Month: september 2019

Í upphafi sláturtíðar má nánast bóka að umræða um nýslátrað kjöt fari af stað, og það brást ekki að þessu sinni. Ég hef nýlega séð bæði í Málvöndunarþættinum og víðar á Facebook athugasemdir við auglýsinguna „Nýslátrað lambakjöt komið í verslanir Nettó!“. Athugasemdirnar lúta að því að þetta sé órökrétt – og þar með rangt – vegna þess að kjötinu sé ekki slátrað, heldur dýrinu sem kjötið er af. Þess vegna eigi fremur að segja kjöt af nýslátruðu.

Eins og margt annað í málfari sem fólk hnýtir í á það sér langa sögu að tala um nýslátrað kjöt. Elstu dæmi á tímarit.is og í Ritmálssafni Árnastofnunar eru frá 1861, og þetta hefur alla tíð síðan verið algengt – mun algengara en að tala um kjöt af nýslátruðu nema á seinustu áratugum. Þessi langa hefð ætti að duga til að réttlæta fullkomlega að tala um nýslátrað kjöt – jafnvel þótt það teldist ekki „rökrétt“.

En reyndar þarfnast orðalagið engrar slíkrar réttlætingar. Grunnmerking sagnarinnar slátra er nefnilega ekki eingöngu að 'drepa' eins og margir virðast halda, heldur að 'lóga dýri til matar og tilreiða kjöt og innmat í því skyni'. Í Íslenskri orðabók er sögnin skýrð svo: „lóga, aflífa (og stykkja sundur til matar)“. Í Íslenskri orðsifjabók er nafnorðið slátur skýrt sem „innmatur, haus og fætur af sauðfé; blóðmör og lifrarpylsa; (nýtt) kjöt“, en sögnin slátra er leidd af nafnorðinu. Í orðabók Blöndals er slátra þýdd sem 'slagte', en sú sögn merkir „dræbe (og derefter partere og udskære) et dyr med henblik på at spise eller sælge kødet“.

Sé þetta haft í huga verður ljóst að það er fullkomlega rökrétt og eðlilegt að tala um nýslátrað kjöt. Til að rökstyðja þetta enn frekar má benda á að í fornu handriti Maríu sögu segir: „Svo gerir hann í stað, sækir kúna, drepur og slátrar.“ Þarna kemur greinilega fram að það er ekki sami verknaðurinn að drepa og slátra – í slátra felst að brytja skrokkinn niður og ganga frá kjöti og innyflum þannig að kýrin nýtist til matar enda var markmið eigandans að „skipta henni í sundur fyrir fátæka menn guðs móður til lofs“.

Hafi fólk áhyggjur af „órökréttri“ málnotkun væri nær að huga að dæmum eins og „Í pottinum var verið að sjóða nýveiddan sel“ og „Nýskotinn fugl þótti veislumatur“ sem finna má á tímarit.is. Auðvitað er ekki verið að sjóða selinn eins og hann leggur sig, heldur kjötið af honum; og það er ekki fuglinn í heild sem þykir veislumatur, heldur kjötið af honum. Það má þess vegna halda því fram að þessi málnotkun sé ekki rökrétt – það ætti að segja Í pottinum var verið að sjóða kjöt af nýveiddum sel og Kjöt af nýskotnum fugli þótti veislumatur.

Það hvarflar samt auðvitað ekki að mér að gera athugasemdir við að tala um sel og fugl í staðinn fyrir selkjöt og fuglakjöt, enda væri það fullkominn orðhengilsháttur. Ég nefni þetta bara til að vekja athygli á því hvað krafa um að málnotkun sé fullkomlega „rökrétt“ getur leitt mann út í miklar ógöngur – fyrir utan það að hefta nýsköpun og frumleika og gelda málið.

Í innleggi í Málvöndunarþættinum á Facebook í gær var tilfærð setningin „ég tala reiðbrennandi ensku“ og spurt „Er reiðbrennandi orð? Hef aldrei heyrt þetta í staðinn fyrir reiprennandi“. Þetta er vissulega sjaldgæft en ekki alveg óþekkt – örfá dæmi um reiðbrennandi má finna á netinu, og á Leiðbeiningavef um ritun á háskólastigi sem ritver Háskóla Íslands standa að er reiðbrennandi í stað reiprennandi eitt þeirra dæma sem nefnd eru um misskilning „um merkingu eða form orða og orðasambanda“. Og það er svo sem ekkert einsdæmi að málnotendur misskilji orð – eða reyni að fá eitthvert vit í orð sem þeir skilja ekki.

Hugtakið alþýðuskýring er oft notað um þetta og þekkt íslenskt dæmi er þegar þröskuldur verður þrepskjöldur. Orðið þröskuldur er skylt sögninni þreskja og merkir sennilega upphaflega „‘þreskitré, þreskifjöl eða gangfjöl’“ segir í Íslenskri orðsifjabók. En þegar tengslin við þreskingu rofna verður þröskuldur óskiljanlegt orð og til að reyna að fá eitthvert vit í það tengja málnotendur það við þrep – þröskuldur er auðvitað eins konar þrep í dyrum – og skjöld – þröskuldurinn er einhvers konar hlíf.

En hliðstæðar breytingar (eða afbakanir, ef fólk vill kalla það svo) stafa ekki endilega af því að málnotendur séu að reyna að setja eitthvað skiljanlegt í staðinn fyrir eitthvað sem það skilur ekki, heldur af því að þeir greina orðin eða einstaka orðhluta ranglega og tengja við annað en til var ætlast þannig að þeir telja sig heyra aðra orðmynd en sögð var – en hljóðfræðilega mjög líka. Þetta gerist helst í orðum sem eru ekki gagnsæ, og einkum í löngum orðum eða orðum sem bera venjulega litla áherslu í setningu.

Myndin reiðbrennandi í stað reiprennandi er gott dæmi um þetta. Í eðlilegu tali er mjög lítill framburðarmunur á þessum myndum. Enginn munur er á b og p í þessari stöðu, og ð fellur oft að mestu eða öllu leyti brott í framburði samhljóðaklasa eins og þarna. Málnotendur þekkja orðið reið betur en reip(i), átta sig ekki á líkingunni, og greina orðið rangt. Það þýðir ekki endilega að reiðbrennandi sé eitthvað skiljanlegri mynd fyrir þá sem nota hana en reiprennandi.

Ýmsan annan hliðstæðan misskilning mætti nefna. Á netinu má finna nokkur dæmi um afbrigði(s)samur og afbrigði(s)semi í staðinn fyrir afbrýðisamur og afbrýðisemi. Þar gegnir sama máli – framburðarmunur í eðlilegu tali er mjög lítill. Önghljóðið g veiklast oft eða hverfur í framburði í þessari stöðu, og hljóðfræðilegur munur i og í (ý) er lítill. Það er því ekkert óeðlilegt að sumir greini orðið ranglega – og skrifi það í samræmi við þessa röngu greiningu.

Eitt þekktasta dæmi af þessu tagi er þegar víst að kemur í stað samtengingarinnar fyrst (að) – Ég fer víst að hann ætlar ekki að koma í stað Ég fer fyrst að hann ætlar ekki að koma. Reyndar er fyrst ein þeirra samtenginga sem oft er kennt að ekki eigi að taka með sér að, en það er þó mjög algengt a.m.k. í talmáli. Framburðarmunur á víst og fyrst er mjög lítill, a.m.k. í áhersluleysi eins og þarna er oftast um að ræða – bæði v og f eru tannvaramælt önghljóð, hljóðfræðilegur munur i og í er lítill eins og áður segir, og r fellur oft brott að miklu eða öllu leyti í klasanum rst.

Eins og áður segir kemur misskilningurinn upp vegna þess að framburðarmunur er mjög lítill. Þess vegna er alveg hægt að hugsa sér tvo menn sem tala oft saman og annar segir alltaf reiprennandi en hinn alltaf reiðbrennandi og hvorugur tekur eftir því að hinn er með aðra mynd orðsins – bæði vegna þess hve framburðarmunurinn er lítill, og eins vegna þess að við höfum tilhneigingu til að heyra það sem við eigum von á að heyra. Munurinn kemur hins vegar í ljós þegar farið er að skrifa orðin.

Og þá kemur að því sem ég hef nefnt áður: Eitt af því sem hefur breyst í íslensku málumhverfi á undanförnum áratugum er að nú sjáum við texta frá miklu stærri og fjölbreyttari hópi málnotenda en áður. Til skamms tíma sá venjulegt fólk sjaldnast texta frá öðru venjulegu fólki, nema helst í sendibréfum, en nú skrifar hver sem er fyrir allan heiminn. Þess vegna kemur misskilningur af þessu tagi oftar í ljós nú en áður, án þess að dæmum um hann hafi endilega fjölgað.

Það er þess vegna vel hugsanlegt að myndir eins og reiðbrennandi, afbrigðissamur/-semi, víst að og ýmsar fleiri hafi komið upp fyrir löngu án þess að nokkur hafi tekið eftir þeim, af því að við verðum varla vör við þær nema í rituðu máli og þeir sem áður skrifuðu texta sem kom fyrir almenningssjónir höfðu lært hvernig þessi orð ættu að vera.

Í ársbyrjun birtist á mbl.is viðtal við upplýsingafulltrúa Símans sem kynntur var sem „áhugamaður um tækni og nýjungar“. Hann taldi að 2019 yrði „árið sem fjarstýringin deyr og að raddstýringin taki alveg yfir“, árið „þar sem venjuleg heimili byrja að horfa til tækninnar“. Hann hélt áfram: „Það sem stendur uppbyggingunni helst fyrir þrifum byrjar og endar á raddstýringu og við þurfum alltaf að tala ensku. Ég er með lása, perur og fjarstýringar hjá mér og þarf alltaf að tala ensku“ segir upplýsingafulltrúinn sem „játar að það geti verið þreytandi“.

Viðhorf málnotenda til móðurmáls síns, ekki síst við­horf ungu kynslóðarinnar, ræður miklu um framtíðarhorfur málsins. Það eru ýmsar vísbendingar um að ungir Íslendingar líti ekki á tungumálið sem jafnmikilvægan þátt í sjálfs­mynd sinni og þau sem eldri eru og hafi ekki jafnjákvætt viðhorf til málsins. Ungt fólk nú á dögum sér allan heiminn sem leiksvið sitt – það vill geta lært, starfað og búið erlendis og veit að íslenskan gagnast því lítið utan Íslands. Ef ekki verður heldur hægt að nota málið alls staðar á Íslandi, og jafnvel ekki inni á heimilinu í samskiptum við stafræna aðstoðarmenn og önnur tölvustýrð tæki, er hætt við að unga kyn­slóðin missi trú á íslenskuna og gagnsemi hennar.

Eitt það mikilvægasta og gagn­legasta sem við getum gert til að styrkja stöðu íslenskunnar er því að gera átak á sviði íslenskrar máltækni.  Máltækni gerir okkur kleift að hafa sam­skipti við tölvurnar, og nýta þær á ýmsan hátt til að liðsinna okkur við tungumálið. Í gær urðu þau tímamót að skrifað var undir samning milli sjálfseignarstofnunarinnar Almannaróms, sem falin hefur verið framkvæmd máltækniáætlunar ríkisstjórnarinnar, og SÍM, samstarfshóps um íslenska máltækni. Aðild að hópnum eiga Háskóli Íslands, Háskólinn í Reykjavík, Stofnun Árna Magnússonar í íslenskum fræðum, Blindrafélagið, Ríkisútvarpið, og fjögur fyrirtæki: Creditinfo-Fjölmiðlavaktin ehf, Grammatek ehf, Miðeind ehf og Tiro ehf.

Samkvæmt samningnum, sem er til eins árs með möguleika á framlengingu í eitt ár í senn allt að fjórum sinnum, tekur SÍM að sér rannsóknar- og þróunarvinnu vegna máltækniáætlunarinnar í samræmi við verkáætlunina Máltækni fyrir íslensku 2018-2022 sem lögð var fram árið 2017. Í stjórnarsáttmála núverandi ríkisstjórnar er ákvæði um að þessari áætlun skuli hrint í framkvæmd og hún fjármögnuð. Samstarfshópurinn mun vinna að fimm kjarnaverkefnum sem skilgreind eru í verkáætluninni. Þetta eru:

• Talgreining — hugbúnaður til vélrænnar greiningar á töluðu íslensku máli
• Talgerving — hugbúnaður  til að gera fullkomna íslenska talgervla
• Vélþýðingar — hugbúnaður til þýðinga milli íslensku og annarra mála
• Málrýni — hugbúnaður til að lesa yfir og lagfæra ritaðan íslenskan texta
• Málföng — uppbygging mállegra gagnasafna af ýmsu tagi, s.s. orðasafna, textasafna, hljóðsafna

Þessi kjarnaverkefni eru forsenda þess að til verði margvíslegur notendahugbúnaður sem geri íslensku gjaldgenga í stafrænum heimi. Í íslenskri málstefnu sem  samþykkt var á Alþingi vorið 2009 er í kafla um íslensku í tölvuheiminum (sem ég samdi reyndar) sett það markmið

• Að íslensk tunga verði nothæf — og notuð — á öllum þeim sviðum innan tölvu- og upplýsingatækninnar sem varða daglegt líf alls almennings.

„Þetta merkir í fyrsta lagi að viðmót algengs hugbúnaðar (valmyndir, hjálpartextar o.s.frv.) þarf að vera íslenskt; í öðru lagi að til þarf að vera ýmiss konar hugbúnaður sem liðsinnir og leiðbeinir notendum við notkun íslensks máls (leiðréttingarforrit, þýðingarforrit, hjálparforrit fyrir fatlaða); og í þriðja lagi að unnt á að vera að nota íslensku sem samskiptamál við ýmiss konar tölvu- og tæknibúnað (upplýsingakerfi, þjónustuver, tölvustýrð tæki af ýmsu tagi).“

Ég fagna þessum samningi sérstaklega. Allt frá 1997, þegar ég hélt erindi um Informationsteknologien og små sprogsamfund á norrænum málnefndaþingi í Þórshöfn í Færeyjum (birt í Sprog i Norden 1998), hef ég talað fyrir því að við gerðum átak á sviði máltækni (sem þá var reyndar nefnd tungutækni) til að íslenska drægist ekki aftur úr öðrum tungumálum á þessu sviði. Ég hef tekið þátt í að skrifa ýmsar skýrslur um efnið og oft vonast til að eitthvað færi að gerast í málinu en þær vonir hafa ekki ræst — fyrr en nú. Með samningnum sem undirritaður var í gær er stigið stórt skref til að uppfylla markmið málstefnunnar á þessu sviði og tryggja að við getum notað íslensku í samskiptum okkar við tölvur og hvers kyns tölvustýrð tæki í þeim stafræna heimi gervigreindar sem við erum á hraðri leið inn í.

Fyrir helgi hitti ég gamlan nemanda minn og fésbókarvin, framhaldsskólakennara í íslensku. Hann hefur fylgst með pistlum mínum um íslenskt mál og sagðist vera sammála mér að miklu leyti. Hins vegar lenti hann í vanda með hvað hann ætti að segja nemendunum. Ég hef boðað að það sé ekkert athugavert við ýmislegt sem hingað til hefur verið talið „málvillur“ og kennarar hafa reynt að venja nemendur af. Á nú að snúa við blaðinu allt í einu og segja nemendum að nú megi þeir bara segja og skrifa það sem þeir vilja – allt sé jafnrétt?

Nei – ég ekki þeirrar skoðunar að allt sé jafngott eða jafngilt, þótt sumir hafi kannski skilið orð mín svo. Vitanlega á að leggja áherslu á að nemendur vandi sig og það er eðlilegt og sjálfsagt að mæla gegn ýmsum nýjungum sem eru að koma upp, hvort sem það eru enskuslettur, ensk áhrif á setningagerð og orðafar, eða sjálfsprottnar nýjungar sem koma upp án þess að þær verði raktar til utanaðkomandi áhrifa. Það er líka sjálfsagt og eðlilegt að hvetja til skýrleika í máli og framsetningu en vinna gegn hvers kyns ósamræmi og hroðvirkni. En hvað með „málvillurnar“ – ýmsar málbreytingar sem eru og hafa verið í gangi? Á að láta þær óáreittar?

Já og nei. Mér finnst mikilvægt að nemendum sé ekki innrætt að það mál sem þeir hafa alist upp við, margir hverjir, sé „rangt“ í einhverjum skilningi. Á hinn bóginn er nauðsynlegt að þeim sé sagt hvað hefur verið talið rétt og hvað rangt, og gerð skýr grein fyrir því að í sumum tilvikum geti það komið sér illa fyrir fólk að hafa ekki vald á þeim tilbrigðum sem hafa verið talin „rétt“ og samræmast málstaðlinum. Nemendur hafa þá val um hvort þeir leggja það á sig að tileinka sér tilbrigði sem kunna að vera í ósamræmi við þeirra eigið mál. En það á ekki undir nokkrum kringumstæðum að prófa í „réttu“ máli.

En eins og ég hef sagt tel ég nauðsynlegt að breyta þeim staðli sem hefur gilt undanfarna öld og færa hann í átt til þess máls sem almenningur talar og skrifar. Þetta þarf að gerast án þess að fórnað sé hinu órofa samhengi í ís­lensku ritmáli sem svo oft er vegsamað – með réttu. Vandinn er hins vegar sá að okkur skortir bæði tæki og vettvang til slíkra breytinga. Það hefur enginn lengur þá stöðu sem Björn Guðfinnsson, Halldór Halldórsson, Árni Böðvarsson, Gísli Jónsson og Baldur Jónsson (allt karlmenn, auðvitað) höfðu á síðustu öld. Ég held að það vilji heldur enginn hafa þá stöðu – eða vilji að einhver hafi þá stöðu yfirleitt.

Ef einhver ætti að beita sér fyrir endurskoðun staðalsins væri það kannski helst Íslensk málnefnd sem hefur m.a. það hlutverk „að veita stjórn­völdum ráðgjöf um málefni íslenskrar tungu á fræðilegum grundvelli“. Samkvæmt þingsályktun um að efla íslensku sem opinbert mál á Íslandi sem samþykkt var á Alþingi í vor á að endurskoða íslenska málstefnu fyrir lok næsta árs (reyndar virðist það vera villa í ályktuninni – á sennilega að vera 2021). Vissulega er núgildandi málstefna almennt orðuð, án þess að tekið sé á einstökum málfarsatriðum, en kannski væri samt hægt að nýta væntanlega endurskoðun til að efna til víðtækrar umræðu um málstaðalinn og leggja grunn að endurskoðun hans.

Í Málvöndunarþættinum á Facebook var nýlega vakin athygli á setningunni „Mín hræðsla við höfnun hvarf fyrir yfir 9 árum þegar ég var hafnaður af stelpu.“ Þetta minnti mig á þýðingu á heiti kvikmyndarinnar Gotcha! sem var sýnd í Reykjavík fyrir hálfum fjórða áratug. Íslenski titillinn var „Náður“ og hljómaði undarlega í mínum eyrum og greinilega margra fleiri. Þjóðviljinn sagði í umfjöllun um þessa mynd 1985: „þessi lýsingarháttur er allajafna ekki til af sögninni að ná, en vesturbæingur á blaðinu upplýsir að þetta hafi verið notað í „fallinni spýtu“ og svipuðum leikjum þar í sveit að fornu“.

Þessi lýsingarháttur var samt ekki nýr á þessum tíma þótt ég þekkti hann ekki. Í Þjóðviljanum 1902 segir: „Sökudólgur var ónáður, er síðast fréttist“. En lýsingarhátturinn náður hefur líklega verið algengastur í leikjum eins og áður er vikið að. Í lýsingu á fangaleik í Lögbergi 1916 segir: „Ekki þarf annað en geta snert þann sem maður eltir og sagt „náður“, þá verður hann að stöðvast“. Þetta er tekið fyrir í málvöndunargrein í Vísi 1936: „Eg bæti hér við, út götumáli barnanna: „Þú ert náður.“ Slíkt orðskrípi hefi eg aldrei heyrt til sveita, hvorki fyrr né síðar. Þar er sagt: Það er búið að ná þér (þér hefir verið náð o.s.frv.).“

Það er samt hægt að finna enn eldri dæmi af þessu tagi. Árið 1852 var gefið út kver sem heitir Íslenzk ævintýri sem var eins konar undanfari þjóðsagna Jóns Árnasonar. Á titilsíðu stendur „Söfnuð af M[agnúsi] Grímssyni og J[óni] Árnasyni“. Sögnin safna stjórnar þágufalli eins og þær sem áður voru nefndar og því hefði maður búist hér við Safnað af M. Grímssyni og J. Árnasyni. En þarna er lýsingarhátturinn sem sé í fleirtölu og samræmist Íslenzk ævintýri, um miðja 19. öld – og það ekki hjá neinum bögubósum.

Ég hef áður rökstutt að í dæmum eins og Ég var boðinn í mat, Dyrnar voru lokaðar o.s.frv. sé ekki um þolmynd að ræða – setningarnar lýsi ástandi, ekki verknaði, öfugt við Mér var boðið í mat, Dyrunum var lokað. Ég held að það megi líta eins á nefnifallið með náður. Þú ert náður er ekki þolmynd, vísar ekki til verknaðarins að ná einhverjum, heldur til þess að nú er hann kominn í tiltekið ástand – er náður. Fólk getur auðvitað haft mismunandi skoðanir á þessum dæmum en þau eiga sér skýrar fyrirmyndir í notkun annarra sagna.

Þetta minnti mig líka á umdeilda fyrirsögn á frétt á RÚV í hitteðfyrra: „Illa lagðir bílar töfðu slökkvilið í útkalli“. Margir bentu á að sögnin leggja stjórnar þágufalli í þessari merkingu og því gengi nefnifall á frumlaginu ekki. En það er útilokað að segja *Illa lögðum bílum töfðu slökkvilið í útkalli. Við leit á netinu finnast nokkur hliðstæð dæmi frá síðustu árum, og til er hópur á Facebook sem heitir Illa lagðir bílar. Kannski er sögnin leggja að bætast í hóp áðurnefndra sagna þannig að illa lagðir bílar vísi til ástands eða stöðu bílanna en sé ekki þolmynd. Þeirri greiningu fylgja þó ákveðin vandkvæði sem ekki er hægt að fara út í hér.

Auk dæmisins sem nefnt var í upphafi má finna nokkur dæmi á netinu sem benda til þess að hafna sé líka að bætast í þennan hóp. Mér fannst einna athyglisverðust skrá á vef Samgöngustofu um „höfnuð einkamerki“. En það sem er sérkennilegast við áðurnefnt dæmi er að því fylgir af-liður sem er venjulega talinn einkennismerki þolmyndar; hafnaður af stelpu. Hér er því um þolmynd að ræða og setningin lýsir verknaði, ekki ástandi. Annað svipað dæmi fann ég í Morgunblaðinu 2014: „Og svo var indæl stúlka að tala um afturgöngur á dögunum og tók sem dæmi Miklabæjar-Sólveigu sem var höfnuð af presti“ skrifar hneykslaður lesandi.

Í slíkum setningum er nefnifallið nýjung að því er ég best fæ séð, og á sér ekki fordæmi hjá öðrum sögnum. En hvað er að gerast þarna? Ég veit það ekki – og þótt ég gæti spunnið eitthvað um það yrði það of flókið fyrir þennan vettvang. Ég vildi bara vekja athygli á þessum dæmum.