Month: ágúst 2019

Í Málvöndunarþættinum á Facebook hefur einhvern tíma verið minnst á sögnin haldleggja sem mörgum finnst ekki fara vel í málinu. Samsettar sagnir af þessu tagi, með nafnorð sem fyrri lið, eru ekki ýkja margar þótt sumar eigi sér vissulega hefð. En í þessu tilviki finnst mörgum sögnin óþörf vegna þess að hefð er fyrir því að nota sambandið leggja hald á. Það er tæpast mikið einfaldara eða fljótlegra eða fallegra að segja Lögreglan haldlagði efnið en Lögreglan lagði hald á efnið. En hvers vegna verður svona sögn þá til?

Í íslensku er ekki til „forsetningarþolmynd“ eins og í ensku. Þar er hægt að segja The incident was much talked about, en við getum ekki sagt *Atburðurinn var mjög talaður um, heldur verðum að segja Atburðurinn var mjög umtalaður – þ.e., búa til samsettan lýsingarhátt þar sem forsetningunni er skeytt framan við lýsingarhátt sagnarinnar. En sögnin *umtala er ekki til – engum dettur í hug að segja *Ég umtalaði atburðinn. Það er sem sé ekkert sjálfgefið að samsettur lýsingarháttur eigi sér samsvarandi nafnhátt.

Líklegt er að í því dæmi sem hér um ræðir hafi lýsingarhátturinn haldlagður orðið til fyrst, t.d. vegna þess að blaðamenn voru ekki sáttir við að meginatriði fréttar kæmi síðast í setningu, eins og í Lögreglan lagði hald á þrjú kíló af kókaíni. Hér felst fréttin ekki í því hver lagði hald á efnið – það er nokkuð sjálfgefið – heldur hvað lagt var hald á. Þess vegna er eðlilegt að nota þolmynd, en það er ekki hægt að segja *Þrjú kíló af kókaíni var lagt hald á.

Auðvitað er hægt að búa til þolmyndina Lagt var hald á þrjú kíló af kókaíni en eftir sem áður kemur aðalatriðið síðast en ekki fyrst. Við þessar aðstæður er ekki óeðlilegt að samsettur lýsingarháttur verði til, og sagt sé Þrjú kíló af kókaíni voru haldlögð. Lýsingarhátturinn getur líka stundum komið í stað heillar aukasetningar – hægt er að segja Einnig verður boðinn upp haldlagður varningur í stað varningur sem lagt hefur verið hald á.

Mér finnst trúlegt að sögnin haldleggja hafi síðan orðið til út frá þessum lýsingarhætti. Elstu dæmi bæði um nafnháttinn og lýsingarháttinn á tímarit.is eru að vísu frá svipuðum tíma (kringum 1980) og gefa ekki skýra vísbendingu um þetta. Hins vegar er ljóst að notkun lýsingarháttarins breiddist mun fyrr og hraðar út en nafnháttarins og annarra ótvíræðra sagnmynda. Lýsingarhátturinn nær flugi á síðasta áratug 20. aldar en sagnmyndirnar ekki fyrr en á fyrsta áratug þessarar.

Það er sem sé hægt að færa góð rök fyrir því að lýsingarhátturinn haldlagður sé eðlileg og gagnleg viðbót við íslenskan orðaforða. Hins vegar er engin brýn þörf á sögninni haldleggja – frekar en sögninni *umtala – þótt ekki sé þar með sagt að hún sé ranglega mynduð eða hana ætti að forðast. Það verður hver að gera upp við sig.

Í Málvöndunarhópnum á Facebook og víðar er oft rætt um tölu nafnorða. Sum nafnorð eru venjulega eingöngu notuð í eintölu, önnur eingöngu í fleirtölu, og fólki bregður í brún ef orðin eru notuð í annarri tölu en venjulegt er. Þannig var nýlega rætt um eintöluna sundfat og annars staðar sá ég gerða athugasemd við fleirtöluna áburðir (á tún). Það er auðvitað ljóst að sundföt eru venjulega höfð í fleirtölu en áburður í eintölu. En er ástæða til að amast við hinu – er það beinlínis rangt?

Þótt föt séu venjulega í fleirtölu, og merki 'fatnaður', er eintalan fat vissulega til og gefin í orðabókum, og merkir 'flík'. Ég sé ekki að það ætti að skipta máli hvort orðið fat er notað eitt og sér eða í samsetningunni sundfat. Hitt er svo annað mál hvort einhver þörf er fyrir eintöluna – hvort ekki megi tala um ein sundföt eins og venja er í staðinn fyrir eitt sundfat. Það er svo sem alveg hægt að hugsa sér aðstæður þar sem merkingarmunur væri á þessu. Til eru sundföt sem eru í tvennu lagi (bikini) – þar gæti hugsanlega komið sér vel að geta talað um annan hlutann sem sundfat.

Orðið áburður í merkingunni 'efni borið á jarðveg til að auka vöxt plantna' hefur nær eingöngu verið haft í eintölu (þótt dæmi um fleirtöluna sé til frá 19. öld). Hins vegar hefur orðið líka aðra merkingu, 'smyrsl, t.d. á sár', og í þeirri merkingu hefur það lengi tíðkast í fleirtölu án þess að nokkrum finnist það athugavert - talað er t.d. um handáburði. Þarna hefur merking orðsins víkkað úr því að vera efnisheiti (slík orð eru ekki notuð í fleirtölu) yfir í að tákna einstakar tegundir af eða úr þessu efni. Fyrst ekkert er því til fyrirstöðu að láta fleirtöluna tákna tegundir þegar rætt er um smyrsl, má þá ekki líka láta hana tákna tegundir túnáburðar?

Málið snýst sem sé ekki um það hvort eintalan sundfat og fleirtalan áburðir séu til – það eru þær augljóslega, og málfræðilega er ekkert við þær að athuga. Báðar fela hins vegar í sér merkingarvíkkun orðanna sem um er að ræða – úr tegundarheiti yfir í einstök dæmi um tegundina, ef svo má segja. Það er svo smekksatriði hvort fólk fellir sig við þessa merkingarvíkkun og því verður hver að svara fyrir sig. En það má benda á að fjölmörg hliðstæð dæmi eru til í málinu – sum almennt viðurkennd, önnur ekki. Og sum slík tilvik sem áður var amast við þykja núna góð og gild.

Til skamms tíma börðust umvandarar t.d. harkalega gegn fleirtölunni keppnir og sögðu að keppni væri aðeins til í eintölu og merkti 'kapp' – eins og orðið gerir t.d. í setningunni Það var alltaf mikil keppni á milli systkinanna. En við þessa óhlutstæðu merkingu hefur bæst merkingin 'kappleikur', eins og t.d. í Systkinin háðu margar keppnir. Þessi merkingarvíkkun er a.m.k. 90 ára gömul. Nú hef ég ekki séð amast við fleirtölunni keppnir í 15-20 ár og dreg þá ályktun af því að flestir séu búnir að taka hana í sátt. Það kemur í ljós hvernig fer með sundfat og áburði.

Annars skrifaði Höskuldur Þráinsson prófessor einu sinni smágrein um þetta efni og er rétt að vísa á hana hér.

Margir telja undanhald eða uppgjöf felast í því að efast um gildi ósveigjanlegrar andstöðu gegn „málvillum“, að ekki sé talað um að viðurkenna einhverjar þeirra sem „rétt mál“. Margir amast líka við nýjum orðum eða nýbreytni í orðanotkun. Þetta er í sjálfu sér eðlilegt – okkur finnst að málið eigi að vera eins og við tileinkuðum okkur það í æsku, og eins og okkur hefur verið kennt að það eigi að vera.

En málvöndun og málrækt felst ekki í því að berjast gegn langt gengnum málbreytingum, amast við nýjungum í máli, eða enskuslettum sem koma og fara. Og þaðan af síður felst málrækt í því að hneykslast á, leiðrétta og hnýta í málfar annarra. Hins vegar felst málrækt í því

• að rækta með sér jákvætt viðhorf til málsins og skilning á gildi þess fyrir mann sjálfan og málsamfélagið;
• að hika ekki við að beita nýsköpun í máli – setja orð í nýstárlegt samhengi og búa til ný orð ef þeirra er þörf;
• að leitast við að orða hugsun sína skýrt og skipulega og vanda framsetningu bæði talaðs máls og ritaðs;
• að velja máli sínu búning sem hæfir aðstæðum og viðmælendum – nota viðeigandi málsnið;
• að vilja kynna sér hefðir málsins og taka mið af þeim, án þess að láta þær hefta eðlilega tjáningu;
• að sýna viðmælendum sínum virðingu og umburðarlyndi og leggja málnotkun þeirra út á besta veg;
• að átta sig á að málið verður að henta málsamfélaginu á hverjum tíma og stöðnun í máli er ávísun á hnignun þess;
• að tala sem mest við börn á máltökuskeiði, lesa fyrir þau og með þeim, og vera þeim góð málfyrirmynd;
• að gera kröfu um og stuðla að því eftir mætti að unnt sé að nota málið á öllum sviðum, til allra þarfa;
• að tala íslensku, hlusta á íslensku, lesa íslensku, skrifa íslensku – nota íslensku sem allra mest.

Valdimar Briem skrifaði í gær pistil í Málvöndunarþáttinn á Facebook þar sem vikið er að færslu sem ég skrifaði fyrr í vikunni. Ég get tekið undir sumt í þeim pistli en vil nefna að hvatinn að minni færslu var orðalag og framsetning athugasemda sem gerðar eru við málfar í þessum hóp og víðar – athugasemda sem jafnvel lúta að andlegu atgervi og þroska þeirra sem verður eitthvað á að mati umvandara. Fyrir utan það að vera ekki kurteislegar eru slíkar athugasemdir ekki líklegar til að bæta málfar þeirra sem um er að ræða. Um þetta erum við Valdimar sammála sýnist mér.

Til skýringar á ýmsu í málfari og orðanotkun ungra blaðamanna benti ég á að þjóðfélagið hefur breyst gífurlega á undanförnum áratugum, og ungir blaðamenn eru aldir upp í þjóðfélagi og málumhverfi sem er gerólíkt því sem við Valdimar ólumst upp í. Þess vegna er ekki við því að búast að þeim sé tamur allur sami orðaforði og okkur sem erum komin yfir miðjan aldur (eins og meirihluti þeirra sem eru virkir í þessum hópi að því er mér sýnist). En það er fráleitt sem Valdimar segir, að ungir blaðamenn „leitist stundum við að tjá sig opinberlega á röngu máli“.

Ég hef ekki varið óvönduð vinnubrögð og mun ekki gera. Vitanlega eiga allir að vanda sig við það sem þeir gera, og fólk sem hefur atvinnu af skrifum á auðvitað sérstaklega að vanda sig í meðferð málsins. Sannarlega er oft misbrestur á því. En það verður að sýna sanngirni og taka tillit til breyttra aðstæðna. Áður var allt efni blaðanna lesið yfir af þjálfuðum og vandvirkum prófarkalesurum. Síðan fór það til setjara sem einnig voru sumir hverjir miklir íslenskumenn og lagfærðu textann ef þeir sáu ástæðu til. Textinn fór því í gegnum margar síur áður en hann birtist lesendum.

Nú skrifa blaðamenn á vefmiðlum texta sem birtist iðulega á netinu um leið, ósíaður, og öll þjóðin getur skoðað – og gert athugasemdir við. Vissulega koma prófarkalesarar stundum við sögu, en oft er textinn settur á netið um leið og hann hefur verið skrifaður og prófarkalesarinn fer svo yfir hann eftir á, þegar tækifæri gefst. Það fer ekki hjá því að þessi vinnubrögð, og hraðinn og sú pressa sem blaðamenn eru undir, leiða til þess að ýmislegt sem betur mætti fara kemur fyrir sjónir lesenda. En það er ekki hægt að kenna blaðamönnunum um allt sem miður fer, heldur þeim vinnuaðstæðum sem þeir búa við.

Ég legg áherslu á, eins og ég hef gert áður, að þetta þýðir ekki að fólk eigi bara að yppta öxlum yfir öllu sem því finnst ábótavant í málfari og framsetningu. Það er sjálfsagt að benda á hroðvirknisleg vinnubrögð og þegar brugðið er út af málhefð. En það skiptir máli hvernig það er gert.

Ég staldraði við þegar ég sá þessa fyrirsögn: „Flugbíllinn vokti í mínútu“. Ég þekki sögnina voka um það að fuglar sveimi yfir bráð en þessa notkun kannaðist ég ekki við. Þess vegna fletti ég sögninni upp á málið.is og fékk upp þessa skilgreiningu úr Flugorðasafni: „Halda þyrlu eða hnitu nokkurn veginn kyrri á flugi miðað við jörðu eða lofthjúp.“

Sögnin hefur sem sé verið nýtt þarna sem þýðing á enska orðinu hover. Það finnst mér vel til fundið – í íðorðastarfi er um að gera að nýta orð sem fyrir eru í málinu ef hægt er og hnika merkingu þeirra til eða víkka hana ef þess gerist þörf, svo framarlega sem engin hætta sé á að það valdi misskilningi.

Í Flugorðasafninu er nefnt að þátíð sagnarinnar sé vokti og þannig er hún höfð í fyrirsögninni og upphafi fréttarinnar, en í næstu efnisgrein er þátíðarmyndin vokaði. Beygingarlýsing íslensks nútímamáls gefur þá mynd vissulega upp líka (og þá er nútíðin vokar en ekki vokir), en mikilvægt er að gæta samræmis innan sömu fréttar.

Mörg nafnorð eru mynduð af sögnum til að tákna þá athöfn eða verknað sem í sögninni felst. Í þessari orðmyndun eru oftast notuð viðskeyti – þau helstu eru -un (hanna – hönnun), -(n)ing (mæla – mæling) og 'sla (keyra – keyrsla). Viðskeytin hafa með sér nokkur verkaskipti – þannig er –un nær eingöngu notað á sagnir sem enda á -aði í þátíð. Nú vill svo til að nánast allar sagnir sem bætast við í málinu eru af þeirri gerð, og þess vegna er –un það eina af þessum viðskeytum sem er notað eitthvað að ráði í nýmyndun orða – af öðrum sögnum er oftast löngu búið að mynda nafnorð, þótt það sé vissulega ekki algilt.

Stundum þróast orð með þessum viðskeytum yfir í það að merkja afurð verknaðarins, frekar en verknaðinn sjálfan. Þannig er t.d. með orðið teikning, sem getur vissulega merkt verknaðinn (teikning myndarinnar tók langan tíma) en er þó langoftast notað um afurðina (teikningin er falleg). Þá er stundum myndað nýtt orð með öðru viðskeyti af sögninni til að tákna verknaðinn – í þessu tilviki orðið teiknun sem aldrei getur merkt afurðina.

Vegna þess að -un er langvirkast af þessum viðskeytum er það stundum notað á sagnir af öðrum flokkum en hefð er fyrir. Í Málvöndunarþættinum á Facebook var í dag til umræðu orðið afmáning sem kom fyrir í frétt í Morgunblaðinu og kom sumum spánskt fyrir sjónir – vildu heldur nota afmáun. Hvorugt orðið er reyndar nýtt – bæði koma fyrir þegar á 19. öld. En vegna þess að sögnin afmá endar ekki á -aði í þátíð samræmist afmáning málhefðinni betur en afmáun. Hvort það dugi til að hafna afmáun læt ég liggja milli hluta, og hvort orðið fer betur í málinu er vitanlega smekksatriði.

Í tengslum við þessa umræðu var nefnt orðið horfun. Þetta orð kom skyndilega inn í málið síðla árs 1986 þegar Stöð 2 hóf útsendingar og fór að metast við Ríkissjónvarpið um það á hvora stöðina væri meira horft. Þá var búið til nafnorðið horfun (og jafnvel áhorfun), væntanlega með hlustun sem fyrirmynd. En sú fyrirmynd var ekki heppileg því að þótt hlusta endi á -aði í þátíð og myndi eðlilega nafnorð með -un gerir horfa það ekki – enda ömuðust margir við þessu orði. Það var þó mikið notað næstu árin (eins og sjá má á tímarit.is). En eftir 1994 dettur það nær algerlega úr notkun og orðið áhorf (sem er gamalt en Baldur Jónsson prófessor hafði stungið upp á að nota þegar 1987) kemur í staðinn.

Nýleg lýsingarorð sem enda á -aður og lýsa ástandi eða eiginleikum fólks hafa undanfarið verið til umræðu í Málvöndunarþættinum á Facebook – orð eins og lyfjaður, verkjaður, vímaður og fleiri. Mörgum finnst þessi orð torkennileg, eins og algengt er með ný orð, og amast heldur við þeim. En er ástæða til þess?

Vissulega er oft hægt að haga máli sínu þannig að þessara orða sé ekki þörf. Í stað þess að segja að einhver sé vímaður má eins segja að hann sé í vímu, í stað þess að einhver sé lyfjaður má segja að hann sé undir áhrifum lyfja o.s.frv. En það eru ekki í sjálfu sér rök gegn orðunum að hægt sé að orða hlutina á annan hátt.

Einu málfræðilegu rökin sem ég hef séð gegn orðum af þessu tagi eru þau að lýsingarorð sem enda á -aður séu yfirleitt upprunalega lýsingarháttur þátíðar af sögnum – sofnaður af sofna, grunaður af gruna, blandaður af blanda o.s.frv. Orðin sem nefnd eru í upphafi eru hins vegar leidd af nafnorðum.

Það er þó ekki einsdæmi að lýsingarorð af þessu tagi séu (eða virðist vera) leidd af nafnorðum. Nefna má orð eins og gallaður, gáfaður, kjarkaður, skeggjaður, timbraður, ættaður og fleiri þar sem ekki verður séð að sögn liggi að baki – auk samsetninga eins og (ber)rassaður, (kald)rifjaður, (rauð)nefjaður, (tví)eggjaður o.fl.

Mörg slík orð eru e.t.v. upphaflega leidd af sögn sem er sjaldgæf eða horfin úr málinu, en samstofna nafnorð algengt. Þannig er það t.d. með orð eins og skýjaður og vængjaður – sagnirnar skýja og vængja eru mjög sjaldgæfar en nafnorðin ský og vængur mjög algeng. Þá er eðlilegt að málnotendur túlki það svo að lýsingarorðið sé leitt af nafnorðinu.

Oft er sagt að í nútímamáli sé tilhneiging til að ofnota nafnorð. Í þessu tilviki er verið að draga úr notkun nafnorða, þótt í litlu sé, með því að nota lýsingarorð í staðinn. Að öllu samanlögðu sé ég enga ástæðu til að amast við orðum af því tagi sem nefnd eru í upphafi. Hins vegar þurfum við auðvitað tíma til að venjast þeim eins og öðrum nýjum orðum.