Í Morgunblaðinu í dag er grein um „Afkynjun íslenskunnar“. Þar segist greinarhöfundur hafa hrokkið við þegar hann heyrði talað um manneskjubein í útvarpinu, en hafi svo áttað sig á því að þetta væri beint framhald af orðalaginu manneskja ársins sem Ríkisútvarpið hefur notað undanfarin ár í stað maður ársins. Í framhaldi af þessu segir höfundur: „Við erum orðin dauðhrædd við að taka okkur orðið „maður“ í munn. Það er að verða eitt ferlegasta bannorðið.“

Þetta er viðkvæmt og umdeilt mál sem ég hef áður skrifað um og ætla ekki að ræða í dag, nema til að benda á að á 19. öld var orðið manneskja iðulega notað þar sem nú væri venjulega notað orðið maður. Í Skírni 1830 segir t.d.: „Í þeirri fyrstu ritgjörð, um Frjálsræði manneskjunnar, [...]“, í Skírni 1846 segir „Margt er þá að hreifa sér, sem oss dauðlegum manneskjum er ómögulegt að sjá fyrir endann á“, og í Norðra 1859 segir „en svo veglegt er hið fegursta, sem syndug manneskja getur veitt hjer á jörðunni, fyrirgefningin“. Mikinn fjölda hliðstæðra dæma mætti nefna.

Það þarf því ekki að koma á óvart að manneskjubein er ekki nýsmíði einhverra ónafngreindra sem vilja afkynja íslenskuna á 21. öldinni, heldur hátt í 200 ára gamalt orð. Í sóknarlýsingu frá Möðruvöllum í Hörgárdal árið 1841 er talað um „manneskjubein og litlar fornleifar aðrar, sem í fyrra fundust í jörðu nálægt bæ þeim er Björg heitir, skammt fyrir sunnan Friðriksgáfu“. Ég er ekki að halda því fram að orðið hafi lifað í málinu frá þessum tíma – bara benda á að orð af þessu tagi þurfa ekki endilega að bera vott um einhverjar þvingaðar málbreytingar.

Nýlega var ég spurður hvort réttara væri að segja meðvirkur kerfinu eða meðvirkur með kerfinu. Þetta er ekki alveg einfalt eins og ég komst að þegar ég fór að skoða sögu orðsins. Í Íslenskri orðabók er það skýrt 'standa með e-m á rangri braut vegna misráðinnar góðsemi eða ótta' og tekið fram að það sé „einkum um aðstandanda alkóhólista“. Skýringin í Íslenskri nútímamálsorðabók er 'haldinn meðvirkni', en meðvirkni er 'hegðunarmynstur, t.d. hjá aðstandanda alkóhólista, þar sem hegðun og líðan aðstandandans stjórnast af áhrifavaldinum'. Í viðbæti Íslensk-danskrar orðabókar frá 1963 er orðið hins vegar þýtt sem medvirkende sem merkir fremur 'þátttakandi'.

Orðið meðvirkur er hvorki að finna í fyrstu útgáfu Íslenskrar orðabókar frá sama ári né annarri útgáfu frá 1983, en það er þó talsvert eldra – elsta dæmi sem ég finn um það er í blaðinu Hæni 1928 þar sem segir „Halldór Stefánsson er meðvitandi og meðvirkur í löggjöfinni um sitt embætti“. Í Verklýðsblaðinu 1932 segir „Í kommúnistaflokkunum eru það meðlimirnir, sem öllu ráða og allt skipulag flokksins miðað við það, að allir séu starfandi og meðvirkir um öll mál.“ Einnig er oft talað um meðvirka orsök. Í þessum dæmum er ljóst að meðvirkur merkir 'virkur', 'þátttakandi í', 'einn af', og sama máli virðist gegna um öll dæmi fram til 1990. Trúlegt er að orðið sé komið úr dönsku þar sem medvirkende merkir einmitt þetta eins og áður segir.

Fyrsta dæmi sem ég finn um þá merkingu sem nú er gefin í orðabókum er í Pressunni 1990, þar sem segir: „Sá eða sú sem giftist eða fer í sambúð með fíkli verður meðvirkur, en það þýðir einfaldlega að hann fer að styðja við fíknina og gera ástandið verra.“ Tveimur árum seinna er svo grein um áfengis- og fíknimeðferð í Morgunblaðinu sem hefst svo: „„Meðvirkni“ er eitt af nýyrðunum í tungumáli okkar og langt frá því að það hafi skipað sér fastan sess.“ Í eldri dæmum um meðvirkni á tímarit.is merkir það 'þátttaka', en frá 1990 er það alltaf notað í tengslum við áfengissjúklinga. Upp úr því fjölgar dæmum um bæði meðvirkur og meðvirkni mjög og nýja merkingin festist í sessi en sú eldri hörfar.

Þetta er skemmtilegt dæmi um orð sem hafa breytt um merkingu – að því er virðist án þess að við höfum tekið eftir því, og án þess að nokkur hafi amast við því. Ástæðurnar fyrir því að það gat gerst eru nokkrar. Í fyrsta lagi voru bæði lýsingarorðið meðvirkur og nafnorðið meðvirkni sjaldgæf, einkum það síðarnefnda – um það eru aðeins fjögur dæmi á tímarit.is fram til 1990, en um 80 um það fyrrnefnda. Dönsk áhrif voru líka orðin hverfandi þannig að merking medverkende í dönsku var málnotendum ekki ofarlega í huga. Á níunda áratugnum voru viðhorf til áfengissýki og annarra fíknisjúkdóma að breytast og umræða um þessi mál að aukast, og það kallaði á nýjan orðaforða. Þessi orð voru því strax mikið notuð í nýju merkingunni og það styrkti hana í sessi.

En komum aftur að upphafsspurningunni – hvort á að segja meðvirkur kerfinu eða meðvirkur með kerfinu? Lengst af var meðvirkur notað án þess að taka með sér nafnorð í aukafalli eða forsetningarlið – það var talað um meðvirka orsök, meðvirka ástæðu, meðvirka þátttakendur, meðvirka þjóðfélagsþegna, og einnig að vera meðvirkur í einhverju, meðvirkur um eitthvað o.s.frv. Elsta dæmi sem ég finn um meðvirkur einhverju(m) er í Lögbergi 1932 þar sem segir: „Það er eins og hinn andlegi, óforgengilegi líkami sé meðvirkur anda mannsins, þegar jarðneski líkaminn sefur og er meðvitundarlaus.“ En slík dæmi eru sárafá.

Elsta dæmi sem ég finn um að meðvirkur taki með sér forsetningarlið, meðvirkur með einhverjum, er í Tímariti hjúkrunarfræðinga 1997, þar sem segir: „Smám saman rann það upp fyrir mér að ég var orðin meðvirk með konunni.“ Þessi málnotkun breiddist svo ört út og um hana má finna fjölda dæma frá síðustu tveimur áratugum. Í Risamálheildinni er meðvirkur með einhverjum rúmlega sjö sinnum algengara en meðvirkur einhverjum. Aftur á móti verður nafnorðið meðvirkni að taka með sér forsetningarlið í þessari merkingu, meðvirkni með einhverjum. Ef notað er nafnorð í eignarfalli í staðinn, meðvirkni einhvers, er merkingin önnur – vísar til þess sem er meðvirkur en ekki þess sem meðvirknin beinist að.

Það er auðvitað mjög algengt að sami orðhlutinn (sama myndanið) sé bæði forliður í samsettu orði og forsetning eða atviksorð sem samsetta orðið tekur með sér. Þetta eru dæmi eins og eftirspurn eftir, áhugi á, aðlögun að, tillit til, umsókn um, viðbrögð við, yfirlit yfir, afskipti af, úrval úr, meðmæli með og mörg fleiri. Stundum er amast við þessari tvítekningu – Gísli Jónsson hafði t.d. ímugust á mörgum slíkum samböndum og skrifaði oft um þau í þáttum sínum í Morgunblaðinu. Stundum er vissulega hægt að komast hjá tvítekningunni en oftast verður samt merkingin önnur ef orðhlutanum er sleppt á öðrum hvorum staðnum.

Þyki fólki fara illa á tvítekningu er vissulega hægt að komast hjá henni með því að segja meðvirkur kerfinu, og dæmi um sambandið með nafnorði í aukafalli eru líka eldri en dæmin um forsetningarlið, þó dæmin séu reyndar svo fá að á þeim er lítið að byggja. Tvítekning er hins vegar óhjákvæmileg með nafnorðinu meðvirkni eins og áður segir, og hugsanlega væri heppilegt að nota hana þá líka með lýsingarorðinu. Það er þó ómögulegt að segja að annað sé réttara en hitt og á endanum er þetta smekksatriði.

Í íslensku gildir sú meginregla um tvíkvæð ósamsett orð að áherslulausa sérhljóðið í öðru atkvæði fellur brott ef beygingarending orðsins hefst á sérhljóði. Þetta á einkum við orð með viðskeytum eins og -all, -ill og -ull, en einnig ýmis fleiri. Þannig segjum við hamar, hamar-s, en hamr-i, hamr-ar, hamr-a, hömr-um; jökul-l, jökul-s, en jökl-i, jökl-ar, jökl-a, jökl-um; hefil-l, hefil-s, en hefl-i, hefl-ar, hefl-a, hefl-um; höfuð, höfuð-s, en höfð-i, höfð-um, höfð-a; gaman, gaman-s, en gamn-i; o.s.frv.

Þetta brottfall getur síðan leitt til ýmissa annarra hljóðbreytinga í orðunum. Þegar a-ið í seinna atkvæðinu fellur brott í þágufalli fleirtölu af hamar leiðir það til þess að fyrra a-ið breytist í ö, hömrum, vegna þess að u-ið í endingunni er þá í næsta atkvæði á eftir. Þegar u-ið fellur brott í seinna atkvæði jökull lenda k og l saman og þá kemur fram svokallaður aðblástur (h-hljóð). Þegar i fellur brott í seinna atkvæði hefill koma f (v) og l saman og þá breytist önghljóð í lokhljóð – v verður b. Ýmis fleiri dæmi mætti nefna.

Brottfallsreglan er þó ekki undantekningarlaus. Áður fyrr voru það aðeins sérhljóðin a, i og u sem gátu komið fyrir í áherslulausum atkvæðum, og það eru einu hljóðin sem þetta brottfall verkar á. Nú eru í málinu ýmis tökuorð sem hafa önnur sérhljóð í áherslulausum atkvæðum ósamsettra orða, og þau hljóð falla ekki brott þótt ending hefjist á sérhljóði. Fleirtala orðsins mótor er þannig mótor-ar, ekki *mótr-ar, fleirtala orðsins lager er lager-ar, ekki *lagr-ar, þágufall eintölu af korter er korter-i, ekki *kortr-i, og svo mætti lengi telja.

En undantekningarnar eru fleiri. Fleirtalan af bikar er ekki *bikr-ar eins og búast mætti við, heldur bikar-ar, þágufallið af gjöful-l er ekki *gjöfl-an, heldur gjöful-an, þágufall nafnanna Gunnar og Kjartan er Gunnar-i og Kjartan-i, o.fl. Í sumum tilvikum virðist þágufallsendingunni -i sleppt og þágufall haft eins og þolfallið til að forðast myndir þar sem brottfall ætti að verða. Þannig er þágufallið af pipar alltaf pipar, ekki *pipr-i, og þágufall nafnanna Hugin-n og Munin-n er Hugin og Munin, ekki *Hugn-i og *Munn-i.

Það er ekki alltaf auðvelt að skýra þessar undantekningar. Þó er ljóst að brottfallið verður miklu síður í tökuorðum – það á við um mótor, lager, korter, bikar, pipar og mörg fleiri. Einnig er sennilegt að brottfall verði síður í sjaldgæfari orðum en algengum, þótt ýmis dæmi séu vissulega um brottfall í sjaldgæfum orðum. Einhver tilhneiging virðist líka vera til að forðast brottfall ef það ylli samhljóðabreytingum í stofni, eins og það myndi gera í orðum eins og gjöfull, hugull, spurull o.fl.

Brottfall verður samt oft þótt það valdi samhljóðabreytingum, eins og dæmi voru nefnd um hér að framan. En þegar Orðanefnd rafmagnsverkfræðinga var að velta fyrir sér þýðingu orðsins dynamo höfðu komið fram tvær tillögur – rafall og rafali. Nefndin ákvað að mæla fremur með veiku myndinni rafali þótt sterka myndin rafall væri algengari. Ástæðan var sú að nefndin vildi komast hjá þeirra hljóðbreytingu sem verður í beygingu rafall, þar sem b kemur í stað v í myndum þar sem brottfall verður og framburðurinn yrði því rabli sem þótti óæskilegt.

Iðulega les ég á samfélagsmiðlum að ýmsir málfræðingar, þ. á m. ég, telji allar málbreytingar „eðlilega þróun“ og vilji þess vegna ekki gera neitt til að sporna við þeim – fagni þeim jafnvel. Þetta er oft sagt í hæðnis- eða hneykslunartón og haft til marks um að álit umræddra málfræðinga sé að engu hafandi, þeir hafi gefist upp í baráttunni við „málvillur“ og hvers kyns hroðvirkni og skjóti sér þess vegna á bak við einhverjar fræðikenningar. Látum svo vera í bili en komum að því síðar. En hvað merkir það að einhver málbreyting sé „eðlileg þróun“?

Margar málbreytingar – kannski flestar – eiga rætur í máltöku barna. Börn tileinka sér ekki málið með því að læra reglur sem aðrir hafa sett fram. Þau búa sér til sínar eigin reglur með því að greina – ósjálfrátt og ómeðvitað – málið sem þau heyra í kringum sig. Þessar reglur nota þau síðan til að mynda eigin orð og setningar. En þótt börnin séu ótrúlega glúrnir greinendur hafa þau ekki mikið að byggja á í upphafi, og þess vegna verða reglur þeirra óhjákvæmilega oft rangar þannig að útkoman verður önnur en í máli fullorðinna.

En börnin festa sig ekki í upphaflegum reglum, heldur endurskoða þær aftur og aftur, eftir því sem þau fá meiri gögn til að byggja á. Smátt og smátt læra þau líka undantekningar frá reglunum – beygingu orða sem fylgja ekki venjulegum mynstrum, sjaldgæfar setningagerðir o.s.frv. Það kemur samt alltaf fyrir að endanlegar reglur barnanna skila ekki nákvæmlega sömu útkomu og reglur foreldranna, eða þau tileinka sér ekki allar undantekningar frá reglunum. Það leiðir af eðli máltökunnar og gerist í öllum tungumálum. Það er eðlileg þróun.

Börnin vaxa svo upp og skila málinu þannig breyttu til næstu kynslóðar þannig að breytingin breiðist út. En þótt slík þróun sé eðlileg og óhjákvæmileg geta mjög miklar eða hraðar breytingar dregið úr hæfi málsins til að sinna hlutverki sínu sem samskiptatæki milli fólks og menningarmiðlari milli kynslóða. Þess vegna er almennt séð æskilegt að grundvallaratriði málkerfisins séu sæmilega stöðug. En það er nauðsynlegt að leggja mat á málbreytingar út frá þessu – átta sig á hvaða breytingar gætu hugsanlega raskað málkerfinu og gert málið að verra tæki og láta hinar í friði.

Málfræðingar hafa – eða ættu að hafa – betri forsendur en aðrir til að leggja slíkt mat á málbreytingar, og afstöðu málfræðinga til málbreytinga hefur stundum verið líkt við afstöðu jarðfræðinga til eldgosa. Þeir fagna þeim ekki endilega en þau verða þeim ómetanleg uppspretta þekkingar og sú þekking gerir þeim m.a. kleift að spá betur fyrir um gos og auka þannig öryggi fólks. Þótt málfræðingar fagni ekki endilega málbreytingum eða telji þær æskilegar í sjálfu sér gera þær þeim kleift að átta sig betur á eðli tungumálsins.

Þessi aukna þekking á eðli tungumálsins skilar sér m.a. í því að unnt er meta betur hvers konar breytingar gætu raskað grundvelli málkerfisins og hvort einhver merki sjáist um slíkar breytingar. Á þeim grundvelli er síðan hægt að meta hvort og hvernig ástæða sé til að reyna að hægja á einhverjum breytingum eða stöðva þær. Eðlileg þróun þarf nefnilega ekki alltaf að vera æskileg.

Ég sá á netinu umræðu um setninguna „Honum sagðist vera létt eftir að hafa birt myndirnar sjálfur“ sem stóð í DV í dag. Það voru skiptar skoðanir um hvort þessi setning stæðist – mörgum fannst frekar eiga að vera hann sagði að sér væri létt eða hann sagði sér vera létt. Það sem er óvenjulegt við þessa setningu er að frumlag sagnarinnar segjast, honum, stendur í þágufalli þótt sögnin taki venjulega nefnifallsfrumlag – hann sagðist vera leiður, hún sagðist vera glöð o.s.frv.

Það er augljóst að þágufallið er komið frá sambandinu vera létt sem segjast tekur með sér. Við segjum mér er létt, honum er létt o.s.frv. Það er svo sem ekki einsdæmi að nafnháttarsögn ráði fallinu á frumlagi aðalsagnar á þennan hátt. Sagnir eins og virðast og sýnast haga sér svipað – þær ráða ekki fallinu á frumlagi sínu, heldur kemur það frá sögninni sem þær taka með sér. Við segjum hún virtist vera glöð, hana virtist vanta peninga, henni virtist vera kalt, hennar virtist vera þörf – vegna þess að við segjum hún er glöð, hana vantar peninga, henni er kalt, hennar er þörf.

Munurinn á virðast og segjast er hins vegar sá að þegar virðast tekur nafnháttarsögn næst á eftir sér ræður sú sögn alltaf falli frumlagsins, en segjast hefur venjulega sjálfstætt nefnifallsfrumlag. Þess vegna finnst okkur eðlilegt að segja honum virtist vera létt en skrítið að segja honum sagðist vera létt – í seinna tilvikinu söknum við nefnifallsfrumlagsins. En þótt slíkar setningar séu sjaldgæfar eru þær ekki einsdæmi. Í fornu máli koma fyrir nokkur dæmi hliðstæð því sem vitnað var til í upphafi.

Þar er að vísu notuð sögnin kveðast sem þá var margfalt algengari en segjast. Í Sturlungu segir t.d. „Árna kvaðst það illt þykja“ og „Hrafni Oddssyni kvaðst það vel líka“, og í Reykdæla sögu segir „Honum kvaðst illa hug um segja“. En í fornu máli eru líka dæmi þar sem kveðast fær að hafa sitt nefnifallsfrumlag en nafnháttarsögnina sem á eftir kemur vantar þá þágufall – „Þórður kvaðst þykja tvennir kostir til“ og „Hrafn kvaðst sýnast að haldinn væri“ segir í Sturlungu, og „Þorgils kvaðst leiðast þarvistin“ segir í Flóamanna sögu.

Hér eru sem sé tveir kostir og báðir vondir. Annar er sá að leyfa segjast / kveðast að hafa sitt nefnifallsfrumlag í friði og segja hann sagðist vera létt. En þá sér þágufallsins sem nafnháttarsögnin sem kemur á eftir tekur venjulega með sér engan stað, og það truflar okkur. Hinn kosturinn er að leyfa nafnháttarsögninni að taka völdin af segjast / kveðast og ráða falli frumlagsins og segja honum sagðist vera létt, en þá truflar það okkur að frumlagið skuli ekki vera í nefnifalli.

En þótt dæmi séu um hvort tveggja í fornu máli þýðir það ekki endilega að þetta séu heppilegar setningagerðir. Sem betur fer eru nefnilega til tveir aðrir kostir, eins og nefnt er hér að framan – að nota germyndina segja í stað miðmyndarinnar segjast og annaðhvort leyfa nafnháttarsögninni að halda frumlagi sínu, hann sagði sér vera létt, eða nota skýringarsetningu í staðinn, hann sagði að sér væri létt. Ég held að það sé rétt að mæla frekar með þessum kostum en hinum tveimur.

Ég ferðast ekki með strætó nema einu sinni eða tvisvar á ári – þegar ég þarf að fara með bílinn minn á verkstæði uppi í óbyggðum. Í hvert skipti tek ég eftir því að ýmsar leiðbeiningar, sem m.a. varða öryggi, eru eingöngu á ensku. Ég fór með tveimur vögnum áðan og þetta gilti um þá báða. Ég hef oftar en einu sinni skrifað upplýsingafulltrúa Strætó um þetta og fyrir þremur árum sagði hann: „Samkvæmt öllum gæðastöðlum þá eiga að vera leiðbeiningar á íslensku í öllum bílunum. Við þurfum greinilega að láta yfirfara alla vagnana“ og bætti við að haft hefði verið samband við viðkomandi verktaka. Það hefur greinilega ekki skilað árangri.

Nú er auðvitað ekki um flóknar leiðbeiningar að ræða, og sjálfsagt finnst mörgum þetta smámál sem ekki taki því að nefna – „það skilja jú allir ensku“. En í fyrsta lagi er það ekki rétt að allir Íslendingar skilji ensku, og í öðru lagi er það bara ekki aðalatriði málsins. Aðalatriðið er að það á að vera sjálfsagt metnaðarmál að allar slíkar upplýsingar, ég tali nú ekki um mikilvægar öryggisleiðbeiningar, séu á íslensku. Það er í samræmi við íslenska málstefnu, og einnig málstefnu Reykjavíkurborgar – ég veit að Strætó er ekki borgarfyrirtæki en mér fyndist samt eðilegt að málstefnan væri þar höfð í heiðri.

Ég legg áherslu á að ég geri engar athugasemdir við að í vögnunum séu leiðbeiningar á ensku. Þvert á móti – mér finnst það sjálfsagt vegna þess að ekki skilja allir farþegar íslensku. En enskan má alls ekki koma í stað íslensku. Það er auðvitað ekki mikil fyrirhöfn eða kostnaður að prenta límmiða á íslensku og setja við hlið ensku miðanna eða fyrir ofan þá. Það er metnaðarleysi og til skammar fyrir fyrirtæki í eigu almennings að hafa þetta svona. Það þýðir ekkert fyrir Strætó að skjóta sér á bak við það að þetta séu vagnar í eigu verktaka – það væri auðvelt að setja í samninga ákvæði um að allar merkingar skuli vera á íslensku.

Það er gaman að velta fyrir sér nýjum orðum – hvernig þau verða til, hvernig viðtökur þau fá, og hvernig hægt er að koma þeim í almenna notkun. Hugmyndir okkar um (raunverulegt og ímyndað) gagnsæi íslenskunnar gera það að verkum að við viljum helst geta lesið merkingu orðs út úr myndun þess – ekki bara vísbendingu um merkinguna, og ekki bara hluta hennar, heldur alla merkinguna og ekkert umfram hana. Það getur verið hægara sagt en gert að koma henni allri fyrir í einu orði án þess að nokkuð annað fljóti með. En ekki nóg með það – það er hreint ekki víst að öllum sem nota orðið beri saman um merkingu þess í smáatriðum. Þess vegna er algengt að sumum þyki tiltekið nýyrði villandi eða ónothæft vegna þess að það afvegaleiði málnotendur.

Fyrir allnokkru var farið að nota orðið röskun og samsetningar af því um það sem á ensku heitir disorder – ýmiss konar frávik frá dæmigerðri hegðun, líkamlegu atgervi eða líkamsstarfsemi. Þetta er ágætt orð og ýmsar samsetningar með því vel heppnaðar og mikið notaðar. Ein þessara samsetninga er mótþróaþrjóskuröskun sem er þýðing á oppositional defiant disorder. Þetta er með lengstu orðum – 20 bókstafir, sjö atkvæði og fjórar rætur. Þarna má velta fyrir sér hvort nauðsynlegt sé að enska heitið skili sér svo nákvæmlega inn í íslenska orðið. Það er ekki langt á milli mótþróa og þrjósku merkingarlega séð, og e.t.v. hefði verið heppilegra að tala annaðhvort um mótþróaröskun eða þrjóskuröskun. En ég er ekki sérfræðingur á þessu sviði og get ekki fullyrt um það.

Annað dæmi, talsvert ólíkt, má taka af heiti farartækis sem á ensku nefnist electric scooter. Það hefur undanfarið breiðst út eins og eldur í sinu hér á landi og því hefur spurningin um hvað eigi að kalla þetta fyrirbæri á íslensku iðulega komið upp. Upphaflega var þetta oft kallað rafmagnshlaupahjól vegna útlitslíkingar við gömlu hlaupahljólin. En bæði er þetta langt og stirt orð og svo finnst sumum orðhlutanum hlaup vera ofaukið – fólk hleypur ekki í neinum skilningi á þessum hjólum eins og á fótknúnum hlaupahjólum. Þess í stað virðist orðið rafskúta vera meira og meira notað um fyrirbærið. Það orð er auðvitað myndað með hliðsjón af enska heitinu – raf sem þýðing á electric og skúta sem hljóðlíking við scooter.

Slíkar hljóðfræðilegar aðlaganir eru auðvitað ekki einsdæmi og margar fullkomlega viðurkenndar, t.d. bæti sem er komið af byte. En ýmsum þykir rafskúta ótækt orð vegna þess að orðið skúta er vitanlega til í málinu, í gerólíkri merkingu. Það er samt ekki endilega næg ástæða til að hafna orðinu. Það eru fjölmörg dæmi í málinu um samhljóma orð – orð sem hljóma eins en merkja ekki það sama og eiga sér mismunandi uppruna. Eitt dæmi er orðið bakki sem getur merkt 'barmur, brún; hóll, hæð; aflangur skýjabólstur (við sjóndeildarhring); bakbrún á eggjárni' og 'grunnt fat, smáskutull (til að bera vistir á borð), bytta'. Fyrra orðið er af germanskri rót en það seinna komið úr latínu og jafnvel upphaflega keltneskt samkvæmt Íslenskri orðsifjabók.

Þessi tvö dæmi eru vissulega gerólík – annað er íðorð úr ákveðinni fræðigrein, hitt er orð úr almennu máli. Þau sýna samt bæði ýmis álitamál sem koma upp þegar verið er að finna íslensk orð fyrir ný hugtök og fyrirbæri. Þar hættir okkur til að vera bókstafstrúar og festa okkur í einhverjum reglum og viðmiðum sem við höfum einhvers staðar lært, eða hafa komið fram hjá einhverjum sem telja sig vita hvernig orðin eigi að vera. Það er ekkert að því að mismunandi skoðanir á nýjum orðum og mismunandi tillögur um orð komi fram, bæði frá sérfræðingum á því sviði sem um er að ræða og frá málfræðingum. En á endanum er það málsamfélagið sem sker úr um það hvaða orð lifa – og hvaða merkingu þau hafa.

Í dag lenti ég alveg óvart inni í umræðu á Facebook um orðið inngilding sem Berglind Rós Magnúsdóttir, dósent á Menntavísindasviði, bjó til fyrir nokkrum árum sem þýðingu á inclusion. Það orð hefur oft verið þýtt sem án aðgreiningar og talað um skóla án aðgreiningar, samfélag án aðgreiningar o.fl. en það er dálítið stirt. Í þessari umræðu fannst mér koma fram dálítill misskilningur á eðli og merkingu orða.  Sumir þátttakendur í umræðunni eru ekki sáttir við orðið inngilding – segja að það skilgreini hugtakið sem um er að ræða ekki vel, sé gildishlaðið, nái ekki yfir hugtakið, og sé jafnvel orðskrípi.

Áðurnefndur misskilningur er mjög skiljanlegur út frá þeim hugmyndum okkar að orð eigi að vera „gagnsæ“ – segja sjálf hvað þau merki, þannig að fólk átti sig á merkingu þeirra þótt það hafi ekki heyrt þau eða séð áður. Því hefur lengi verið haldið að okkur að íslensk orð séu einmitt svona. Það er vissulega sannleikskjarni í því – en bara kjarni. Þótt orð feli oft í sér einhverja vísbendingu um merkingu þurfum við samt oftast að læra nákvæma merkingu þeirra sérstaklega. Og um leið og orð er komið í almenna notkun öðlast það sjálfstætt líf og hættir að vera háð uppruna sínum – gagnsæið hættir að skipta máli.

Það er auðvelt að benda á tugi og hundruð íslenskra orða sem merkja ekki það sem þau líta út fyrir að merkja, út frá samsetningu sinni og uppruna. En við tökum venjulega ekkert eftir því, vegna þess að við erum vön orðunum og vitum hvað þau merkja án þess að hugsa út í upprunann. Eins og ég hef oft nefnt finnst okkur ný orð oftast skrítin, óheppileg og jafnvel alveg ómöguleg – það þarf að venjast þeim og það tekur tíma. Það getur vel verið að það megi finna ýmislegt að orðinu inngilding – ég var ekkert sérlega hrifinn af því þegar ég sá það fyrst. En mér skilst að það sé komið í talsverða notkun og þess vegna væri ábyrgðarhluti að hafna því, nema fram kæmi eitthvert orð sem almenn sátt yrði um þegar í stað – svona eins og þegar þota leysti þrýstiloftsflugvél af hólmi á sínum tíma. Mér finnst bara ekki líklegt að svo verði.

Í hópnum Málspjall á Facebook var nýlega spurt hvers vegna við segjum fyrir þína hönd þar sem þína er í þolfalli, en fyrir hennar hönd þar sem hennar er í eignarfalli, þótt setningafræðileg staða orðanna sé sú sama – bæði standa með nafnorðinu hönd. Ástæðan er sú að þína og hennar eru mismunandi tegundir fornafna. Þína er eignarfornafn og þau sambeygjast nafnorðinu sem þau standa með, þ.e. standa í sama kyni, tölu og falli – þína stendur í kvenkyni, eintölu, þolfalli, eins og hönd.

En eignarfornöfn eru bara til í fyrstu og annarri persónu, minn og þinn, en ekki í þriðju persónu (nema afturbeygða eignarfornafnið sinn sem ekki á við í þessu samhengi). Í þriðju persónu verðum við þess vegna að nota persónufornöfn í staðinn. En þau hafa aðra setningafræðilega eiginleika – persónufornafn sem stendur með nafnorði sambeygist því ekki, heldur stendur í eignarfalli sem stýrist af nafnorðinu og því segjum við hennar / hans hönd. Sama gildir um nafnorð – fyrir Jóns hönd / hönd Jóns, fyrir Guðrúnar hönd / hönd Guðrúnar, o.s.frv.

Þetta er samt ekki alveg einfalt eins og sést þegar við notum bæði þriðju og fyrstu eða aðra persónu saman með nafnorði. Við segjum vinur hennar og vinur minn, og þegar þessu er steypt saman til að tvítaka ekki nafnorðið myndi maður búast við vinur hennar og minn. Ýmsum finnst það eðlilegt, en mörgum virðist finnast eðlilegra að segja vinur hennar og mín – þó að öllum þyki væntanlega *vinur mín alveg ótækt. Í Fálkanum 1938 segir t.d.: „þjer getið þó hugsað yður hjónaband hennar og mín innan takmarka möguleikans“, og ýmis önnur dæmi má finna á netinu.

Þarna er ljóst að mín er ekki eignarfornafn – ef svo væri hlyti það að sambeygjast nafnorðinu og vera vinur minn og hjónaband mitt í dæmunum hér að framan. Hins vegar getur mín líka verið eignarfall af fyrstu persónu fornafninu ég, og það hlýtur að vera það sem um er að ræða í þessum dæmum. Öðru máli gegnir ef fyrsta persónan kemur á undan þeirri þriðju, nær nafnorðinu. Þá er stundum hægt – og verður í máli sumra – að nota eignarfornafn, þannig að vinur minn og hennar og hjónaband mitt og hennar er í góðu lagi, en *vinur mín og hennar og *hjónaband mín og hennar ótækt.

Það er því eins og sumum finnist ekki megi rjúfa samband nafnorðs og eignarfornafns – þegar persónufornafn (eða nafnorð) í eignarfalli er komið næst á eftir nafnorðinu sé ekki hægt að nota eignarfornafn þar á eftir eins og við væri að búast, heldur verði að halda áfram að nota persónufornafn í eignarfalli, mín. Málhafar voru spurðir um setningar af þessu tagi í rannsókninni „Tilbrigði í íslenskri setningagerð“ og niðurstöður birtar í 2. bindi samnefndra bóka, bls. 267-270. Það kom í ljós að margir málnotendur höfnuðu báðum gerðum slíkra setninga, en dæmin með persónufornafni (hennar og mín) fengu heldur betri dóma en hin.

Í gær birtist í Stundinni mjög áhugaverð grein sem m.a. fjallar um málefni sem við verðum að sinna betur: Íslenskukennslu og íslenskukunnáttu fólks sem kemur hingað til að vinna – fólksins sem að verulegu leyti hélt uppi góðærinu á undanförnum árum. Ef við gerum ekki betur á þessu sviði er mikil hætta á að hér verði til mjög lagskipt þjóðfélag, með lítt menntaðri lágstétt sem hefur íslensku ekki almennilega á valdi sínu og er föst í láglaunastörfum. Það er stórhættuleg þróun – auðvitað fyrir fólkið sjálft, en ekki síður fyrir þjóðfélagið, fyrir lýðræðið, og fyrir íslenskuna.

Í umræðu sem spratt af því að ég setti hlekk á þessa grein í hópinn Málspjall á Facebook nefndu tvær erlendar konur sem búa hér að þeim fyndist íslenskan oft notuð til að mismuna fólki og halda því niðri – ekki bara í þjónustustörfum, heldur einnig í ýmsum sérhæfðum störfum t.d. á sviði viðskipta og tækni. Það skyti skökku við að sækjast eftir kunnáttu fólks og sérfræðiþekkingu og hreykja sér af því að stuðla að og fagna fjölbreytileika en ýta fólki samt út á jaðar umræðunnar og samfélagsins vegna skorts á íslenskukunnáttu. Þetta er alveg rétt.

Við viljum geta notað íslensku á öllum sviðum þjóðlífsins en það má ekki bitna á fólk sem býr hér og starfar en kann ekki málið til fulls. Við þurfum að horfast í augu við það að sú krafa að geta notað íslensku alltaf, við allar aðstæður, er ósamrýmanleg virkri þátttöku í tæknivæddu þekkingarsamfélagi á tímum alþjóðavæðingar og frjáls flæðis vinnuafls og getur leitt til þess að við lokum okkur af og einöngrumst. Við þurfum að átta okkur á því að enskan er komin til að vera í samfélaginu og það er óhjákvæmilegt að hún verði hér fyrirferðarmikil í framtíðinni, samhliða íslensku.

Þetta er engin uppgjöf – þetta er staðreynd. Það er ekki íslenskunni til framdráttar að berja hausnum við steininn og neita að viðurkenna þetta. Enskunotkun á Íslandi má ekki vera feimnismál eins og ég hef stundum á tilfinningunni að hún sé. Enskan er alþjóðamál, gífurlega mikilvægt hjálpartæki sem gerir okkur kleift að taka þátt í margs kyns alþjóðlegu samstarfi og sækja okkur þekkingu og sérhæfingu. Hún er ekki óvinur eða eitthvað sem við þurfum að hræðast – en við þurfum að hefja öfluga og markvissa umræðu um það hvaða hlutverk og stöðu við ætlum henni í málsamfélaginu.

Við hvaða aðstæður er eðlilegt eða óhjákvæmilegt að nota ensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann íslensku? Hvernig tryggjum við hagsmuni fólks sem ekki kann ensku? Hvernig auðveldum við fólki með annað móðurmál að taka fullan þátt í samfélaginu? Hvernig eflum við íslenskuna þannig að hún verði nothæf á öllum sviðum þjóðlífsins? Hvernig gerum við íslenskuna áhugaverðari og eftirsóknarverðara að nota hana? Hvernig geta íslenska og enska átt friðsamlegt og gott sambýli í málsamfélaginu?

Þetta eru nokkur dæmi um það sem þarf að ræða á næstunni – og byrja strax. Ég kann ekki svarið við neinni af framangreindum spurningum – og er ekki viss um að nokkurt svar sé til, a.m.k. varla svar sem öllum líki. En svörin eru ekki aðalatriðið, heldur umræðan, umhugsunin og vitundarvakningin um þetta. Núna fljótum við nefnilega sofandi að feigðarósi og vöknum upp við það einn daginn að við höfum ekki lengur neina yfirsýn yfir stöðuna, hvað þá stjórn á henni. Látum það ekki gerast.