Month: mars 2022

Iðulega hafa tæknibreytingar og þjóðfélagsbreytingar áhrif á orðfæri okkar um hversdagslegar athafnir og hluti. Stundum leiða þær til þess að orð hverfa úr málinu vegna þess að fyrirbærið sem þau vísuðu til verður úrelt án þess að nokkuð komi beinlínis í staðinn. Þannig eru t.d. orð sem tengjast fráfærum og hjásetu horfin úr málinu í þeim skilningi að þau eru ekki lengur í virkri notkun þótt þau varðveitist vitaskuld á bókum. Í öðrum tilvikum, t.d. þegar ný tækni leysir eldri tækni af hólmi, geta orð úr eldri tækni haldist þótt tengslin við upprunann rofni. Þannig er t.d. með sögnina elda sem er leidd af nafnorðinu eldur enda var matur áður soðinn eða steiktur yfir opnum eldi. En nú hefur merking sagnarinnar víkkað og hún merkir 'búa til mat' án þess að eldur þurfi nokkuð að koma þar við sögu.

Annað dæmi má taka af nafnorðinu sími sem í fornu máli merkti 'þráður' en var tekið upp skömmu fyrir 1900 í merkingunni 'telefón' enda voru loftlínurnar, þræðirnir, þá helstu einkenni símans. Þegar þráðlausir símar komu til sögunnar voru þeir áfram kallaðir símar þótt tengslin við upprunann væru þar með rofin. En til að greina nýju tæknina frá þeirri eldri var upphaflega talað um farsíma, gsm-síma eða gemsa. Svo komu snjallsímar til sögunnar og nú eru þeir orðnir normið, þannig að sími merkir oftast 'snjallsími'. „Gamaldags“ símar sem eru tengdir við línu eru á útleið en ef þörf krefur er hægt að tala um þá sem fastlínusíma, borðsíma eða eitthvað slíkt. En þeir hafa misst stöðu sína sem sjálfgefið merkingarmið orðsins sími.

En hvað á að gera þegar ný tækni breiðist út en sú eldri er samt enn í fullu gildi? Þetta kemur upp í tengslum við bækur og lestur. Til skamms tíma mátti skilgreina bók sem 'samanheft blöð (með kápu eða spjöld utan um), auð, skrifuð eða prentuð, ætluð til að skrifa (teikna) eða lesa í' eins og segir í Íslenskri orðabók. En þessi skilgreining er úrelt. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er því bætt við að bók geti verið 'á rafrænu formi' til að ná utan um rafbækur en það dugir ekki heldur, því að nú eru hljóðbækur orðnar mjög útbreiddar. Þessi orð, hljóðbók og rafbók, eru í sjálfu sér mjög lipur og enginn vandi að nota þau. Vandinn skapast þegar þarf að tala um „hefðbundnar“ bækur og greina þær frá hljóðbókum og rafbókum – hvað á að kalla þær?

Ég hef séð ýmis orð notuð í þessu skyni, t.d. pappírsbækur, prentbækur og físískar bækur. Bæði pappírsbók og prentbók eru gömul orð, upphaflega notuð til annarrar aðgreiningar. Orðið pappírsbók er a.m.k. frá 17. öld og var notað til að greina bækur sem voru skrifaðar eða prentaðar á pappír frá skinnhandritum. Orðið prentbók er a.m.k. frá 19. öld og var notað til að greina prentaðar bækur frá handskrifuðum bókum. Mér finnst prentbók heppilegasta orðið til aðgreiningar frá rafbók og hljóðbók – það er stutt og lipurt, tvö atkvæði eins og hin. Eftir sem áður er auðvitað sjálfsagt að nota bara bók þar sem aðgreiningar er ekki þörf – og sjálfgefin merking orðsins er enn sem komið er 'prentbók' þótt það kunni að breytast í náinni framtíð, eins og gerst hefur með orðið sími.

En ekki eru öll vandamál þar með leyst. Hvaða orð eigum við að nota um „neyslu“ hljóðbóka? Get ég sagt ég var að lesa Sextíu kíló af kjaftshöggum ef ég hlustaði á hljóðbókina? Í Íslenskri orðabók er merking sagnarinnar lesa sögð vera 'ráða úr leturtáknum (þannig að úr verði samfellt mál, orð og setningar)' og í Íslenskri nútímamálsorðabók er skilgreiningin 'greina orð úr bókstöfum; ráða í texta eða tákn'. Séu þessar skilgreiningar teknar bókstaflega er ljóst að sögnin lesa nær ekki yfir það að hlusta á hljóðbók. En vitanlega er sá kostur fyrir hendi að láta sögnina elta tæknina, ef svo má segja, eins og sögnin elda gerði – segja að lesa merki 'beita sjón eða heyrn til að skynja undirbúinn texta' eða hvernig sem ætti að orða skilgreininguna.

En það getur líka þurft að greina á milli þess að nota prentbækur og hljóðbækur. E.t.v. er best að halda sig við sögnina hlusta um hljóðbækur en það er þó ekki alltaf einfalt. Nýlega heyrði ég sagt: „Þriðja hver bók sem er lesin á Íslandi er hlustuð.“ Þetta er í sjálfu sér auðskilið, en þarna er hlusta notuð á óvanalegan hátt. Í germynd tekur hún með sér forsetninguna á – við hlustum á eitthvað. Íslenska hefur ekki svokallaða „forsetningarþolmynd“ eins og t.d. enska hefur, í setningum eins og he was spoken to. Við getum ekki sagt *hann var talaður við heldur verðum að segja það var talað við hann. Þess vegna mætti búast við það er hlustað á þriðju hverja bók sem er lesin á Íslandi, en það hljómar ekki eðlilega. E.t.v. mætti sleppa forsetningunni með hlusta í þessari merkingu, eins og gert er þegar læknar hlusta sjúklinga, og segja ég hlustaði Sextíu kíló af kjaftshöggum.

Til að tjá það að um hefðbundinn lestur sé að ræða mætti hugsa sér að búa til sögnina sjónlesa – og þá hlustlesa um lestur hljóðbóka og snertilesa um lestur bóka á blindraletri. Ég legg samt áherslu á að ég set þetta fram sem hugmyndir en ekki beinar tillögur. Tilgangurinn með þessum pistli er ekki að koma með einhverjar töfralausnir enda enginn brýnn vandi á ferðum, heldur benda á dæmi um það hvernig samfélags- og tæknibreytingar hafa áhrif á tungumálið og hvernig þau álitamál sem upp koma í því sambandi leysast – eða hvernig hugsanlegt væri að leysa þau.

Ég fékk þá athugasemd nýlega við einn af mínum löngu pistlum hér hvort unga fólkið sem ég tala oft um myndi nenna að lesa þetta. Það veit ég auðvitað ekkert um, og kannski er það ekki líklegt miðað við útbreiddar skoðanir á lestrarhæfni og lestraráhuga ungs fólks. Hvorugt skyldi samt vanmeta. En ég er ekki að skrifa þessa pistla fyrir unga fólkið sérstaklega. Tilgangur minn með þeim er ekki síst að ná til fullorðins fólks, jafnvel fólks á mínum aldri, sem ólst upp við það eins og ég að eitt tilbrigði málsins væri ótvírætt rétt en önnur röng, og jafnvel við það að hafa skömm á öðrum tilbrigðum en því „rétta“ og líta niður á fólk sem notaði „röngu“ tilbrigðin.

Mig langar nefnilega til að sýna fólki fram á að þetta er ekki svona einfalt. Íslenskan á sér ýmis tilbrigði og iðulega er hægt að skýra hvernig og hvers vegna þau koma upp, og það er það sem ég er að reyna að gera. Ég á þá hugsjón að auka jákvæðni, umburðarlyndi og virðingu í íslenskri málfarsumræðu og hef þá bjargföstu trú að skilningur og þekking á tilbrigðunum stuðli að umburðarlyndi gagnvart þeim og geri okkur víðsýnni. Þetta umburðarlyndi nái þá jafnframt til viðhorfa okkar til máls unga fólksins, geri okkur jákvæðara og skilningsríkara gagnvart því, og þannig komi pistlar mínir unga fólkinu að gagni hvort sem það les þá eða ekki.

En svo getur auðvitað verið að það sé ekki bara unga fólkið sem finnst þessar langlokur óárennilegar – ég hef ekki hugmynd um hversu mörg endast til að lesa þær og kannski eru það bara sárafá. Það er líka í góðu lagi því að ég er fyrst og fremst að gera þetta fyrir sjálfan mig. Þegar ég fór á eftirlaun auglýsti ég eftir hugmyndum að einhverju hobbíi sem ég gæti farið að stunda. Ég fékk tvær tillögur: ættfræði og golf. Hvorugt fannst mér sérlega fýsilegt, og ekki heldur bingóspil, harmonikuleikur, gömlu dansarnir eða hvað það nú er sem fólk heldur að hæfi gamlingjum. Þess vegna hélt ég bara áfram því sem ég hafði verið að gera – að skrifa um málfræði.

Nema nú er það hobbí en ekki vinna. Og ég gæti ekki hugsað mér skemmtilegra hobbí. Þótt ég vonist vissulega til að hafa einhver áhrif á viðhorf fólks eins og áður segir er það því ekkert aðalatriði fyrir mér hvort fólk endist til að lesa pistlana mína. Ég hef allavega ofan af fyrir mér með því að skrifa þá.

Í gær var ég að skrifa um það þegar búnar eru til sterkar myndir af raðtölum eins og þriðji, fjórði og fimmti sem venjulega hafa aðeins veika beygingu. Þetta gerist stöku sinnum þegar raðtölurnar standa í setningarstöðu þar sem sterk beyging lýsingarorða væri notuð, eins og Reykjavíkurdætur voru þriðjar á svið. En öfugt við raðtölur hafa frumtölur aðeins sterka beygingu. Við segjum fjórir menn, sbr. góðir menn, en ekki *hinir fjóru menn þótt sagt sé hinir góðu menn. Reyndar er alls ekki hægt að hafa neina mynd töluorða í þessari setningarstöðu því að það er ekki heldur hægt að nota sterku beyginguna – „„hinir fjórir menn“ er því rangt mál fyrir: þeir fjórir“ segir Valdimar Ásmundsson í Ritreglum (1899).

Það eru samt til dæmi um veika beygingu töluorðsins fjórir, í sambandinu (hinir/hinar/hin) fjóru stóru sem 142 dæmi eru um á tímarit.is og hefur verið notað um margs konar fereyki. Elsta dæmið er í myndatexta í Fálkanum 1938: „Efst á myndinni er húsið í München, þar sem „hinir fjóru stóru“, Hitler, Chamberlain, Mussolini og Daladier, komu saman á dögunum til þess að gera út um örlög Evrópu.“ Síðar var þetta iðulega notað um Bandaríkin, Sovétríkin, Bretland og Frakkland, og um leiðtoga þeirra. Í DV 2010 segir „Chelsea hefur átt mögnuðu gengi að fagna gegn hinum þremur liðunum af þeim fjóru stóru, Manchester United, Arsenal og Liverpool.“ Fjöldamargt fleira mætti nefna.

Af frumtölunum eru það bara fjórar þær fyrstu, einn, tveir, þrír og fjórir, sem beygjast í kynjum og föllum og hafa eingöngu sterka beygingu eins og áður segir – nema einn sem hefur veiku myndina eini en hún er þó yfirleitt frekar talin til lýsingarorðsins einn. En veik mynd kemur aðeins fyrir af fjórir sem er eðlilegt. Karlkyns- og kvenkynsmyndirnar, fjórir og fjórar, hafa sömu endingar og lýsingarorð – góðir, góðar. Það er því ekki óeðlilegt að að út frá sterku beygingunni sé búin til veik mynd hliðstæð veikri beygingu lýsingarorða – fjórir/fjórar – fjóru, sbr. góðir/góðar – góðu. Myndirnar tveir/tvær og þrír/þrjár eru ólíkar lýsingarorðsmyndum og bjóða ekki upp á samsvarandi veika mynd. Við þetta bætist auðvitað rímið – fjóru – stóru.

En þetta er ekki eina afbrigðilega beygingarmyndin sem fjórir getur fengið. Sambandið fjóran og hálfan kemur fyrir 133 sinnum á tímarit.is, fyrst í Morgunblaðinu 1914. Dæmum um þetta fjölgar verulega á níunda áratugnum. Oftast er talað um fjóran og hálfan vinning en ýmis önnur nafnorð koma einnig fyrir í þessu sambandi. Gísli Jónsson tók þetta nokkrum sinnum fyrir í þáttum sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu, og Haraldur Bernharðsson fjallaði um það í Íslensku máli 2004 og sagði: „Það er líka ekki alveg dæmalaust að töluorð fái lýsingarorðsbeygingu í nútímamáli; að minnsta kosti fær fjórir gjarna lýsingarorðsbeyginguna fjóran í stað töluorðsbeygingarinnar fjóra í þolfalli í karlkyni […] Það er […] nábýlið við lýsingarorðið hálfur sem truflar og hefur áhrif á töluorðið.“

Hér gegnir sama máli: Vegna þess að fjórir hefur dæmigerða mynd lýsingarorðs í sterkri beygingu hafa málnotendur tilhneigingu til að fara með það sem slíkt. Það gerist þó ekki nema fyrir ákveðin umhverfisáhrif. Í fyrra dæminu, fjóru stóru, er það rímið við stóru sem veldur – myndin fjóru kemur nær eingöngu fyrir í því sambandi þótt reyndar megi finna tvö dæmi um fjóru sterku á tímarit.is. Myndin fjóran sem lítur út eins og lýsingarorð í þolfalli eintölu karlkyni (sbr. stóran) kemur eingöngu fyrir með hálfan sem tengist væntanlega því að á eftir hálfan kemur nafnorð í eintölu en ekki fleirtölu. Málnotendum finnst þá að töluorðið á undan, fjórir, eigi einnig að hafa dæmigerða eintölumynd. Þetta getur eingöngu komið til með töluorðinu fjórir því að myndirnar tveir og þrír eru ólíkar lýsingarorðum eins og áður segir.

Í frásögn vefmiðils af söngvakeppni sjónvarpsins síðasta laugardagskvöld stóð: „Reykjavíkurdætur voru þriðjar á svið í kvöld með lagið Tökum af stað.“ Sumum brá við að sjá orðmyndina þriðjar og könnuðust ekki við hana sem beygingarmynd af raðtölunni þriðji eins og hún átti þó augljóslega að vera. Eins og allar aðrar raðtölur nema fyrstur og annar beygist þriðji eins og lýsingarorð í veikri beygingu þar sem fleirtala allra kynja endar á -u í öllum föllum (hinir góðu karlar, hinar góðu konur, hin góðu börn). Þarna ætti því að réttu lagi að standa Reykjavíkurdætur voru þriðju á svið í kvöld með lagið Tökum af stað. En hvernig í ósköpunum stendur á myndinni þriðjar? Er hægt að skýra hana á einhvern hátt?

Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls segir: „Fyrstur er eina raðtalan sem beygist bæði sterkt og veikt.“ Ef Reykjavíkurdætur hefðu riðið á vaðið í keppninni hefði staðið Reykjavíkurdætur voru fyrstar á svið, ekki *fyrstu á svið – sterka beygingin hefði verið notuð en ekki sú veika. Sama máli gegnir ef þarna hefði verið lýsingarorð en ekki raðtala – þá hefði staðið Reykjavíkurdætur voru fljótar / snöggar / snarar á svið, ekki *fljótu / *snöggu / *snöru. Ef Reykjavíkurdætur hefðu verið næstfyrstar á svið hefði staðið Reykjavíkurdætur voru aðrar á svið, enda er það eini möguleikinn eins og bent er á í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls þar sem segir: „Raðtalan annar beygist ekki veikt en hefur sömu stöðu í setningu og aðrar raðtölur.“

Í þessari setningarstöðu, Reykjavíkurdætur voru ___ á svið, kemur því alltaf orð í sterkri beygingu ef hún er í boði – af raðtölunum fyrstur og annar, og af öllum lýsingarorðum. Þegar búið er að segja hverjar voru fyrstar á svið og aðrar á svið mætti því virðast eðlilegt að segja hverjar voru þriðjar á svið. Það er eiginlega afbrigðilegt að fá þarna orð í veikri beygingu þannig að þriðjar er í raun og veru myndin sem búast mætti við – lítur út eins og dæmigerð sterk beyging lýsingarorðs í kvenkyni fleirtölu. Gallinn er bara að þessi mynd er ekki til sem hluti af beygingardæmi raðtölunnar þriðji í hefðbundnu máli – „Raðtölur aðrar en fyrstur og annar beygjast eins og lýsingarorð í veikri beygingu“ eins og segir í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls.

Það má samt finna slæðing af sambærilegum dæmum. Í Tímanum 1960 segir: „Þriðjan og síðastan hittum við Þorstein Vilhjálmsson.“ Í DV 1986 segir: „Langstærstur hluti viðskiptavina Guðmundar Jónassonar eru útlendingar, þar eru Svisslendingar og Þjóðverjar fjölmennastir en þriðjir er Bretar.“ Í Helgarpóstinum 1995 segir: „Árið 1992 valdi Dallas Jimmy Jackson fjórðan.“ Í Vísi 2012 segir: „Magnús Geir Þórðarson, leikhússtjóri Borgarleikhússins, er þriðjur í röðinni.“ Á mbl.is 2014 segir: „Pollapönkararnir eru fjórðir á svið.“ Á fótbolti.net 2021 segir: „Hann var fimmtur á svið fyrir England og varð að skora.“ Í Vísi 2015 segir: „hann er tilnefndur til Óskarsverðlaunanna, fimmtur Íslendinga.“ Hér finnst mér veika beygingin, fimmti Íslendinga, vera frekar óeðlileg þótt slík dæmi megi vissulega finna.

Þetta er alls ekki tæmandi upptalning á þeim dæmum sem ég hef rekist á þótt þau séu vissulega ekki ýkja mörg. Þau sýna að ákveðinnar tilhneigingar gætir til að fella raðtölurnar að beygingu lýsingarorða – gefa þeim sterka beygingu þegar þau eru notuð í setningarstöðu þar sem lýsingarorð (og fyrstur og annar) myndu hafa sterka beygingu. Þetta er í sjálfu sér eðlilegt og raunar jákvætt að því leyti að það sýnir tilfinningu málnotenda fyrir kerfinu – sýnir að þeir átta sig á því að þarna „ætti“ ekki að vera veik beyging og leitast við að bæta úr því. En jafnframt er þetta vissulega neikvætt að því leyti að þarna er gengið gegn málhefð – ekki bara búnar til orðmyndir sem ekki eru fyrir í beygingunni, heldur beinlínis búa til nýja málfræðilega formdeild í raðtölunum, sterka beygingu.

Ég get ekki neitað því að sem málfræðingi finnst mér þessi dæmi bæði merkileg og skemmtileg – og þau hljóma ekki sérlega óeðlilega í mínum eyrum. En þótt þau eigi sér eðlilegar og auðfundnar skýringar eru þau vissulega ekki í samræmi við málvenju og geta þess vegna ekki talist rétt mál.

Það virðist ekki vera fyrr en seint á 19. öld sem farið er að tala um einstaka hluta klukkustundar með sérstökum nöfnum. Þannig kemur orðið hálftími ekki fyrir á tímarit.is fyrr en 1870, og þótt talað sé um fjórðung stundar a.m.k. frá 1863 kemur sérstakt orð, stundarfjórðungur, fyrst fyrir 1874. Elsta dæmi um kortér er svo í Iðunni 1865 þar sem segir: „Oskar leit á úrið sitt; klukkan var 9¼; það voru þrjú kortér enn þangað til hann gat komizt um borð.“ Myndin korter kemur fyrst fyrir á tímarit.is í Vestra 1903: „Korteri síðar heyrðu þau James og Alika rödd Murbrigde í anddyrinu.“ Eldra dæmi er þó til í málinu; samkvæmt Ritmálsskrá Árnastofnunar kemur orðið fyrir í bréfi frá 1865 í bókinni Skrifarinn á Stapa: „Kl. eitt korter til 8 kom litla Sigga inn.“ Orðið korter/kortér er tökuorð úr dönsku – þótt venjulega myndin sé þar kvarter kom myndin korter einnig fyrir áður fyrr.

Stundum hefur verið amast við þessu orði og það ekki þótt nógu íslenskulegt. Í Kennslubók í enskri tungu eftir Halldór Briem frá 1875 segir: „Hún er eitt „kortjer“ yfir átta.“ Í neðanmálsgrein segir: „Á hreinni íslenzku væri þetta: Það lifa þrír fjórðungar hinnar níundu stundar“ (tekið úr Ritmálssafni Árnastofnunar). En málvöndunarmenn hafa þó yfirleitt sætt sig við þetta orð, kannski með smávegis óbragð í munni: „Ég býst ekki við, að þeir séu mjög margir, sem tala um stundarfjórðung, heldur aðeins korter (eða kortél), enda þótt það sé danskt tökuorð og ekki eldra en frá 19. öld“ sagði Jón Aðalsteinn Jónsson í Morgunblaðinu 1998, og Gísli Jónsson segir í Morgunblaðinu 1997: „Auk þess fær Jón Ormar Edwald væna plúsa fyrir góða skjátexta fyrr og síðar, og ekki gleymir hann orðinu fjórðungur í stað „kortér (korter, kortél)“.“

Það er kannski ekki undarlegt að korter hafi haft betur í baráttunni við stundarfjórðung sem er miklu lengra og stirðara orð. En reyndar hefur verið gerð tilraun til að innleiða lipurt íslenskt orð í þessari merkingu. Í Reykjavík 1903 segir: „Miss Loveday var eitthvað þrjár fjórðir að rannsaka alt í herberginu“ og á eftir fjórðir er vísað í neðanmálsgrein þar sem segir: „ein fjórð = ¼ klukkustundar. Mál vort hefir skort eitt handhægt orð yfir það.“ Næstu ár á eftir koma svo fyrir fáein dæmi um orðið fjórð, nær öll í Reykjavík en eitt þó í Fjallkonunni 1910: „Hann var þrjár fjórðir stundar á leiðinni.“ Samsetningin stundarfjórð kemur líka nokkrum sinnum fyrir, oftast í Reykjavík en einu sinni í Dagblaðinu 1906. Orðið er líka notað í annarri samsetningu sem vísar ekki til tíma í Reykjavík 1905: „Skipum og bátum er hér með aðvörun gefin um að koma ekki nær beitiskipinu en tvær mílu-fjórðir (½ mílu).“

Ég hef ekki fundið dæmi um að orðið fjórð hafi verið notað eftir 1910, og það virðist ekki hafa komist í neinar orðabækur. Þetta er samt ágætt orð sem íslenskan væri fullsæmd af, en líklega er of seint að koma því inn í málið í staðinn fyrir korter.

Einn megintilgangurinn með stofnun hópsins Málspjall á Facebook var að skapa vettvang fyrir jákvæða málfarsumræðu, lausa við leiðréttingar og athugasemdir við málfar einstakra málnotenda og hópa. Þetta hefur gengið ágætlega og umræða í hópnum hefur verið lífleg og að mestu málefnaleg. En það er einn stór galli á umræðunni, eins og annarri opinni íslenskri málfarsumræðu, bæði í fjölmiðlum og á samfélagsmiðlum: Hún er nær eingöngu á forsendum fullorðna fólksins, jafnvel fólks sem er komið yfir miðjan aldur. Aðeins um 6% félaga í þessum hópi eru undir 25 ára aldri, rúm 20% undir 35 ára, og innan við 40% undir 45 ára aldri. Ég ímynda mér að hlutfallið sé síst betra í öðrum málfarshópum.

Þetta er mjög óheppilegt. Við sem eldri erum horfum á tungumálið út frá okkur sjálfum, eins og það var þegar við vorum að alast upp. Og við viljum flest að það haldist þannig – hversu jákvæð og umburðarlynd sem við viljum vera er erfitt að komast hjá því að finnast mörg ný orð kjánaleg eða ljót, pirra sig á breyttum beygingum eða fallstjórn, hneykslast á enskuslettum og hafa áhyggjur af því á hvaða leið íslenskan sé. Þannig hefur þetta alltaf verið, þannig er þetta víðast hvar, og þetta er ekkert óeðlilegt. Við horfum á málið frá okkar eigin sjónarhóli, vegna þess að við höfum engan annan. Þess vegna er svo mikilvægt að fá fleiri sjónarmið inn í þessa umræðu.

Ungt fólk er vant því að það sé talað niður til málfars þess og hneykslast á því, talað eins og það sé að fara með íslenskuna í hundana. Slíkt tal er sannarlega ekki til þess fallið að efla áhuga unga fólksins á íslenskunni eða hvetja það til þess að nota hana sem mest. Þvert á móti – það stuðlar að því að hrekja fólk í fang enskunnar. Nýlegar rannsóknir sýna að framhaldsskólanemar tengja íslensku við skyldu, leiðréttingar, orðflokkagreiningu o.þ.h. en enska tengist aftur á móti afþreyingu, ferðalögum og skemmtun í huga þeirra. Það er auðvelt að ímynda sér hvaða áhrif þetta hefur á viðhorf þeirra til málanna, en rannsóknir sýna að viðhorf ungs fólks til móðurmálsins er eitt af því sem skiptir mestu máli fyrir lífsmöguleika þess.

Þess vegna heiti ég á ykkur að breyta þessu. Hlustið á unga fólkið með opnum huga og takið eftir nýsköpuninni í máli þess. Ræðið við það án fordóma um tungumálið og hvetjið það til að velta málinu og málnotkun sinni fyrir sér. Fáið það til að taka þátt í málfarsumræðu og koma sjónarmiðum sínum á framfæri. Reynið á allan hátt að stuðla að því að viðhorf þess til íslenskunnar verði jákvætt – en forðist samt fyrir alla muni hvers kyns þjóðrembu og hugmyndir um yfirburði íslenskunnar yfir önnur mál. Framtíð íslenskunnar er á valdi unga fólksins – ef við höfum það ekki með okkur skiptir engu máli hvað við þessi eldri segjum og gerum.

Oft er kvartað undan því að ungt fólk þekki ekki algeng orð eða merkingu þeirra, eða noti orð í rangri merkingu. En hvað merkja orð og orðasambönd? Hvernig skilgreinum við merkingu?

Í fljótu bragði má hugsa sér nokkur svör við þessu. (1): Orð og orðasambönd merkja það sem við höfum lært að þau merki. Við getum hafa lært þetta á mismunandi hátt. Algeng orð og orðasambönd höfum við lært á máltökuskeiði, heyrt þau notuð og áttað okkur á merkingu þeirra út frá notkuninni. Önnur orð og orðasambönd höfum við lært síðar, oft af bókum – þá eru þau stundum útskýrð sérstaklega og stundum höfum við flett þeim upp í orðabókum. Það leiðir okkur að (2): Orð og orðasambönd merkja það sem orðabækur segja að þau merki. Að lokum (3): Merking orða og orðasambanda ræðst af uppruna þeirra.

Vissulega má segja að það sé eðlilegt að uppruni orða og orðasambanda ráði merkingu þeirra, og þannig er það líka oft. En það er hins vegar auðvelt að finna dæmi um hið gagnstæða. Orðið landráð merkir upphaflega 'ráð yfir landi' eins og búast má við út frá samsetningarliðum þess. En í nútímamáli merkir það 'brot gegn öryggi eða sjálfstæði ríkis, föðurlandssvik' – og gat raunar haft þá merkingu þegar í fornu máli. Sögnin elda er leidd af nafnorðinu eldur enda var matur áður soðinn eða steiktur yfir opnum eldi. En nú hefur merking sagnarinnar víkkað og hún merkir 'búa til mat' án þess að eldur þurfi nokkuð að koma þar við sögu. Ótal sambærileg dæmi væri hægt að taka.

Orðabækur eru vissulega ómetanlegar heimildir um merkingu orða og orðasambanda. En orðabækur eiga sér höfunda sem velja orðin og skrifa skilgreiningar þeirra. Þar byggja þeir á eigin þekkingu og mati, og hvorugt er óbrigðult. Höfundarnir leitast við að skilgreina orð út frá notkun þeirra í samtímanum, en aldrei er hægt að fullyrða að þeir þekki öll tilbrigði í notkuninni. Þar að auki eru orðabækur í eðli sínu íhaldssamar – ekki er hægt að gera ráð fyrir að þær taki umsvifalaust upp nýjungar sem eru að skjóta upp kollinum. Í litlu málsamfélagi eins og því íslenska bætist það svo við að orðabækur er ekki unnt að uppfæra nærri eins oft og þörf væri. Þess vegna vantar oft í þær nýleg orð og nýjar merkingar.

Hvorki uppruni né orðabókarskilgreiningar getur sem sé verið einhver stóridómur um það hvaða orð eru til og hvað þau merkja. Og málkunnátta okkar sjálfra getur ekki heldur verið slíkur dómur. Orð geta haft svæðisbundin merkingartilbrigði, merkingin getur hafa breyst frá því að við lærðum þau, og jafnvel er hugsanlegt að við höfum alla tíð misskilið orðin að einhverju leyti, t.d. notað þau í þrengri eða víðari merkingu en almennt er gert. Það er eingöngu málsamfélagið sem getur veitt okkur svar um merkingu orða og orðasambanda – þau hafa þá merkingu sem notkun þeirra í málsamfélaginu gefur þeim. Hún kann að vera í andstöðu við uppruna þeirra, orðabókarskilgreiningar, og okkar eigin skilning á þeim. En það gerir hana ekki ranga.

Ég er kominn hátt á sjötugsaldur og er sífellt að reka mig á að orð og orðasambönd eru notuð í annarri merkingu en ég taldi þau hafa. Nýlega hef ég t.d. verið að skoða nafnorðið grunnfærni og orðasamböndin vera myrkur í máli og stíga á stokk sem nú eru oftast notuð í annarri merkingu en þau höfðu fyrir hálfri öld – eins og oft er amast við. Ég stóð í þeirri merkingu að nýja merkingin væri nýtilkomin en þegar ég skoða málið kemur í ljós að hún hefur verið að breiðast út á síðustu 30-40 árum eða jafnvel lengur. Þegar ný eða breytt merking orðs eða orðasambands er komin upp fyrir 40-50 árum, og yfirgnæfandi meirihluti af dæmum um þetta orð eða orðasamband frá síðustu 20-30 árum er um þessa nýju eða breyttu merkingu, þá er fráleitt að afneita henni.

Við sem ólumst upp við aðra merkingu erum auðvitað frjáls að því að halda okkur við hana, og pirra okkur á þeirri nýju – en við getum ekki látið eins og hún sé röng eða ekki til. Orðin og orðasamböndin hafa einfaldlega fengið nýja merkingu. Það þýðir líka að ungt fólk, tvítugt og yngra (og jafnvel eldra) hefur alist upp við þessa nýju merkingu sem aðalmerkingu. Það er þess vegna ósanngjarnt og út í hött að bregða því fólki um fáfræði og skort á málkunnáttu þótt það þekki ekki eldri merkinguna. Það erum við sem höfum haft þá nýju fyrir því – það hafa alist upp við hana og hefur enga ástæðu til að efast um að hún sé rétt. Um leið er rétt að hafa í huga að þetta er engin ný bóla.

Það væri hægt að tína til ýmis orð og orðasambönd sem við sem nú erum komin yfir miðjan aldur notum í annarri merkingu en foreldrar okkar, afar og ömmur gerðu. Og þau voru örugglega jafn hneyksluð á okkur og við erum nú á unga fólkinu. Ég legg samt áherslu á að málhefðin skiptir vissulega máli og það er æskilegt að orð og orðasambönd haldi merkingu sinni. En þegar um er að ræða merkingu sem er komin upp fyrir nokkrum áratugum og orðin algengasta merking orða og orðasambanda er ástæðulaust og raunar skaðlegt að berjast gegn henni. Orðin og orðasamböndin hafa þá einfaldlega bætt við sig nýrri merkingu eða fengið nýja merkingu, og sú merking er jafngild þeirri sem þau höfðu áður.

Orðasambandið myrkur í máli er gamalt í málinu, a.m.k. síðan á 18. öld, og var til skamms tíma langoftast notað með neitun – vera ekki myrkur í máli, vera ómyrkur í máli, vera sjaldan myrkur í máli, vera hvergi myrkur í máli o.s.frv. Málfarsbankinn segir: „Orðasambandið vera ekki myrkur í máli (vera ómyrkur í máli) merkir: tala tæpitungulaust, segja hug sinn skýrt og vafningalaust, nota stór orð. Lýsingarorðið myrkur vísar til þess sem er óljóst eða hulið. Þveröfug merking væri: vera myrkur í máli.“ Orðabækur eru á sama máli – segja þetta merkja 'segja skoðun sína fullum hálsi, skýrum orðum' eða 'segja skoðun sína umbúðalaust'.

En á undanförnum áratugum hefur sambandið iðulega verið notað án neitunar og í annarri merkingu. Gísli Jónsson sagði í þætti sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu 1991: „Undarlegt má það kalla, hvernig merking orðasambandsins að vera (ó)myrkur í máli hefur hvolfst við síðustu dagana. Skýrt dæmi var í blaði fyrir stuttu, en þá var sagt að Einar Oddur [Kristjánsson] hefði verið „myrkur í máli“. Í ljós kom við lestur fréttarinnar, að hann hafði einmitt verið ómyrkur í máli, það er að segja talað skýrt og tæpitungulaust.“

Undir þetta tók Jón Aðalsteinn Jónsson í Morgunblaðinu 1992 og benti á „þá hættu, sem móðurmál okkar er í, „ef tekið er upp á því að sleppa forskeyti““. Í Morgublaðinu 2007 talar Jón G. Friðjónsson um „endurtúlkun lo. óhultur‘ öruggur’ sem verður þá hultur, sbr. enn fremur orðatiltækið vera ómyrkur í máli […] sem verður þá ranglega vera myrkur í máli“. Í Morgunblaðinu 2014 talar Baldur Hafstað um dæmi þar sem merkingin hefur „snúist við, líkt og þegar […] orðasambandið „myrkur í máli“ [var] notað um þann sem var „ómyrkur í máli““.

Ekki verður betur séð en allir þessir fræðimenn líti svo á að breytingin felist í viðsnúningi merkingar – að farið sé að nota myrkur í máli í sömu merkingu og ómyrkur í máli. En það er ekki rétt. Í Morgunblaðinu 2010 segist Víkverji hafa „tekið eftir því að nú færist í vöxt að nota orðasambandið myrkur í máli í þeim skilningi að boða váleg tíðindi“, og í dálknum „Málið“ í Morgunblaðinu 2013 segir „Að e-r sé myrkur í máli er stundum sagt og átt við að þungt sé í þeim sem talar“. Fólk er sem sé farið að skilja myrkur í þessu sambandi þannig að það merki 'svartsýnn, harðorður, neikvæður' eða eitthvað slíkt, frekar en 'óljós, torræður'.

Þetta sést vel á dæmum. „Valdimar Grímsson, þjálfari HK, var myrkur í máli eftir eins marks tapleik sinna manna gegn Haukum síðastliðið miðvikudagskvöld“ segir í DV 2002. „„Þessir útreikningar sýna hvað þróunin hefur verið okkur óhagstæð og lífskjör okkar versnað,“ segir Einar Grétar myrkur í máli“ segir í Fréttablaðinu 2002. „Alan Shearer fyrirliði liðsins var myrkur í máli í garð liðsfélaga sinna að leik loknum og sagði framkomu þeirra smánarlega“ segir í Morgunblaðinu 2005. „Hún er myrk í máli í garð stjórnvalda enda þekkir hún það af eigin raun hversu harðskeytt yfirvöld geta verið“ segir í DV 2012. Ótal fleiri dæmi mætti taka.

Elsta dæmi sem ég hef fundið um þessa merkingu er í Skólablaðinu 1962: „Björn Björnsson ed. ritar um Skólablaðið og er myrkur í máli. Leiklistargagnrýnin er honum þyrnir í augum, en á öðrum stað í greininni segir hann, að efni blaðsins eigi að vera "um nemendur".“ Í Tímanum 1963 segir: „Hún var myrk í máli og sagði að „79“ væri siðspillandi.“ Í Vísi 1966 segir: „U Thant hefur rætt horfurnar í ársskýrslu sinni til Allsherjarþingsins og í ræðum og var myrkur í máli.“ Í Tímanum 1971 segir: „Ingvi var myrkur í máli um gróðurfar landsins, er hann ræddi í dag við blaðamenn vegna sýningarinnar, og gat þess, hversu gróður landsins væri ofnýttur, að undanskildu gróðurlendinu á Austurlandi.“

Í öllum þessum dæmum sýnir samhengið að merkingin er 'svartsýnn, neikvæður' en ekki 'torræður'. Þessi nýja merking fer að breiðast út á áttunda áratugnum og er orðin nokkuð áberandi um 1990 eins og ráða má af skrifum Gísla Jónssonar og Jóns Aðalsteins Jónssonar sem vitnað var í hér að framan. Yfirgnæfandi meirihluti dæma um myrkur í máli frá síðustu 20 árum á tímarit.is er um nýju merkinguna. Það er því ljóst að hún er orðin mjög föst í sessi. Þótt vissulega megi segja að hún sé nýjung er hún komin upp fyrir a.m.k. 60 árum eins og áður segir.

Merking orða og orðasambanda ræðst af notkun þeirra. Það er engin ástæða til annars en viðurkenna nýju merkinguna í myrkur í máli sem rétt mál – og raunar enginn annar kostur í stöðunni.

Orðasambandið vera miður sín (/mín/þín) kemur fyrst fyrir á prenti 1882 og var sjaldgæft næstu áratugi þar á eftir, en hefur verið algengt síðan um miðja 20. öld. Í Íslenskri orðabók er það skýrt 'vera eða verða beygður, óhress í huga, viðutan (vegna veikinda, einhvers áfalls, taugaveiklunar o.fl.)' og það virðist eiga ágætlega við venjulega notkun þess í nútímamáli. Oft fylgir þessu líka einhver skömmustutilfinning. En merking sambandsins var talsvert önnur lengi framan af – í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924 er það skýrt 'tabte sig aandeligt el. legemligt', sem sé 'vera ekki í essinu sínu' andlega eða líkamlega, eða eitthvað í þá áttina.

Í þremur elstu dæmunum er þetta reyndar notað um skepnur. Í Fróða 1882 er talað um „að allur peningur gangi vel undan vetrinum, það er: sje ekki miður sín fyrir megurðar sakir“. Í Norðurljósinu 1892 segir: „eg hef jafnaðarlega rúið hrúta seint á góu og beitt þeim með öðrum kindum mínum og ekki orðið þess var, þeir yrðu miður sín fyrir það.“ Í Búnaðarriti 1899 segir „sjaldan eptir erfiða fæðingu, því að þá er kýrin jafnan miður sín, svo að minna leggst til júgursins“. Mun yngri dæmi eru líka um þetta – í Tímanum 1987 segir: „Eini íslenski stóðhesturinn sem við komum með út var mikið miður sín í hitanum og eftir sig eftir ferðalagið.“

Frá upphafi var sambandið þó oft notað um andlegt ástand fólks – það er miður sín af hræðslu, ótta, sorg, taugaóstyrk, sálsýki, örvæntingu, skelfingu, geðshræringu, vonbrigðum, áhyggjum o.fl. Allt þetta væri eðlilegt í nútímamáli en einnig koma fyrir dæmi sem mér finnst framandi – miður sín af hamingju, viðkvæmni, ofsa, afbrýðisemi, illsku, óþolinmæði, geðvonsku, grenju, pólitískum æsingi o.fl. En lengi framan af var sambandið líka iðulega notað um líkamlegt ástand sem mér finnst varla ganga í nútímamáli – miður sín af hungri, þreytu, svefnleysi, kulda, eitri, hlátri, hjartabilun, tannpínu o.fl. Einnig er talað um að vera miður sín í fjármálum, af fluginu, eftir sjóferðina o.fl.

Þessu til viðbótar var algengt að sambandið væri notað til að vísa til ölvunar. Í Vísi 1916 segir: „Það vita allir, að mannræfill sá, sem hér gengur undir nafninu Tólfkongavitsvefarinn, hefir um mörg ár verið miður sín fyrir ofdrykkju sakir.“ Í Óðni 1926 segir: „Nokkuð drakk hann, eins og flestir gerðu á yngri árum hans, þó sjaldan svo, að hann yrði miður sín af víni.“ Í Dýraverndaranum 1927 segir: „Var talið, að reynslan hefði fært honum oftsinnis heim sanninn um þetta, þegar hann í ferðum varð ofurölvi og miður sín.“ Í Tímanum 1945 segir: „Voru sumir stundum góðglaðir af víni, en ekki man ég eftir að neinn yrði miður sín þar.“

Einnig eru dæmi um að sambandið sé notað í hnefaleikalýsingum þar sem það er skýrt með ensku orði. Í Alþýðublaðinu 1950 segir: „Nú hófst hörð sókn, og sló Birgir fast og örugglega, og var ekki annað sýnt en að Hansen væri miður sín (groggy) um tíma.“ Í Alþýðublaðinu 1953 segir: „Clausen lendir með ennið í öxl Þorkels og varð miður sín (groggy).“ Enska orðið groggy merkir 'dasaður, ringlaður; reikull í spori, valtur á fótunum'. Það er því ljóst að sambandið er þarna notað um líkamlegt ástand og augljós tengsl milli þessarar notkunar og notkunar sambandsins um ölvun.

En sambandið var ekki eingöngu notað um fólk og skepnur. Í Íslendingi 1943 segir: „Allir hafa þessir flokkar verið miður sín, síðan Landsfundur Sjálfstæðismanna leiddi í ljós, að þau feigðarmerki, sem nú sjást á vinstri flokkunum, skyldu ekki einnig koma í ljós hjá Sjálfstæðisflokknum.“ Í Alþýðublaðinu 1944 segir: „Franski herinn virðist mjög miður sín.“ Í Tímanum 1946 segir: „Morgunblaðið hefir orðið eitthvað miður sín vegna hinnar stuttu greinargerðar Hermanns Jónassonar um breytinguna á útgáfu Tímans.“ Í Þjóðviljanum 1948 segir: „Enda varð þess ekki vart að ríkisstjórnin yrði miður sín af gleði, þegar fréttirnar báust um tilkynningu Bandaríkjastjórnar.“

Algengt var að sambandið væri notað um frammistöðu íþrótta- og listafólks. Í Vísi 1932 segir um kringlukastara: „Hún var svo óheppin, að öll köst hennar voru of lág, svo að hún var um fjórum metrum miður sín en venjulega.“ Þetta er reyndar eina dæmið sem ég hef séð um að miður sín sé notað með mælieiningu. Í Íþróttablaðinu 1947 segir: „Skúli var mjög miður sín og felldi 1,85 þrívegis.“ Í Brautinni 1965 segir: „ÍBV liðið var eitthvað miður sín í þessum leik og náði illa saman.“ Í Degi 1988 segir: „Alfreð virtist miður sín þar til hann skoraði sitt fyrsta mark.“ Í Morgunblaðinu 1975 segir: „Einkum virtust blásararnir miður sín og nokkurs ósamræmis gætti milli einleikara og hljómsveitar.“

Af þessum dæmum er ljóst að merking sambandsins vera miður sín var til skamms tíma mun víðari en nú. Á seinni árum vísar það undantekningarlítið til andlegs ástands. Merkingarþrengingin virðist einkum verða á síðustu 30-40 árum – um 1990 er að mestu hætt að nota sambandið um áfengisneyslu og um frammistöðu íþróttafólks. Þótt síst hafi dregið úr notkun sambandsins undanfarna þrjá áratugi hefur dæmum um vera miður sín af einhverju fækkað mjög. Nú er sambandið langoftast notað án nokkurrar viðbótar, hann er miður sín – skýringin er þá oftast komin áður. Þetta er skemmtilegt dæmi um hvernig notkun algengs orðasambands gerbreytist án þess að við tökum eftir því.

Stundum eru gerðar athugasemdir við notkun orðsins grunnfærni í merkingunni 'grundvallarfærni' og vitnað í skýringu Íslenskrar orðabókar þar sem orðið er sagt merkja 'það að vera grunnfær' en grunnfær er skýrt sem 'yfirborðskenndur, grunnhygginn'. Einnig er til lýsingarorðið grunnfærinn í sömu merkingu. Þessi þrjú orð, grunnfær, grunnfærinn og grunnfærni, birtast öll í fyrsta sinn á prenti um aldamótin 1900 og höfðu lengst af þá merkingu sem lýst er í Íslenskri orðabók.

Elsta dæmið sem ég hef fundið um að grunnfærni sé notað í merkingunni 'grundvallarfærni' er í grein í 19. júní árið 1987 þar sem fjallað er um námskrá í íþróttum. Þar segir „með góðri grunnfærni, svo sem að hlaupa, ganga, hoppa, skríða, halda jafnvægi eða kasta og grípa, næst og lærist fljótar margs konar íþróttaleg færni“. Um þessar mundir komst orðið inn í skólamálaumræðu, ýmsum til ama – í grein eftir gamlan skólastjóra í Austra 1993 er býsnast yfir tveim skólamálafrömuðum sem hafi sagt „Hlutverk grunnskólans er að efla með nemendum grunnfærni“.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók eru gefnar tvær merkingar orðsins grunnfærni: 'það að vera grunnfærinn' og 'lágmarksfærni, lágmarkskunnátta'. En strangt tekið er hér ekki um að ræða eitt orð sem hafi tvær mismunandi merkingar, heldur tvö orð, mynduð á mismunandi hátt. Orðið grunnfærni í merkingunni 'það að vera grunnfærinn' er væntanlega myndað af grunnfær(inn), og þar er fyrri liðurinn stofn lýsingarorðsins grunnur. Orðið grunnfærni í merkingunni 'grundvallarfærni' er hins vegar myndað með því að bæta stofni nafnorðsins grunnur framan við færni.

Í Morgunblaðinu 2018 segir: „Lengst af merkti grunnfærni heimska – og grunnfær og grunnfærinn þýða heimskur – (eða yfirborðskenndur). Yngri merking grunnfærni: lágmarkskunnátta, hefur verið notuð í skólamálaumræðu („Auka þarf grunnfærni nemenda …“). Þá þarf að vara sig á lýsingarorðunum, a.m.k. þar til eldri merkingin er gleymd.“ Í fljótu bragði sýnist mér að u.þ.b. 85-90% dæma frá síðustu 20 árum um orðið grunnfærni, bæði á tímarit.is og í Risamálheildinni, séu um nýrri merkingu orðsins. Eldri merkingin er vissulega ekki gleymd, en á góðri leið með það.

Orðið grunnfærni í merkingunni 'grundvallarfærni' er sem sé fullkomlega eðlileg nýmyndun en það vildi svo til að þessi nýmyndun féll saman við eldra orð, myndað á annan hátt. Vissulega má segja að það sé óheppilegt en þó eru mýmörg dæmi í málinu um slíka tvíræðni eða margræðni orða, og oftast sker samhengið ótvírætt úr um merkinguna. Orðið grunnfærni í nýrri merkingunni er komið inn í námskrár og ýmis opinber plögg og orðið þrælfast í málinu í þeirri merkingu. Sé tekið mið af tíðni er hún orðin aðalmerking orðsins og því verður tæpast breytt héðan af.