli í Morgunblaðinu 1987. En auðvitað er engin ástæða til að láta það skyggja á samheiti sín.

Ekki löngu eftir að Háskólatorg, ein bygginga Háskóla Íslands, var tekið í notkun síðla árs 2007 var hringt til mín frá rektorsskrifstofu og spurt hvort ætti að segja í Háskólatorgi eða á Háskólatorgi. Ég sagði að þar væri úr vöndu að ráða. Grunnmerking forsetningarinnar í er 'inn(i) í' og þess vegna notum við hana venjulega um hús – í Þjóðleikhúsinu. Grunnmerking á er aftur á móti 'ofan á' eða 'utan á' og þess vegna notum við hana venjulega um torg – á Lækjartorgi. En hvernig á að fara með fyrirbæri sem er hús en heitir torg? Ég man ekki fyrir víst hvað við ritari rektors sammæltumst um en held þó að það hafi verið á Háskólatorgi – a.m.k. sýnist mér að það hafi fljótlega fest í sessi og sé venjulega notað þótt hinu bregði fyrir.

Ástæðan fyrir því að ég nefni þetta hér er færsla Sverris Páls í gær, þar sem hann sagði: „Ég hef tekið eftir því í fréttum að fólk er nær endalaust að falla í jörðina. Nú dettur fólk ekki lengur á gólfið, á gangstéttina, á grasið eða á götuna.“ Út frá þessu fór ég að hugsa um forsetningarnar sem notaðar eru með sögnunum detta og falla. Eins og þarna er nefnt er hægt að tala um að detta eða falla á gólfið / gangstéttina / götuna / jörðina, en það er líka hægt að detta / falla í gólfið / götuna / jörðina – en tæplega *í gangstéttina. Báðar forsetningarnar eru algengar með þessum orðum og eiga sér yfirleitt margra áratuga sögu með þeim – nema sambandið falla / detta í jörðina sem virðist vera fremur nýlegt en er orðið mjög algengt eins og Sverrir Páll taldi.

Það þarf í sjálfu sér ekki að koma á óvart að forsetningin í sæki á. Þetta er næstalgengasta orðmynd málsins, á eftir að, og hefur verið að sækja í sig veðrið undanfarna áratugi (og raunar allt frá fornu máli). Spurningin er hins vegar hvort einhver merkingarmunur sé á í og á í þessum samböndum. Mér sýnist að svo geti stundum verið og held að sá munur felist í því að með í sé athygli beint að sögninni en með á fremur að nafnorðinu. Þannig finnst mér mun eðlilegra að segja bollinn datt í gólfið og brotnaði en á gólfið – þar má segja að ástæðan fyrir því að bollinn brotnaði sé að hann datt, aukaatriði hvar hann lenti. Aftur á móti er eðlilegt að segja ég datt á hart steingólf og rotaðist en ekki í hart steingólf – þar er lendingarstaðurinn aðalatriðið.

Ég er sem sé ekki sammála mati Sverris Páls, „að falla í jörðina finnst mér að fara talsvert dýpra en á yfirborð hennar“. Þessi skilningur væri vissulega rökréttur miðað við að grunnmerking í sé 'inn(i) í' eins og áður segir, en hins vegar er merkingin miklu fjölbreyttari en svo, eins og er með flestar forsetningar. En ef þetta væri eini skilningurinn ætti sama að gilda um falla / detta í gólfið og falla / detta í götuna en hvort tveggja hefur verið algengt í málinu undanfarin 80-90 ár. Aftur á móti er aldrei sagt *falla / detta í gangstéttina eins og áður segir, og ekki heldur *falla / detta í veginn, þótt búast mætti við að um gangstéttina og veginn gilti hið og um götuna. Það er mjög oft tilviljun háð hvaða forsetningar eru notaðar með tilteknum nafnorðum.

Þetta er auðvitað vel þekkt í tengslum við staðanöfn þar sem ýmist er notað í eða á með nöfnum sem hafa sama seinni hluta og búast mætti við að tækju sömu forsetningu – við segjum í Reykjavík en á Húsavík, í Hafnarfirði en á Stöðvarfirði, í Borgarnesi en á Akranesi, í Vatnsdal en á Kaldadal, í Grafarósi en á Blönduósi, í Kópavogi en á Djúpavogi, í Holtsmúla en á Fellsmúla, o.s.frv. Að einhverju leyti er þetta landshlutabundið en það er vitanlega engin skýring – þetta eru málvenjur sem ekki eiga sér neinar röklegar skýringar nema í einstöku tilvikum. En einmitt þess vegna geta þessar málvenjur breyst, og tilfinning fólks fyrir því hvaða forsetning eigi við með tilteknum orðum getur verið mismunandi. Það er ekkert óeðlilegt.

Lýsingarorðið kúl er flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók og sagt merkja 'svalur, flottur' en tekið fram að það sé „óformlegt, ekki fullviðurkennt mál“. Þarna er vitanlega um að ræða enska lýsingarorðið cool sem hefur verið notað sem tökuorð í íslensku áratugum saman. Elsta dæmi sem ég finn um það er í Vísi 1978: „Myndin hefst á því að hinn sæti og „kúl“ Thorndyke, sem þjáist af lofthræðslu (ekta Hitchcock) tekur við rekstri „Geðveikrahælis fyrir mjög, mjög truflaða“.“ Þarna er orðið innan gæsalappa eins og til afsökunar. Annað dæmi er í Foringjanum 1979: „Þarna sjáið þið hvað ég er kúl hetja.“ En vegna þess að óformlegt mál komst sjaldan á prent á þessum tíma er ekki ótrúlegt að orðið sé talsvert eldra í málinu. Dæmum fjölgar svo smátt og smátt eftir 1980.

Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er gert ráð fyrir að orðið taki engum formbreytingum, hafi myndina kúl í öllum kynjum og föllum eintölu og fleirtölu, og stigbreytist ekki. Það eru þó ýmis dæmi um að orðið fái þær beygingarendingar sem við væri að búast af íslensku orði. Nefnifallið kúll í karlkyni eintölu er þó varla til nema í fáeinum vafasömum dæmum á samfélagsmiðlum en hvorugkyninu kúlt bregður fyrir: „Ætli þetta eigi ekki bara að vera kúlt?“ í DV 2004. Dæmi eru um fleirtölu í karlkyni og kvenkyni: „Berklasjúklingar væru einatt listfengir og dularfullir, berklar væru kúlir“ í sögu eftir Stefán Snævarr 2017, og „Jesss við erum mjöööög flottar og kúlar“ á Bland.is 2007. Veik beyging er einnig til: „Nú er það Jón Múli, sá kúli gæi“ í Helgarpóstinum 1981.

Þessi dæmi eru þó frekar fá og ekki víst að þau séu alltaf meint í fullri alvöru. Hins vegar er nokkuð um að orðið stigbreytist. Í Morgunblaðinu 1999 segir: „það er greinilega talið miklu „kúlara“ að sveiflast á milli akreina eins og svigskíðakappi á Ólympíuleikum.“ Í Veru 2001 segir: „Hörkuskvísan Jennifer Lopez kom sá og sigraði í Anacondu (1997) og var síðan enn kúlli ef eitthvað var í Out of Sight (1998).“ Í Fréttablaðinu 2011 segir: „Er kannski kúlara að æfa með KR?“ Í DV 2000 segir: „Þetta er kúlasti klúbbur Akureyrar.“ Í Veru 2000 segi: „í stuttu máli fékk ég þær upplýsingar að þessi sænska Nina Björk væri ,,kúlasti nútímafeministinn“ í Skandinavíu.“ Þó stigbreytist kúl iðulega með meira og mest eins og Katrín Axelsdóttir hefur bent á.

En ekki þykir öllum kúl fara vel í íslensku. Í grein í Fréttablaðinu 2006 skrifaði Njörður P. Njarðvík: „„Sá sem glatar kúlinu er einskis virði“, segir í fyrirsögn í Fréttablaðinu 27. okt. Í greininni er þetta orðskrípi haft eftir viðmælanda, en blaðamaðurinn lyftir því upp í fyrirsögn til að auka vægi þessi – öðrum til eftirbreytni eða hvað? Í ensku merkir lo. cool m.a. svalur, kuldalegur, óuppnæmur, ófyrirleitinn. Hér er skýrt dæmi um málfarslega ábyrgð blaðamanna – eða öllu heldur skort. Svona gera menn ekki […].“ Í dæminu sem þarna er vísað til er kúl hins vegar ekki lýsingarorð heldur nafnorð í hvorugkyni eins og sjá má bæði á setningarstöðu þess og greininum. Þannig er orðið iðulega notað, ekki síst í samböndum eins og missa kúlið, halda kúlinu o.fl.

Elstu dæmi sem ég finn um kúl sem nafnorð er í djassskrifum Vernharðs Linnet í Helgarpóstinum 1981: „Það var ekkert skrýtið þótt Ornette ætti erfitt uppdráttar í eyjadjasssamfélaginu þar sem kúlið og boppið voru nýmæli“ og „Skilin milli boppsins og kúlsins eru ekki alltaf mikil“. En nafnorðið kúl í merkingunni 'töffheit' fer að sjást að ráði upp úr 1990: „En svo í reglunum er gefið upp „kúlið“, sem er hversu töff þú ert; ef þú ert með hátt kúl þá ertu eins og Schwarzenegger“ segir í Pressunni 1993, og árið 1994 kom út safnplata með titlinum „Algjört kúl“. Í Morgunblaðinu 1997 segir: „Nei, ég veit bara að amma hefur aldrei misst kúlið“ og í Fjölni sama ár segir: „Hörður hélt kúlinu og bað formanninn að bíða augnablik.“ Í DV 2004 segir: „Leiðin frá hallæri til kúls var ekki í boði ríkisins.“

Nafnorðið kúl fellur ágætlega að málinu – rímar t.d. við púl. Það hefur hins vegar ekki komist í orðabækur þrátt fyrir að vera töluvert algengt. Á annað þúsund dæmi eru um það í Risamálheildinni, meirihlutinn úr óformlegu málsniði samfélagsmiðla en samt nokkur hundruð úr hefðbundnum fjölmiðlum. Aftur á móti eru dæmin um lýsingarorðið kúl hátt í 34 þúsund, þar af rúm 92% af samfélagsmiðlum. Nafnorðið virðist því eiga greiðari leið inn í formlegt málsnið en lýsingarorðið enda beygist það alltaf eftir almennum reglum málsins ólíkt lýsingarorðinu og fellur því í raun betur að málinu. Þrátt fyrir enskan uppruna orðsins sé ég enga ástæðu til að amast við því í íslensku, sérstaklega ekki nafnorðinu, en óneitanlega væri skemmtilegra ef lýsingarorðið beygðist meira.

Fáum orðum hefur verið hallmælt jafnoft og jafnmikið í málfarsþáttum undanfarna áratugi og lýsingarorðunum ásættanlegt og óásættanlegt. Málfarsbankinn segir: „Betra er að segja að eitthvað sé viðunandi eða hægt sé að fallast á það en að það sé „ásættanlegt“ og orðin hafa verið kölluð „leiðindaorð“, „orðaleppar“ og „orðskrípi“, og sögð „hvimleið tískuorð“ sem séu að útrýma ágætum orðum eins og (ó)viðunandi og þolanlegt. Árni Böðvarsson amaðist við orðunum í bókinni Íslenskt málfar, sömuleiðis Ari Páll Kristinsson í bókinni Handbók um málfar í talmiðlum, og Gísli Jónsson hnýtti í þau í á annan tug skipta í þáttum sínum sínum í Morgunblaðinu frá 1991-2001. Þá er ótalinn sægur athugasemda á samfélagsmiðlum.

Mér sýnist að fyrst hafi verið amast við þessum orðum í þætti Garra í Tímanum 1988 þar sem sagði: „En það var orðið „óásættanlegur“ sem Garri hnaut um. Líklega er þó ekki beinlínis hægt að segja að þetta sé málvilla […], en óskaplega er þetta þó ambögulega að orði komist.“ Víkverji segir í Morgunblaðinu 1990: „Á síðustu misserum hafa þessir menn komið sér upp nýju orði. Nú er allt ýmist ásættanlegt eða ekki ásættanlegt!“ Í Þjóðviljanum sama ár segir Árni Bergmann: „Við freistumst til að telja suma misskiptingu guðs gjafa „ásættanlega“ eins og það heitir“, og Í DV 1991 segir: „Falskur fiðluleikur er, svo notað sé tungutak landsfeðranna, ekki ásættanlegur nú til dags.“ Orðalagið í tveimur seinustu dæmunum sýnir að orðið er þarna nýtilkomið.

Elsta dæmi sem ég finn um ásættanlegt er í Vísi 1976: „Bann við notkun afkastamikils veiðarfæris eins og flotvörpu er einnig andstætt öllum vilja til framfara en hlýtur þó að vera ásættanlegra“. Frá 1977 og 1978 eru nokkur dæmi, öll úr Verkalýðsblaðinu, en um 1980 kemst orðið í töluverða notkun og verður mjög algengt eftir 1990. Andheitið óásættanlegt fylgir sama mynstri en kemur aðeins á eftir – elsta dæmi um það er í Morgunblaðinu 1979: „Fjölgun fulltrúa ríkisstjórnar í sjóðsstjórninni er óásættanleg fyrir sjávarútveginn.“ Örfá dæmi eru um orðið fram um 1990 en eftir það fjölgar dæmunum ört, einkum eftir miðjan tíunda áratuginn. Þetta rímar vel við að farið er að gera athugasemdir við orðin undir 1990 eins og áður segir.

Gísli Jónsson taldi að ásættanlegt væri „líklega þýðing á ensku acceptable“. En þótt ásættanlegt samsvari acceptable nokkurn veginn að merkingu til er það ekki næg ástæða til að kalla það „þýðingu“ og ég sé engin rök fyrir því að halda slíku fram – það endurspeglar ekki enska orðið að formi. Enda kæmi þá fleira til greina en acceptable – í Þjóðviljanum 1990 segir t.d.: „Niðurstaðan er sú að áhættan vegna Áburðarverksmiðjunnar er ásættanleg („tolerable risk“) fyrir íbúðarbyggðina eins og hún er í dag.“ Orðin ásættanlegt og óásættanlegt eru rétt mynduð íslensk orð, hliðstæð við t.d. áreiðanlegt og óáreiðanlegt eða viðráðanlegt og óviðráðanlegt sem allt eru gamalgróin orð sem engum kemur til hugar að amast við.

Í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu 2002 sagðist Karl Emil Gunnarsson ekki heldur amast við orðunum „á fagurfræðilegum forsendum“ heldur þætti sér slæmt „hversu herská orðin ásættanlegur og óásættanlegur eru og hafa nánast lagt undir sig merkingarsvið þar sem mörg eldri orð, sum þjálli og öll fallegri [...], hafa lengi deilt í sátt og samlyndi. Þar hefur viðunandi orðið einna harðast úti og andheiti þess, óviðunandi.“ Og Njörður P. Njarðvík sagði í Morgunblaðinu 1994: „Nú tala menn sífellt um „ásættanlega niðurstöðu“ eða jafnvel um „ásættanlega lendingu“ þegar deilu er lokið eða málalyktir hafa fengist. Það er langt síðan ég hef heyrt eða séð orðið viðunandi í þvílíku samhengi (og hefur það þó talist algengt orð).“

En þetta er misskilningur eða skynvilla – því fer fjarri að ásættanlegt og óásættanlegt hafi útrýmt viðunandi og óviðunandi. Í Risamálheildinni sem hefur einkum að geyma texta frá síðustu 20 árum eru 25.441 dæmi um ásættanlegt og 18.435 um óásættanlegt en 32.899 dæmi um viðunandi og 20.022 um óviðunandi. Síðarnefndu orðin hafa því enn vinninginn, þótt vissulega megi sjá á tímarit.is að þau fyrrnefndu hafa sótt á. En ásættanlegt og óásættanlegt eru rétt mynduð orð sem eiga sér skýrar hliðstæður í málinu, eru ekki þýðing eða eftiröpun enskra orða, og eru ekki að útrýma samheitum sínum. Þau eru viðbót við orðaforðann og auðga þannig málið. Þrátt fyrir það getur fólki vitanlega fundist þau ljót, og um það þýðir ekki að deila.

Undanfarna daga hafa sérfræðingar og hagsmunaaðilar á ýmsum sviðum verið uppteknir við að greina fjármálaáætlun ríkisstjórnarinnar og segja álit sitt á henni frá mismunandi sjónarhornum. Ég vildi ekki láta mitt eftir liggja og ákvað því að skoða áætlunina frá sjónarhóli þess málefnis sem ég ber helst fyrir brjósti – sem er íslensk tunga. Í haust var stofnuð sérstök ráðherranefnd um íslenska tungu samkvæmt tillögu forsætisráðherra, skipuð fimm ráðherrum, og er henni „ætlað að efla samráð og samstarf milli ráðuneyta um málefni íslenskrar tungu og tryggja samhæfingu þar sem málefni skarast“ og „vinna markvisst að stefnumótun stjórnvalda og aðgerða í þágu tungumálsins“. Það hefði mátt ætla að þessa starfs sæi stað í fjármálaáætluninni.

En svo er ekki. Undir liðnum „Menning, listir, íþrótta- og æskulýðsmál“ segir: „Gert er ráð fyrir að útgjaldarammi málefnasviðsins lækki um 2.634 m.kr. frá fjárlögum 2023 til ársins 2028. […] Á tímabilinu falla niður ýmis […] tímabundin framlög, samanlagt um 820 m.kr., m.a. vegna kvikmyndasjóðs, máltækniverkefnis […].“ Þetta rímar ekki við það að í stjórnarsáttmála ríkisstjórnarinnar segir: „Þá verður áfram unnið að því að styrkja stöðu íslenskunnar í stafrænum heimi með áherslu á máltækni.“ Það er gífurlega mikilvægt að því góða starfi sem hófst með máltækniáætlun stjórnvalda verði haldið áfram. Mikilvægi kvikmyndagerðar fyrir íslenskuna er líka óumdeilt og lækkun fjárveitinga til kvikmyndasjóðs því mjög óheppileg.

Í áætluninni segir: „Þróun og framtíð íslenskrar tungu á tímum örrar alþjóðavæðingar og tæknibyltinga er mikilvæg til að styrkja stöðu þjóðtungunnar. Tillaga til þingsályktunar um að efla íslensku sem opinbert mál á Íslandi er í vinnslu og fjallar um mikilvægi íslenskrar tungu og nauðsyn þess að tryggja að tungumálið verði áfram notað á öllum sviðum íslensks samfélags.“ Því ber að fagna, en um leið verður að vekja athygli á að samkvæmt þingmálaskrá ríkisstjórnarinnar frá því í janúar var áætlað að „Tillaga til þingsályktunar um aðgerðaáætlun í málefnum íslenskrar tungu 2023-2026“ frá ráðherranefnd um íslenska tungu yrði lögð fram 27. mars. Sú tillaga hefur ekki enn komið fram og er væntanlega sú sem nú er sögð „í vinnslu“.

Ein stærsta áskorunin fyrir íslenskuna á næstu árum er mikil fjölgun fólks með annað móðurmál en íslensku eins og fram kemur í áætluninni: „Árið 2022 voru um 10 þúsund erlendir ríkisborgarar sem fluttu til landsins umfram brottflutta. Útlit er fyrir að þessi þróun haldi áfram og að fjöldinn verði ekki minni í ár.“ Auk þeirra sem hingað koma í atvinnuleit hefur flóttafólki og fólki sem hefur verið veitt alþjóðleg vernd fjölgað mikið: „Þá er einnig óvissa um efnahagsleg áhrif af fjölgun flóttafólks og þau geta verið ólík til skemmri og lengri tíma. Til lengri tíma ráðast þau ekki síst af því hvernig fólkinu gengur að aðlagast íslensku samfélagi, vinnumarkaði og skólakerfi og hvernig tekst að tryggja aðgengi að íslenskukennslu.“

Þetta er hárrétt, og þess vegna hefði mátt búast við því að í áætluninni væri að finna einhverjar áætlanir um stórátak í íslenskukennslu. En því er ekki að heilsa. Vissulega er vikið að mikilvægi íslenskukennslu á nokkrum stöðum, t.d. í kafla um leik- og grunnskóla: „Sú mikla áskorun menntakerfisins sem felst í auknum fjölda þessara nemenda [þ.e. af erlendum uppruna] og barna í leit að alþjóðlegri vernd kallar á […] styrkingu kennslu í íslensku sem öðru tungumáli.“ Í kafla um framhaldsfræðslu segir: „Aðgengi að íslenskunámi og samfélagsfræðslu þarf að vera auðvelt og verið er að þróa stuðningskerfi við starfstengt íslenskunám á vinnustað. Einnig hefur samstarfshópur hafið störf um úrbætur í íslenskukennslu […].“ Einhver fleiri dæmi mætti nefna.

Þetta er gott og blessað en þetta eru aðeins óskir og áform – ekki aðgerðir og hvað þá fjármagn. Í viðauka fjármálaáætlunar er fjallað um stöðu og horfur á einstökum málefnasviðum í mörgum köflum sem öllum er skipt í undirkafla á sama hátt. Meðal undirkafla eru „Helstu áskoranir“, „Tækifæri til umbóta“ og „Áhættuþættir“. Það vekur sérstaka athygli að þörf fyrir íslenskukennslu er sjaldnast nefnd í köflum um helstu áskoranir – ekki í „10.05 Útlendingamál“, ekki í „14.1 Ferðaþjónusta“, og ekki í „29.7 Málefni innflytjenda og flóttafólks“. Tækifæri sem íslenskukennsla skapar eru ekki heldur nefnd í köflum um tækifæri til umbóta, og áhættan af því að hér verði til samfélög fólks sem ekki talar íslensku er ekki nefnd í köflum um áhættu.

Íslenskunám er þó nefnt í kafla um framhaldsfræðslu og í töflu í þeim kafla eru sett þau markmið að „fjöldi skráninga á íslenskunámskeið viðurkenndra fræðsluaðila“ fari úr 8.400 árið 2022 upp í 15.000 2028, og „hlutfall ánægðra og mjög ánægðra á þessum námskeiðum“ fari úr 40% í 70% á sama tíma. Ekkert kemur samt fram um það hvernig eigi að ná þessum markmiðum – a.m.k. á ekki að auka fjárveitingar til málaflokksins svo að heitið geti. Í heildina má segja að frá sjónarhóli íslenskrar tungu sé fjármálaáætlunin dapurleg lesning og veki litlar vonir um að íslenskan komist úr þeirri varnarstöðu sem hún er í. Við þurfum að gera miklu betur og það kostar mikið fé – eru stjórnvöld kannski ekki tilbúin að horfast í augu við það?