Um helgina sá ég sambandið brjóta met notað í frétt á vefmiðli. Ég ætlaði að fara að skrifa höfundi fréttarinnar og benda á að hefðbundið íslenskt orðalag væri að slá met, en þegar ég skoðaði fréttina aftur var búið að breyta þessu þannig að ég slapp við bréfaskriftir. Þetta var í erlendri frétt og nokkuð augljóst að þarna hefur enskt orðalag haft áhrif á höfundinn – í ensku er talað um break a record. Íslenska orðalagið er reyndar komið úr dönsku, slå (en) rekord, og í elstu dæmum um það frá fjórða áratug síðustu aldar er það stundum haft innan gæsalappa sem bendir til þess að það hafi ekki þótt alveg fullgild íslenska í byrjun, en nú hefur það fyrir löngu unnið sér hefð. En þetta gaf mér tilefni til að skoða fleiri svipuð dæmi.

Annað dæmi um sögnina brjóta er þegar talað er um brotið hjarta – broken heart á ensku. Elstu dæmi um þetta eru rúmlega 100 ára gömul, öll úr vesturíslenskum blöðum sem bendir eindregið til ensks uppruna. Í íslenskum blöðum fer þetta ekki að sjást að ráði fyrr en á stríðsárunum og þó sérstaklega eftir 1980, og eykst verulega eftir aldamótin. Aftur á móti er mun eldri hefð fyrir því að tala um brostið hjarta. Svipað má segja um að brjóta loforð sem á ensku er break a promise. Þetta er líka gamalt, elstu dæmi yfir 100 ára, og flest elstu dæmin einnig úr vesturíslenskum blöðum. En orðalagið hefur tíðkast síðan snemma á 20. öld þótt dæmin hafi alltaf verið margfalt færri en um svíkja loforð sem er hið venjulega orðalag.

Svipuð dæmi eru fjölmörg. Við tökum oft ekki eftir þeim vegna þess að orðin sem eru notuð eru íslensk – það sem er enskrar ættar er samhengið sem orðin eru sett í. Við þessu má einkum búast hjá fólki sem er mikið í ensku málumhverfi og í þýðingum úr ensku, ekki síst þeim sem eru unnar í flýti eins og þýðingar á fréttum eru oft. Meðal dæma af þessu tagi sem ég hef skrifað um er að læra frá þar sem enska hefur learn from, í stað læra af eins og venja er; segja að einhver sé í tárum í stað tárfellandi eða tárvotur þar sem enska hefur in tears; að nota tímaákvarðanir án ákvæðisorða og segja í daga og í vikur þar sem enska hefur for days/weeks en íslenska hefur haft í nokkra daga, vikum saman eða eitthvað slíkt.

Í rannsóknarverkefni okkar Sigríðar Sigurjónsdóttur fyrir nokkrum árum báðum við þátttakendur að meta nokkur dæmi af þessu tagi. Eitt þeirra var Hann baðst afsökunar fyrir léleg myndgæði þar sem á ensku er apologize for. Hátt í 90% þátttakenda undir 16 ára fannst þessi setning frekar eða mjög eðlileg. Önnur var Hún hefur aldrei haft vandamál með þetta áður þar sem á ensku er have a problem. Rúmlega helmingi undir 16 ára fannst þessi setning frekar eða mjög eðlileg. Þriðja dæmið var Í þennan veg er hægt að bæta ástandið þar sem á ensku er in this way. Þar töldu 20-30% undir 16 ára setninguna frekar eða mjög eðlilega. Í öllum tilvikum lækkaði hlutfallið mikið, en þó mismikið, með hækkandi aldri.

Eins og ég hef oft áður sagt er erlendur uppruni ekki næg ástæða til að amast við einhverju orði eða orðalagi, og það er erfitt að færa rök að því að brjóta met, læra frá og biðjast afsökunar fyrir sé eitthvað minni eða verri íslenska en slá met, læra af og biðjast afsökunar vegna. Ef þessi sambönd vinna sér hefð finnum við væntanlega ekkert athugavert við þau í framtíðinni. En notkun þessara sambanda bendir hins vegar til þess að fólkið sem notar þau þekki ekki málhefðina og það er umhugsunarvert. Málhefðin er vissulega ekkert heilög og hún getur breyst – og oft er eðlilegt eða nauðsynlegt að hún breytist. En skortur á þekkingu á málhefðinni getur samt gefið vísbendingu um að það þurfi að huga að kynningu hennar.

Þess vegna er sjálfsagt að benda á það þegar brugðið er út af málhefð. Ef ég væri enn að kenna, eða væri að lesa prófarkir, myndi ég benda á það í öllum þeim dæmum sem nefnd eru hér að framan. Ég skrifa líka stundum fjölmiðlum þegar ég sé dæmi af þessu tagi, þótt ég slyppi við það með brjóta met eins og nefnt er í upphafi. En það skiptir öllu máli að slíkar ábendingar séu settar fram sem leiðbeiningar en ekki leiðréttingar. Þetta snýst ekki um það að eitt sé rangt en annað rétt, heldur um samræmi við málhefðina. Fólk getur haft sínar ástæður fyrir því að kjósa að fylgja henni ekki, og þá er það í góðu lagi. En það skiptir máli að slíkt sé meðvitað val en stafi ekki af því að fólk þekki ekki hefðina.

Íslenskan er lifandi mál og ný orð eru alltaf að koma fram og ná hylli málnotenda. Í gær sá ég sögnina berskjalda í viðtali við Unu Torfadóttur tónlistarkonu á vef RÚV – „Ég hef alltaf lagt mjög mikið upp úr því að vanda mig og að vera nærgætin af því að mér finnst ótrúlega mikilvægt að berskjalda sig í list og vera svolítið hugrakkur“. Þetta er ekki í fyrsta skipti sem ég sé þessa sögn en hún er þó ekki algengari en svo að ég tek eftir henni þegar ég rekst á hana. Mér fannst þeim tilvikum hafa fjölgað undanfarið og þess vegna fór ég að skoða sögnina svolítið. Þá komst ég að því að hún er ekki í neinum orðabókum og ekki heldur í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls.

Þar er aftur á móti að finna óbeygjanlega lýsingarorðið berskjalda sem fjögur dæmi eru um í Ritmálssafni Árnastofnunar, það elsta frá 17. öld. Það orð þekkti ég ekki heldur en það lifir samt enn í nútímamáli þótt sjaldgæft sé. Í Morgunblaðinu 2017 segir t.d.: „Vitar Íslands standa oftar en ekki á afskekktum annesjum eða útskerjum, berskjalda fyrir veðri og vindum, óvarðir fyrir ágangi sjávar.“ Þetta er samheiti við berskjaldaður sem er algengt og vel þekkt orð – um það eru yfir fimm þúsund dæmi á tímarit.is, það elsta frá 1862. En orðið kemur einnig fyrir í Njálu: „Þess galt eg nú,“ segir Kolur, „er eg var berskjaldaður“ og stóð nokkura stund á hinn fótinn og leit á stúfinn.“

Orðið berskjaldaður lítur út eins og lýsingarháttur þátíðar af sögn, sem væri þá berskjalda, en hún kemur ekki fyrir á prenti fyrr en á 20. öld. Það er auðvitað hugsanlegt að sögnin hafi verið til í fornu máli og lifað í málinu öldum saman án þess að komast á prent. Slíkt væri ekki einsdæmi. En einnig getur verið að orðið hafi verið myndað með því að bæta ber- framan við lýsingarháttinn skjaldaður, af sögninni skjalda sem var til í fornu máli og merkti 'hlífa með skildi' – í fornu máli er einnig til samsetningin al-skjaldaður. Í sögninni berskjalda væri þá um að ræða „öfuga orðmyndun“ ef svo má segja, þ.e. sögnin væri leidd af lýsingarhættinum berskjaldaður en ekki öfugt eins og yfirleitt er. Slík orðmyndun er ekki heldur einsdæmi.

Í Íðorðabankanum er einnig að finna orðið berskjöldun sem kemur fyrir í íðorðasafni í læknisfræði og er skilgreint svo: „Það að láta verða fyrir áhrifum sem geta haft skaðvænleg áhrif, svo sem af miklum hita, kulda, geislun eða sóttkveikjum.“ Elsta dæmi um orðið er þó úr Tímariti lögfræðinga 1955 þar sem segir: „Þessi berskjöldun vörumerkja er e. t. v. sá þáttur í réttarvernd þeirra, sem menn hafa mestan áhuga á.“ Alls eru um 70 dæmi um orðið á tímarit.is frá því um miðjan tíunda áratuginn. Flest þessara dæma eru úr fræðilegu samhengi og hafa merkinguna sem skilgreind er í Íðorðabankanum, en á seinustu árum virðist það þó notað eitthvað í almennari merkingu, 'varnarleysi' eða eitthvað slíkt.

Elsta dæmi sem ég hef fundið um sögnina berskjalda er í Rauða fánanum 1934: „Með kenningunni um hið „Skárra af tvennu illu“ […] hafa SUJ-foringjarnir reynt að afvopna verkalýðsæskuna, reynt að berskjalda hana fyrir fasistiskum hungurárásum auðvaldsins.“ Í Nýju dagblaði 1942 segir: „Hvernig er unnt á sem skemmstum tíma að berskjalda Ísland fyrir innrás þýzka hersins?“ Í þessum dæmum merkir berskjalda greinilega 'gera varnarlausan' og sama gildir t.d. í Morgunblaðinu 1992: „Eyðing skóganna berskjaldar jarðveginn“ og í Fréttablaðinu 2021: „laxinn tekur upp á því í tíma og ótíma að stökkva upp úr djúpinu og berskjalda sig þannig gagnvart veiðimönnum“.

Að undanteknum elstu dæmunum er sögnin nær alltaf notuð afturbeygð – talað um að berskjalda sig. Merkingin virðist oftast vera 'opna sig, bera tilfinningar sínar á torg' frekar en beinlínis 'gera sig varnarlausan' þótt þarna sé vissulega stutt á milli og segja megi að opnunin leiði til varnarleysis. Örfá dæmi eru um sögnina frá tveimur síðustu áratugum 20. aldar og fyrsta áratug þessarar, en allmörg dæmi eru frá síðasta áratug. Það er þó einkum á síðustu tveimur árum sem dæmum fjölgar verulega – sögnin er greinilega búin að ná fótfestu meðal málnotenda. Það er engin ástæða til annars en fagna því – mér finnst þetta ágæt sögn og gagnast vel.

Ég hef undanfarið verið að skoða dálítið merkingu orðsins maður og rekist á ýmislegt forvitnilegt. Af tilviljun fór ég að athuga hvernig orðið er notað í upphaflegri gerð stjórnarskrárinnar, þeirri sem Kristján níundi færði okkur 1874 þegar hann kom „með frelsisskrá í föðurhendi“ eins og Matthías Jochumsson orti. Þar telst mér til að orðið maður, í ýmsum beygingarmyndum, sé notað samtals þrettán sinnum. Það er hins vegar athyglisvert að í engu þessara dæma er notað samsvarandi nafnorð í dönskum frumtexta stjórnarskrárinnar.

Þar er oft óákveðið fornafn eða ábendingarfornafn í staðinn, eins og í 48. grein, „Engan mann má setja í gæzluvarðhald“ sem er á dönsku „Ingen kan underkastes Varetægtsfængsel“, í 34. grein, „Stjórnin getur einnig veitt öðrum manni umboð“, á dönsku „kan ogsaa en Anden af Regjeringen bemyndiges“, í 54. grein, „Hver maður á rjett á að láta í ljósi hugsanir sínar á prenti“, á dönsku „Enhver er berettiget til ved Trykken at offentliggjøre sine Tanker“, í 18. grein „Kjósa má samt þann mann, á dönsku „Dog kan den vælges“, o.s.frv.

Stundum er annað nafnorð notað í danska textanum, eins og í 55. og 56. grein, „Rjett eiga menn á“, á dönsku „Borgerne have Ret til“. Stundum er setningagerðin önnur þannig að maður kemur ekki í stað neins eins orð í danska textanum, t.d. í 4. grein, „nema hann hafi hin almennu rjettindi innborinna manna“, á dönsku „medmindre han har den almindelige Indfødsret“, 5. grein, „Konungur náðar menn og veitir almenna uppgjöf á sökum“, á dönsku „Kongen benaader og giver Amnesti“, o.fl.

Í öllum þessum dæmum liggur beint við að álykta að maður hafi almenna merkingu, vísi bæði til karla og kvenna, eins og orðið gerir venjulega í íslensku lagamáli. Þess vegna kemur á óvart að orðið skuli notað í 57. grein, „Sjerhver vopnfær maður er skyldur að taka sjálfur þátt í vörn landsins“ því að í danska textanum stendur „Enhver vaabenfør Mand“. Málið er nefnilega að mand á dönsku merkir 'karlmaður' enda ekki gert ráð fyrir því á þessum tíma að konur gripu til vopna. Þarna hefur því þýðendum textans orðið á í messunni.

Það verður því ekki betur séð en orðið maður sé notað í tveimur mismunandi merkingum í stjórnarskránni 1874 – oftast vísi það til bæði karla og kvenna, en í 54. grein einungis til karla. Af þessum tvískinnungi hefðu örugglega getað sprottið áhugaverð dómsmál. Hefði t.d. verið hægt að meina konum um ritfrelsi á þeim forsendum að 54. greinin, „Hver maður á rjett á að láta í ljósi hugsanir sínar á prenti“, ætti bara við karla? Eða kalla konur í hernað á ófriðartímum á þeirri forsendu að orðalag 57. greinar, „Sjerhver vopnfær maður“, vísaði líka til þeirra?

Ég veit ekki til að til slíks hafi komið, en lögfræðingar kunna kannski einhver dæmi. Svo má vel vera að í slíkum tilvikum hefði verið vísað til danska frumtextans og bent á að augljóslega væri um að ræða ranga þýðingu í íslenska textanum. Umrædd grein féll brott úr stjórnarskránni 1944 þannig að á túlkun hennar reynir ekki hér eftir. Hvað sem því líður sýnir þetta dæmi vel að notkun orðsins maður er ýmsum vandkvæðum háð og öfugt við það sem stundum er haldið fram er það ekki endilega heppilegt í lagatexta sem þarf að vera skýr og ótvíræður.

Ég fór með bílinn minn í dekkjaskipti í morgun og var að koma frá því að ná í hann. Undanfarin 17 ár hefur þetta verið streitu- og kvíðavaldur, en nú var ég pollrólegur vegna þess að ég skipti um bíl í vor. Það var samt ekki gamli bíllinn sem olli þessari streitu og kvíða – það var númerið. Undanfarin 17 ár hef ég nefnilega verið á bíl með beygjanlegu bílnúmeri – þ.e., seinasti tölustafurinn í númerinu var 2. Þess vegna hefur mér alltaf vafist tunga um tönn þegar kemur að því að sækja bílinn, hvort sem er á verkstæði eða í dekkjaskipti – hvernig les maður úr bílnúmerum?

„Ég er að ná í DM níu níu tveir“? eða „níu níu tvo“? eða „níu hundruð níutíu og tveir“? eða „níu hundruð níutíu og tvö“? Þetta hefur valdið mér miklu hugarangri og jafnvel leitt til þess að ég hafi trassað dekkjaskipti óhæfilega. Stundum hefur mér meira að segja dottið í hug að skrifa bara númerið á miða og rétta afgreiðslumanninum. Ég hét því fyrir löngu að næst þegar ég skipti um bíl myndi ég sjá til þess að það yrðu engar beygjanlegar tölur í númerinu. Þegar ég var að ráfa um bílasölur í vor leit ég ekki við bílum með númer sem enduðu á 1, 2, 3 eða 4. Sem betur fer fann ég ágætan bíl með númer sem endar á 6 og er núna alsæll.

Svona er nú stundum erfitt að vera málfræðingur krakkar mínir. En í alvöru: Hvernig farið þið með bílnúmer sem enda á beygjanlegum tölum? Og hvað með símanúmer – segir maður ég hringdi í átta sjö fimm fjórir sex níu þrír eða átta sjö fimm fjóra sex níu þrjá? Og af hverju tölum við um Laugaveg tuttugu og tvö en ekki Laugaveg tuttugu og tvo?

Það er örugglega best að blanda sér ekki of mikið í umræðu um lestur og lestrarkennslu því að sú umræða virðist oftast fara í skotgrafir mjög fljótlega. Ég er enginn sérfræðingur á þessu sviði en mér sýnist að bæði leshraðapróf og lesskilningspróf geti verið góð og gagnleg, séu þau vel gerð og byggð á fræðilegum forsendum, lögð fyrir á réttan hátt og þeim fylgi nægilegar upplýsingar. Í Fréttablaðinu í dag er langt og fróðlegt viðtal um hraðlestrarpróf við læsisfræðinga hjá Menntamálastofnun. Þetta er fínt viðtal sem ég hvet ykkur til að lesa vegna þess að í því kemur ýmislegt fram sem hefur vantað í umræðuna. En í viðtalinu koma líka fram þrjú atriði sem staðfesta að ýmis gagnrýni á hraðlestrarprófin og framkvæmd þeirra á rétt á sér.

Í fyrsta lagi virðist vera misbrestur á því að nægar upplýsingar fylgi prófunum, og tilgangur þeirra og eðli sé útskýrt nægilega vel. Í viðtalinu segir t.d. „þetta eru kannski ákveðin mistök í framsetningunni hjá okkur“ og „Við þurfum að standa okkur betur í því að reiða þetta öðruvísi fram“. Í öðru lagi er viðurkennt að ákveðnir gallar séu á prófunum. „Við getum tekið undir það að í þessu kappi sem þarna kemur til þá er þriðja viðmiðið rosalega hratt en við höfum reynt að vinda ofan af því“ og viðmælendur segja „veikleika prófsins liggja í því tæknilega atriði að textar eru ekki jafn þungir“ – „við vitum að það eru textar sem eru hlutfallslega þyngri en aðrir textar og það þarf að fínstilla“.

Þetta tengist svo þriðja atriðinu – það vantar gögn og mælitæki, m.a. málskilningspróf. „Staðan á Íslandi í dag er þannig að við erum með ofboðslega lítið af verkfærum fyrir kennara og það vantar öll stöðluð mælitæki. Við getum talað um próf sem talmeinafræðingar nota. Þetta eru held ég yfir 30 ára gömul próf sem eru að renna út.“ Þetta er alveg rétt. Það sárvantar margs konar upplýsingar um mál og málnotkun barna og unglinga sem hægt sé að byggja slík próf á – orðaforða, orðtíðni, lengd orða, byggingu orða, atkvæðagerð, setningagerð o.m.fl. En það sem verra er – það sem þó er til hefur ekki verið nýtt, a.m.k. hvorki í samræmdum prófum grunnskóla né í PISA-prófinu eins og ég hef áður skrifað um.

Hermundur Sigmundsson lagði áherslu á það í Kastljósi í gær að þær bækur sem börn hafi úr að velja í skólanum þyrftu að vera fleiri og af fjölbreyttari erfiðleikastigum. Þetta er sannarlega satt og rétt en auðveldara um að tala en í að komast. Það er reyndar ekki sanngjarnt að bera okkur saman við Norðmenn – 15 sinnum fjölmennari þjóð. Við munum aldrei hafa jafnmikið úrval af lesefni fyrir börn – en við getum samt gert miklu betur og verðum að gera miklu betur í að styrkja ritun og útgáfu lesefnis fyrir börn og unglinga. En til að geta metið hvaða textar henta hverju aldurs- og þroskastigi þurfum við ekki síður að gera átak í að þróa almennileg mælitæki sem byggjast á fræðilegum forsendum.

Slík mælitæki verður að smíða frá grunni út frá forsendum íslenskunnar og íslenskrar málnotkunar. Sigríður Ólafsdóttir hefur þó unnið að því undanfarið ásamt nemendum sínum að skilgreina íslenskan námsorðaforða sem ætti að nýtast í gerð mælitækja þótt margt fleira þurfi að koma til. Þetta hefur verið vanrækt og ég tel að Menntamálastofnun hefði átt að vinna að þessu, en það hefur því miður ekki verið gert svo að ég viti. Vonandi mun sú endurskoðun á verkefnum stofnunarinnar sem ráðherra hefur boðað leiða til þess að farið verði í slíka vinnu. Ég held að hún sé ein helsta forsenda þess að hægt sé að meta árangur mismunandi aðferða á þessu sviði. Það er mjög vond hugmynd að Alþingi mæli fyrir um kennsluaðferðir.

Um daginn var ég spurður um merkingu orðsins hugarfóstur sem fólk greindi á um hvað merkti. Orðið hefur nefnilega ekki alltaf verið notað í sömu merkingu. Í Íslenskri orðabók á Snöru er aðeins gefin merkingin 'e-ð sem e-r ímyndar sér og styðst ekki við veruleikann, ímyndun', en í Íslenskri nútímamálsorðabók er auk þess gefin merkingin 'sem hefur orðið til í huga e-s, ný hugmynd' sem virðist vera yngri. Elstu dæmi um orðið eru frá því í upphafi 20. aldar og í þeim hefur það greinilega fyrri merkinguna eins og sést á dæmi úr Reykjavík 1914: „Ennfremur segir ritstj. „Lögréttu", að ég vilji ólmur segja Dönum „fjármálastríð“ á hendur. En þetta er ekki annað en hugarfóstur ritstjórans sjálfs.“

Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er orðið skýrt 'tankefoster, hjernespind'. Orðinu hugarfóstur svipar vitanlega til fyrrnefnda orðsins þótt hugsanafóstur væri nákvæmari samsvörun, en síðarnefnda orðið í skýringunni samsvarar nákvæmlega orðinu heilaspuni sem er skýrt á sama hátt í orðabókinni. Það orð er nokkru eldra í málinu – elsta dæmi um það á tímarit.is er frá 1844. Fyrir kemur að þessi orð séu notuð saman, eins og í Vísi 1914: „Meðan svo er ástatt virðist ekki ástæða til að einblína svo á matarleysið framundan sjer, matarleysi, sem í raun og veru er heilaspuni eða hugarfóstur að eins.“ Notkun beggja orðanna virðist vera til áherslu eða skýringar frekar en tákna mismunandi merkingu.

Merking orðsins hugarfóstur virðist þó fljótlega hafa farið að breytast. Í Fálkanum 1939 segir um Mjallhvíti: „Nafn hennar var á hvers manns vörum engu síður en þjóðhöfðingja og stjórnmálamanna, þó að hún væri aðeins teiknuð stelpa, hugarfóstur Walt Disney.“ Í Alþýðublaðinu 1940 segir: „Þjóðir, sem búa langt frá Þýzkalandi, líta ef til vill á þessa hegningarlöggjöf sem hugarfóstur manns, sem þjáist af mikilmennskubrjálæði.“ Í Íslendingi 1951 segir: „Þúsundir manna, sem létu sér að vísu skiljast, að Sherlock Holmes var aðeins hugarfóstur Doyles, skrifuðu og mótmæltu harðlega að ævintýrum spæjarans lyki á svo ótilhlýðilegan og ótímabæran hátt.“

Þarna merkir hugarfóstur vissulega einhvers konar ímyndun sem þó raungerist. Skýringin á ímyndun í Íslenskri nútímamálsorðabók er 'e-ð sem maður ímyndar sér, huglæg sköpun' og orðalagið „huglæg sköpun“ lýsir ágætlega merkingunni í hugarfóstur í þessum dæmum. Munurinn á þessum dæmum og elstu dæmunum um orðið er sá að hér er ekki lengur verið að tala um hugaróra. Á seinni árum hefur hugarfóstur fengið mun almennari og víðari merkingu og merkir eiginlega 'afurð hugmyndar' sem getur verið af ýmsum toga – félag, sýning, kvikmynd, bók, veitingastaður, sýningarsalur, o.s.frv. Á bak við þetta er oft einhver hugsjón þannig að jafnvel mætti oft segja að hugarfóstur merkti 'gæluverkefni'.

Nokkur dæmi: „Eitt hugarfóstur þeirra er bókaklúbburinn Ljósaserían“; „Stuttmyndin Rán er hugarfóstur kvikmyndagerðar- og sjómannsins Fjölnis Baldurssonar“; „Þessar meðferðir voru hugarfóstur dr. Heinrich Arnold Thaulow“; „Sýningin heitir Hugrún, sem er þá hugarfóstur okkar“; „Ég býð mig fram er hugarfóstur dansarans Unnar Elísabetar Gunnarsdóttur“; „Sýningin er upphaflega hugarfóstur Gísla Pálssonar mannfræðings“; „Ljóðabókin Urð er komin út en hún er hugarfóstur Hjördísar Kvaran Einarsdóttur, íslenskufræðings“; „Galleríið er hugarfóstur og samstarfsverkefni list- og verkgreinakennara“; „Hjónin hafa mikla ástríðu fyrir því sem þau eru að gera og staðurinn er þeirra hugarfóstur“.

Langflest dæmi um orðið hugarfóstur á seinni árum virðast hafa þessa merkingu og sú upphaflega virðist vera nær horfin úr almennri notkun. Orðið heilaspuni sem upphaflega var samheiti við hugarfóstur hefur aftur á móti haldið í upprunalega merkingu. Þess vegna er í sjálfu sér meinlítið þótt hugarfóstur hafi fengið nýja merkingu – við eigum eftir sem áður ágætt orð til að tjá gömlu merkinguna.

Í gær minnti forseti Alþingis varaþingkonu Pírata á að þingmálið væri íslenska, í tilefni þess að þingkonan notaði orðið kósí í ræðustól þingsins. Þingkonan var ekki sátt við þessa athugasemd og kom aftur í ræðustól til að benda á að orðið er í Íslenskri nútímamálsorðabók Stofnunar Árna Magnússonar, og skýrt 'notalegur, hlýlegur'. Orðið er líka að finna í Íslenskri orðabók og er þar skýrt 'notalegur, huggulegur'. Þar er það merkt ?? til að sýna að það sé vafasamt mál, en í Íslenskri nútímamálsorðabók er það alveg athugasemdalaust. Ég var spurður að því í morgunútvarpi Rásar 2 áðan hvort þetta væri íslenska, og hvenær og hvernig erlend orð yrðu íslenska. Fyrri spurningunni er auðvelt að svara játandi, en hvað með hina?

Orðið kósí (eða kósý) er vitanlega tökuorð, komið af enska orðinu cozy. Elsta dæmi um það er í Skólablaðinu 1949: „Höfum vér eitt yfirmáta kósí kammersi meður prívat vaskhúsi til meðhöndlunar og brúkunar.“ Þetta er reyndar úr gamantexta sem er uppfullur af slettum og tökuorðum og því ekki alveg dæmigert. En frá sjötta áratugnum eru nokkur dæmi um orðið þótt þeim fari fyrst að fjölga um miðjan tíunda áratuginn og sérstaklega eftir aldamót. Frá síðustu 20 árum eru um 4000 dæmi um orðið á tímarit.is. Fyrst óformlegt tökuorð af þessu tagi er svo algengt á prenti er ljóst að það er mjög algengt í töluðu máli og engin leið að segja að það sé ekki íslenska. En hvenær verður orð úr erlendu máli að íslensku?

Fyrir 20 árum var gefin út endurskoðuð útgáfa af Íslenskri orðabók í ritstjórn Marðar Árnasonar. Það vakti athygli að í henni var að finna ýmsar erlendar slettur sem þóttu ekki virðulegt mál og fram að því höfðu ekki komist í orðabækur – orð eins og bögg, dissa, digg – og sjitt. Þessi orð voru vissulega merkt sérstaklega til að notendur gætu varað sig á þeim – tvö þau fyrstnefndu sem „slangur“, það þriðja sem „óforml.“, og það síðastnefnda með tveimur spurningarmerkjum sem tákna vafasamt mál. Samt sem áður voru ýmsir málvöndunarmenn ósáttir við að orðin skyldu sýnd og töldu að það yrði „að fara ákaflega gætilega í það að taka upp slanguryrði sem nánast er vitað að flestir kæra sig ekki um eða jafnvel hneykslast á“.

En verður orð íslenska við það að vera tekið upp í orðabækur? Eða þarf orð að vera í orðabókum til að geta kallast íslenska? Auðvitað ekki. Það eru ekki til nein föst viðmið um það hvaða orð skulu tekin í orðabækur. Það verður alltaf á endanum huglægt mat orðabókaritstjóra, þótt þeir geti vissulega stuðst við ýmis atriði eins og aldur orðanna í málinu, tíðni þeirra, útbreiðslu o.fl. Ýmis góð og gild íslensk orð er ekki að finna í almennum orðabókum af ýmsum ástæðum – þau geta verið of sérhæfð til að eiga erindi þangað, of sjaldgæf til að orðabókaritstjórar hafi fregnir af þeim, of ný til að vera komin inn, eða svo augljósrar merkingar að ástæðulaust þyki að skýra þau sérstaklega.

Vitanlega er erlendur uppruni ekki næg ástæða til að hafna orðum sem íslenskum – þá fyki talsverður hluti orðaforðans, t.d. jafnalgeng og hversdagsleg orð sem sápa og bíll. Það sem helst gæti komið í veg fyrir viðurkenningu á kósí sem íslensku orði er hljóðafarið og beygingin. Íslensk erfðaorð hafa ekki í í öðru atkvæði þótt vissulega séu til viðurkennd tökuorð af því tagi, eins og t.d. mánaðaheitin júní og júlí. Meira máli skiptir að orðið beygist ekki, en sama gildir um ýmis önnur lýsingarorð sem hafa komið inn í málið úr ensku á undanförnum áratugum – næs, kúl, töff o.fl. En einnig er til fjöldi óbeygðra rammíslenskra lýsingarorða – orð sem enda á -a eins og andvaka, fullburða, samferða o.fl., og -i, eins og hugsi.

Þrátt fyrir erlendan uppruna, hljóðafar og beygingarleysi hlýtur að verða að telja kósí hluta af íslenskum orðaforða vegna aldurs þess, tíðni og útbreiðslu eins og áður segir. Orðið hefur meira að segja verið notað nokkrum sinnum áður í þingræðum, fyrst árið 2015, án þess að séð verði að athugasemdir hafi verið gerðar við það. Það var því ástæðulaust af forseta Alþingis að gera athugasemd við notkun þess í gær.

Í gær var sagt frá því í Morgunblaðinu að í flugvélum Icelandair væru allar tilkynningar nú á íslensku á undan enskunni. Í fréttinni kom fram að þetta hefði verið ákveðið eftir samræður við menningar- og viðskiptaráðherra, og í Fréttablaðinu kom fram að „ís­lenskir far­þegar létu einnig í sér heyra og létu vita að þeir vildu vera boðnir vel­komnir heim á ís­lensku“. Þetta sýnir eins og fleiri nýleg dæmi að þrýstingur málnotenda getur haft áhrif, og í framhaldi af þessu hafði Morgunblaðið samband við Isavia og spurði um enskunotkun í Leifsstöð en þar „eru flest skilti með ensk­una í for­grunni en ís­lensk­an kem­ur þar fyr­ir neðan sem annað tungu­mál“. Margsinnis hafa verið gerðar athugasemdir við þetta, án árangurs.

Haft er eftir upplýsingafulltrúa Isavia að hann sé „að mörgu leyti sammála“ forstjóra Icelandair en segir þó „að það séu mikl­ar breytingar framund­an í flug­stöðinni á næstu árum og því mik­il­vægt að horfa á kerfi leiðbein­inga­skilta í mun stærra sam­hengi“. Þegar fólk í áhrifastöðum tekur hugmyndum vel en fer strax að tala um „stóra samhengið“ er ástæða til að vera á varðbergi. Þetta táknar nefnilega oftastnær að ekkert eigi að gera – það er verið að drepa málinu á dreif, enda segir upplýsingafulltrúinn líka: „Við höf­um enn ekki hafið þá vinnu að end­ur­skoða hvernig við get­um mögu­lega bet­ur sam­einað þau sjón­ar­mið að tryggja flæði og ör­yggi farþega á flug­vell­in­um ásamt því að halda ís­lensk­unni á lofti á sama tíma.“

Isavia hefur „ekki enn hafið þá vinnu“ að gera íslenskunni hærra undir höfði þrátt fyrir að stjórn Íslenskrar málnefndar hafi nokkrum sinnum skrifað Isavia um málið, bæði 2016 og 2017, en fyrirtækið hefur aldrei látið svo lítið að svara. Stjórnin skrifaði einnig forsætisráðherra, fjámálaráðherra og samgönguráðherra um málið og fékk lítil viðbrögð, nema hvað samgönguráðuneytið taldi í bréfi frá 18. október 2017 (sem var svar við bréfi stjórnarinnar 17. júní 2016 !!!) að ákvæði laga um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls þar sem segir að íslenska sé mál stjórnvalda ættu ekki við þótt Isavia sé ríkiseign þar sem engar greiðslur rynnu til þess frá ríkinu – sem er í besta falli umdeilanleg lögskýring.

Upplýsingafulltrúanum verður tíðrætt um öryggismál og segir: „Leiðbein­inga­skilt­in eða veg­vís­ar hafa ákveðið hlut­verk á flugvellinum sem snýr að því að farþegar kom­ist hratt og ör­ugg­lega milli staða. Mik­ill meiri­hluti farþega sem fara um Kefla­vík­ur­flug­völl skil­ur ekki íslensku.“ Auðvitað dettur engum í hug að hætta að hafa ensku á skiltunum. Það er bara verið að fara fram á að þjóðtungan sé höfð á undan, eins og gert er víðast hvar á evrópskum flugvöllum – meira að segja þótt fáir skilji viðkomandi tungumál. Á Írlandi er írska höfð á undan ensku, og í Skotlandi er skosk-gelíska víða á undan ensku. Fáir skilja þau mál, en það hefur samt ekki frést að öryggi á írskum og skoskum flugvöllum sé stefnt í voða vegna þessa.

Upplýsingafulltrúinn er samt borubrattur og heldur áfram: „Þegar kem­ur aft­ur að móti að ís­lenskri tungu og ís­lenskri menn­ingu almennt í flug­stöðinni þá eru klár­lega mik­il tæki­færi fyr­ir hendi, enda erum við með ís­lenska menn­ingu og tungu mjög framar­lega í okk­ar hönn­un­ar­for­send­um þegar kem­ur al­mennt að framtíðaruppbyggingu á Kefla­vík­ur­flug­velli. Íslensk­an skipt­ir Isa­via miklu máli. Við vilj­um að farþeg­arn­ir okk­ar upp­lifi það að þeir séu á Íslandi inni í flug­stöðinni á Kefla­vík­ur­flug­velli.“ Það er nú einmitt það sem hefur verið kvartað yfir – að farþegar upplifa það ekki að þeir séu á Íslandi. Fyrirtækið þykist ætla að leggja áherslu á íslenskuna „þegar kem­ur al­mennt að framtíðar­upp­bygg­ingu“ en gerir ekkert í samtímanum.

„En það er bjargræðisleið bæði fljótleg og greið“ eins og Spilverk þjóðanna söng. Isavia er opinbert hlutafélag í eigu ríkisins og fjármálaráðherra fer með eina hlutabréfið. Nú liggur beint við að á næsta hluthafafundi leggi ráðherrann fram tillögu um að Isavia breyti um stefnu og hafi íslensku á undan ensku á skiltum í Leifsstöð. Ráðherrann þarf síðan ekki annað en greiða atkvæði með eigin tillögu til að hún sé samþykkt einróma. Ég meina þetta í fúlustu alvöru. Ef stjórnvöld hafa raunverulegan vilja til að efla íslenskuna og setja hana í forgang þurfa þau að sýna þann vilja í verki. Menningar- og viðskiptaráðherra hefur gert það á ýmsan hátt, nú síðast með því að þrýsta á Icelandair – nú er komið að fjármálaráðherra. Yfir til þín, Bjarni.

Í gær birti Hildur Ýr Ísberg framhaldsskólakennari færslu úr lestrardagbók nemanda um Sjálfstætt fólk á Facebook. Færslan var birt með leyfi nemandans og ég fékk leyfi Hildar til að birta hana hér vegna þess að ég held að mörgum okkar í þessum hópi veiti ekki af að átta okkur á eðlilegu máli ungs fólks – og viðurkenna það. Þessi kynslóð á nefnilega alveg jafn mikinn hlut í málinu og við, en það veltur á henni – ekki okkur – hvort íslenskan verður notuð áfram. Þess vegna skiptir öllu að við höfnum ekki máli unga fólksins – þar með erum við að hafna því að íslenskan eigi framtíð. Að sögn kennara hefur nemandinn mjög gott vald á ritmáli og er fullfær um að skrifa formlegan texta en í þessu tilviki var ekki var gerð krafa um slíkt heldur var nemendum sagt að þau mættu nota eðlilegt talmál sitt. Færslan er svona:

„Ojjj hvað Bjartur er ehv hræsinn. “Ég er sjálfstæður maður og þú ert sjálfstæð kona” EINS OG HANN SÉ EKKI BEINLÍNIS AÐ BANNA HENNI AÐ VERA SJÁLFSTÆÐ??? Halló??? Síðan er hann bara ekkert að skilja afhverju hún er fúl eða afhverju henni langar heim bara bro, það er af því þú ert algjör bjáni. Hann líka bara lowkey að slutshamea hana og ásakar hana síðan um framhjáhald í næsta kafla OMG þessi karl. Andjóks væri ekki hissa ef hún væri að halda framhjá þusst hann er ömurlegur. Honum líka bara líkar betur við hana sofandi því hún er fúl vakandi en sæl sofandi AFHVERJU VARSTU ÞÁ AÐ GIFTAST HENNI??? Hann er líka bara mjög hrifin af kindum, vill ekki kýr heldur bara kindur, hversu fjölbreytt áhugamál vá.“

Ég ímynda mér að ýmsum hafi svelgst á við þennan lestur og þau sem eru á þeim buxunum geta vitanlega fundið æði margt til að hneykslast á og leiðrétta þarna – enskuslettur, „þágufallssýki“, „vera ekki að skilja“, óhefðbundnar orðmyndir, talmálslega orðaröð, stafsetningarvillur, notkun upphafsstafa og greinarmerkja, o.fl. En þau sem einblína á þessi frávik frá formlegu ritmáli missa algerlega af því sem raunverulega skiptir máli – hvað þetta er frábær texti sem sýnir mikla ástríðu og djúpa innlifun í efnið. En ekki bara það – hann sýnir líka frjóa, lifandi og eðlilega málnotkun sem er sannarlega íslensk. Þarna er m.a.s. notað orðið hræsinn sem nemandinn hefur sennilega búið til út frá hræsni en er reyndar gamalt í málinu þótt það hafi varla verið notað síðan á 19. öld.

Það er alveg eðlilegt að við sem eldri erum séum kannski ekki fullkomlega sátt við málfarið á þessum texta, en aðalatriðið er að við þurfum að vinna með það mál sem ungt fólk notar – ekki vinna gegn því. Við getum ekki beitt á það hundrað ára gömlum viðmiðum, sniðnum að gerólíku samfélagi. Auðvitað er sjálfsagt og mikilvægt að leiðbeina nemendum um málnotkun, þjálfa þau í beitingu mismunandi málsniða, benda þeim á að nota íslensk orð þar sem kostur er og hvetja þau til vandaðra vinnubragða. En að leiðrétta svona texta eftir úreltum málstaðli formlegs ritmáls, að segja nemendum að íslenskan þeirra sé vond, röng, og jafnvel ekki íslenska, væri sannarlega ekki til þess fallið að efla áhuga þeirra á málinu eða auka líkur á því að þau vilji nota það í framtíðinni. Við erum alls konar - og íslenskan verður að fá að vera það líka.

Sagnir sem standa í nafnhætti hafa iðulega á undan sér smáorðið að sem þá nefnist nafnháttarmerki, í setningum eins og ég ætla að fara og það er gaman að lesa. Í gær fékk ég fyrirspurn um það hvort nafnháttarmerkið væri að hverfa úr máli ungs fólks – fyrirspyrjandi hafði m.a. heyrt „Mig langar rosalega fara til útlanda“ hjá unglingi. Ég hef ekki tekið eftir þessu sjálfur en hef stundum séð svipaðar athugasemdir í Málvöndunarþættinum og víðar. Þar hafa verið tilfærðar setningar eins og „Á ekki vera tilraunastofa þjóðfélagsspekúlanta“, „Ég ætla byrja á að hrósa báðum liðum fyrir að reyna gera þetta að fótboltaleik“, „þarf vera alltaf hlýðin“, o.fl. Þessi dæmi þurfa þó ekki öll að benda til undanhalds nafnháttarmerkisins.

Í eðlilegum framburði hverfur ð venjulega að mestu eða öllu leyti úr að, hvort sem orðið er nafnháttarmerki, samtenging eða forsetning, og sama gildir um f (v) í forsetningunni af. Bæði orðin eru iðulega borin fram a, sem er skýringin á því að í ýmsum samböndum þar sem hefð er fyrir að er nú oft notað af, og öfugt. Þetta heyrist sem sé ekki í framburði en kemur fram í riti. Við þetta bætist að í íslensku eru tvö áherslulaus sérhljóð úr hópnum a, i, u aldrei borin fram hvort á eftir öðru – þar sem þau ættu að koma saman fellur það fyrra alltaf brottt. Þótt skrifað sé þau eru að lesa og ég ætla að lesa er borið fram þau era lesa og ég ætla lesa. Nafnháttarmerkið hverfur sem sagt alveg í framburði.

Framburður eins og þau era lesa og ég ætla lesa bendir því ekki sérstaklega til þess að nafnháttarmerkið sé á útleið. Öðru máli gegnir vitaskuld ef slík dæmi sjást í riti – sem þau gera stundum. Þar gæti samt verið um að ræða ritun eftir framburði sem ekki þarf heldur að sýna undanhald nafnháttarmerkisins. Það sem skæri úr um þetta væru dæmi þar sem orðið á undan endar ekki á -a heldur einhverju öðru hljóði. Ef undanfarandi orð endar t.d. á -i ætti það að falla brott á undan nafnháttarmerkinu í samræmi við reglu sem áður er nefnd – ég reyni að lesa verður þá ég reyna lesa í eðlilegum framburði. En ef nafnháttarmerkinu er alveg sleppt ætti -i-ið að halda sér og framburðurinn að verða ég reyni lesa.

Í flestum þeim dæmum sem ég hef séð vísað til um meint brottfall nafnháttarmerkis endar undanfarandi orð á -a og því gæti verið um framburðarstafsetningu að ræða. En þetta gildir þó ekki í öllum tilvikum – það virðast líka vera dæmi um að nafnháttarmerkið falli brott á eftir öðrum hljóðum. Það væri þá málbreyting í uppsiglingu sem væntanlega ætti rætur í máltöku barna. Vegna þess að svo algengt er að nafnháttarmerkið falli alveg brott í eðlilegum framburði án þess að skilja eftir sig nokkur spor má hugsa sér að börn á máltökuskeiði átti sig ekki á því að neitt að eigi að vera – og sé í málkerfi foreldra þeirra – í dæmum eins og ég ætla fara. Þessi skilningur sé síðan alhæfður á annað umhverfi þar sem að hefur ekki fallið brott.

Það er rétt að hafa í huga að mjög oft er nafnháttur sagna notaður án þess að nafnháttarmerki fylgi. Á eftir sögnum eins og reyna að (gera eitthvað), eiga að (gera eitthvað), þurfa að (gera eitthvað), ætla að (gera eitthvað) o.fl. fer nafnháttur með nafnháttarmerki, en á eftir mega (gera eitthvað), munu (gera eitthvað), skulu (gera eitthvað), vilja (gera eitthvað) o.fl. fer nafnháttur án nafnháttarmerkis. En þessi flokkun hefur breyst; fram yfir miðja 20. öld gátu sagnir eins og hyggjast, reynast, virðast, sýnast o.fl. tekið með sér nafnháttarsögn með nafnháttarmerki: „Skipshöfnin fór þá í bátana og hugðist að draga skipið áfram“ í Norðurlandi 1905; „Þetta virðist að vera reglulegur stjarfi“ í Vísi 1915; o.s.frv.

Börn á máltökuskeiði heyra því ótal mismunandi setningar þar sem nafnháttarmerki fylgir ekki með nafnhætti – bæði setningar þar sem nafnháttarmerkið hefur aldrei verið, eins og með ýmsum sögnum sem nefndar eru hér að framan, og setningar þar sem nafnháttarmerkið hefur verið en hverfur í framburði. Það er þess vegna ekkert óhugsandi að þau dragi (ómeðvitað) þá ályktun að nafnháttarmerkið sé óþarft – komi sér upp málkerfi þar sem nafnháttur er notaður án þess að nafnháttarmerki fylgi. Dæmin sem nefnd eru hér að framan sýna að notkun nafnháttarmerkisins breyttist á síðustu öld og það hefur verið á undanhaldi. Vel má vera að við séum nú að verða vitni að framhaldi þeirrar þróunar.