Í Kastljósi í gær var Kári Stefánsson spurður hvort hann teldi að lögmenn fólks sem sat nauðugt í sóttvarnarhúsi hefðu gert það „upp á sett“ að skila greinargerðum svo seint að sóttkví skjólstæðinga þeirra yrði runnin út þegar málið kæmi fyrir Landsrétt. Kári hváði og virtist ekki skilja sambandið upp á sett. Út frá þessu varð mikil umræða í hópnum Málspjall á Facebook. Fyrir sumum – þ. á m. mér – er þetta venjulegt mál, en í umræðunni kom í ljós að sambandið virðist vera fáum kunnugt. Í orðabókum virðast engin dæmi um það, og í Risamálheildinni er ekki eitt einasta dæmi. Google fann ekki heldur nein dæmi nema sum þeirra sem eru á tímarit.is en þau virðast aðeins vera átta samtals:

• Ég hef trassað ögn að svara þér, rétt „uppá sett,“ af því ég sá af „Kringlu,“ að þú brázt þér til Nýja-íslands og bjóst ég við þú mundir, ef til vill, tefja þar nokkuð.
• En eg get ekki trúað því að þetta sé satt. Eg ímynda mér að Dingaan hafi verið að skrökva þessu upp á sett.
• Las bæjarstjóri það þá upp og taldi hann, að ég hefði gert þetta upp á sett til þess, að hægt væri að nota málið til árásar á meirihlutann.
• Á undanförnum árum hefur verið ljóst að Rússar og Bandarikjamenn gera það aðallega upp á sett að vera að deila.
• „Ég gerði það svona upp á sett að fara í níunda sætið,“ sagði Gunnlaugur Finnsson [...], en á kjördæmisþingi framsóknarmanna í Vestfjarðakjördæmi um helgina tapaði Gunnlaugur öðru sætinu til Ólafs Þ. Þórðarsonar.
• Ef Magdalena Schram eða aðrir sem nú sjá sér leik á borði með áróður gegn Flugleiðum halda að flugfélag geri það upp á sett að halda ekki áætlun þá er hún haldin miklum misskilningi.
• Samt er þessi grein, sem höfundur kallar „Að hlæja upp á sett“ allrar athygli verð, þótt ég kunni ekki við það málfar „að hlæja upp á sett“. Ég held að þetta sé óþörf tiktúra. Þetta heitir á gamalgróinni íslensku að gera sér upp hlátur – látast.
• Fréttaljósið lýsir á Ólaf Davíðsson forstjóra Þjóðhagsstofnunar og svona uppá sett spyrjum við hvað verðbólgan sé.

Í umræðunni var nefnt að sambandið myndi vera gömul dönskusletta, og það má vel vera – hugsanlega gæti það verið komið af påsat, t.d. í sambandinu påsat brand 'íkveikja', eða átt eitthvað skylt við på sæt og vis. Það er hins vegar athyglisvert að elsta dæmið hér að ofan er úr bréfi Stephans G. Stephanssonar frá 1901 og það næsta úr vesturíslenska blaðinu Lögbergi frá 1912, en svo kemur sambandið ekki fyrir aftur fyrr en 1953, og hin dæmin eru öll frá áttunda áratugnum. Út frá þessu er freistandi að geta þess til að þetta sé úr ensku – það skýri fyrstu tvö dæmin, en svo fari sambandið að sjást á Íslandi með auknum enskum áhrifum eftir stríð. En þetta er bara hugdetta.

En hvað merkir sambandið? Í umræðunni var nefnt að það merkti 'af ásettu ráði', og það má til sanns vegar færa – sú merking á vel við notkun þess í Kastljósinu í gær. En ég held að það sé fleira í þessu. Ég held að merkingu sambandsins sé best lýst með 'setja upp leiktjöld / leikmynd'. Leiktjöld eru sett upp til að eitthvað sé á sviðinu – en þau geta líka verið sett upp til að fela eitthvað sem áhorfendur eiga ekki að sjá. Það sem er gert upp á sett er stundum gert án ástæðu, „af því bara“, en stundum er það gert til að breiða yfir eitthvað. Ég held að dæmin hér að ofan staðfesti þennan skilning. Orðið sett bendir líka til leikhúsmáls.

Það er alþekkt í tungumálum að orð breytist og brenglist vegna endurtúlkunar eða misskilnings. Iðulega er þetta vegna þess að málnotendur átta sig ekki á uppruna orðanna og reyna að tengja þau við önnur orð eða orðhluta sem þeir þekkja og skilja. Þetta eru kallaðar alþýðuskýringar og um þær hefur mikið verið ritað. Það íslenska dæmi um alþýðuskýringu sem oftast er vitnað til er líklega þegar þröskuldur breytist í þrepskjöldur. Fyrri liður orðsins er skyldur sögninni þreskja og orðið merkir sennilega í upphafi ‘þreskitré, þreskifjöl eða gangfjöl’ samkvæmt Íslenskri orðsifjabók. En þessi uppruni liggur ekki í augum uppi, og til að reyna að fá eitthvert vit í orðið tengja málnotendur það við þrep – þröskuldur er auðvitað eins konar þrep í dyrum – og skjöld – þröskuldurinn er einhvers konar hlíf.

En það er samt ekki svo að allar breytingar á torskildum orðum verði til þess að gera þau skiljanlegri. Dæmi um það er breyting orðsins reiprennandi. Í pistli í Morgunblaðinu 1993 sagði Jón Aðalsteinn Jónsson: „Þegar ég var að alast upp í Reykjavík á þriðja og fjórða áratug aldarinnar, var algengt að segja um þann, sem kunni eða fór með eitthvað, t.d. kvæði, viðstöðulaust utanbókar, að hann kynni eða færi með það reiðbrennandi.“ Frá hljóðfræðilegu sjónarmiði er þetta eðlileg breyting – í venjulegu samfelldu tali er mjög lítill framburðarmunur á reiprennandi og reiðbrennandi. Enginn munur er á /b/ og /p/ í þessari stöðu, og /ð/ fellur oft að mestu eða öllu leyti brott í framburði samhljóðaklasa eins og þarna. Málnotendur þekkja orðið reið betur en reip(i), átta sig ekki á líkingunni, og greina orðið rangt.

Þótt þetta þýði ekki endilega að reiðbrennandi sé eitthvað skiljanlegri mynd fyrir þá sem nota hana en reiprennandi hefur hún lifað í málinu í a.m.k. hundrað ár en sárasjaldan komist á prent – einna helst þegar bent hefur verið á það í málfarsþáttum að hún sé röng. Gísli Jónsson nefndi hana t.d. nokkrum sinnum á níunda áratugnum í þáttum sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu. Þetta hefur hins vegar breyst á síðustu árum – á netinu má finna allnokkur dæmi um reiðbrennandi. Það er mjög skiljanlegt. Til skamms tíma var mestallt prentað mál prófarkalesið vandlega og orðmyndir sem voru taldar rangar strikaðar út, ef þær sáust í handritum. Nú á tímum nets og samfélagsmiðla getur hver sem er skrifað texta sem enginn fer yfir fyrir birtingu en allur heimurinn getur lesið – og þá kemur ýmislegt í ljós sem er okkur hulið í talmálinu.

Þess vegna er við því að búast að við sjáum nú miklu meira en áður af myndum á borð við reiðbrennandi – myndum sem jafnvel hafa lifað í málsamfélaginu áratugum saman en fáir hafa tekið eftir vegna þess að framburðarmunur þeirra og „réttu“ myndanna er svo lítill, og við höfum tilhneigingu til að heyra það sem við búumst við að heyra. Það er m.ö.o. vel hugsanlegt að fjöldi fólks hafi tileinkað sér myndina reiðbrennandi – og aðrar af sama tagi – á máltökuskeiði og notað áratugum saman án þess að aðrir tækju eftir því. Þegar þessar myndir fara að birtast í óhreinsuðu ritmáli er hulunni svipt af þeim og fólk áttar sig á því að þær eru til. Það er hins vegar ómögulegt að segja hvaða áhrif það hefur. Það getur eflt þær, vegna þess að þær verða sýnilegri en áður – en á hinn bóginn gerir sýnileikinn þær varnarlausari fyrir gagnrýni.

Orð sem enda á -úð eru allnokkur til í málinu – sum gömul, eins og ástúð og harðúð, en önnur mynduð á 20. öld, eins og samúð og andúð. Eins og kemur fram í Íslenskri orðsifjabók er orðhlutinn -úð kominn af -hugð við það að g fellur brott og u lengist í staðinn (uppbótarlenging). Þessi breyting er bundin við áherslulaus atkvæði og verður ekki í orðinu hugð þegar það stendur eitt og sér eða er fyrri hluti samsetninga, svo sem hugðarefni. En þegar ég var að skoða þetta rakst ég á skemmtileg skoðanaskipti sem þetta varða, rúmlega hundrað ára gömul.

Árið 1915 hafði Sigurður Nordal skrifað: „Mér finst sjálfsagt að málið taki orð eins og stemning, sem særir ekki nokkurt íslenzkt eyra, er komið á allra varir og aldrei verður þýtt, svo að gagni sé.“ En um þetta var ekki almenn sátt, og sumarið 1918 lagði höfundur sem skrifaði undir nafninu Viðfinnur – og mun vera dr. Björn Bjarnason frá Viðfirði – það til í grein í Morgunblaðinu að í staðinn fyrir stemning væri notað orðið úð. Þá mætti tala um kvöldúð, náttúð eða næturúð, árúð eða morgunúð, dagúð, og einnig fjallúð, sævarúð o.s.frv.

En Björn lagði líka til að orðið úð yrði notað eitt og sér, og sem fyrri liður samsetninga eins og úðfagur, úðmikill o.fl. Þetta leist höfundi sem skrifaði undir stöfunum AJ – sennilega dr. Alexander Jóhannesson, síðar prófessor – ekki á, og sagði í dagblaðinu Fréttum: „En Viðfinni skjátlast, er hann vill nota úð í upphafi orðs: lögmál íslenzkrar tungu heimtar hugð, og væri því ef til vill ekki úr vegi að nota hugð fyrir stemning?“ Hann taldi það vel koma til greina, en samræmis vegna væri þá rétt að nota myndina -hugð einnig í seinni lið orða, og tala um kvöldhugð, nátthugð o.s.frv.

Björn sat við sinn keip og svaraði í Fréttum: „orðið úð er í fullu samræmi við íslenzkt tungutak og hljómeðli málsins; það er þess eiginn afspringur; liggur jafnvel léttara á tungu en móðir þess hugð; og því síður kemur það í bága við beygingareðli málsins. Það er ramm-íslenzkt að hljómi og hneiging.“ Hann benti á ýmis dæmi um að seinni liður samsetningar væri gerður að sjálfstæðu orði, og vakti einnig athygli á því að Einar Benediktsson hefði notað orðið úð sjálfstætt í kvæði – „og djúp var hans úð“. Alexander svaraði aftur og taldi dæmi Björns léttvæg, og benti á að Einar Benediktsson væri „ekki óskeikull í íslenzkri tungu“ og finna mætti „fjölda mállýta í kvæðum hans“.

Þar með lauk þessum skoðanaskiptum og tillögur Björns um að nota úð og samsetningar af því í merkingunni 'stemning' virðast ekki hafa fengið mikinn hljómgrunn. Halldór Laxness notaði þó morgunúð og kvöldúð í Kvæðakveri og Pétur Gunnarsson notar síðarnefnda orðið í Punktur punktur komma strik, auk þess sem það hefur verið notað sem þýðing á heiti lagsins „Abendempfindung“ eftir Mozart. Ólafur Jóhann Sigurðsson notar svo næturúð í Seiður og hélog. En mætti ekki alveg endurvekja þessar tillögur? Rök Alexanders gegn þeim eru ekki þungvæg og orðin eru lipur og fara vel í málinu.

Oft er lögð áhersla á gildi og mikilvægi þess að hafa góðan orðaforða og tala og skrifa auðugt og blæbrigðaríkt mál – tönnlast ekki alltaf á sömu orðunum og sama orðalaginu, heldur breyta til og orða sömu merkingu á mismunandi hátt. Þessu er ég hjartanlega sammála, og til að stuðla að þessu er mikilvægt að fólk æfist í að nota málið á fjölbreyttan hátt – tali saman og tali við börn, og lesi og skrifi margs konar texta.

En svo er líka oft amast við hvers kyns nýsköpun í máli – nýyrðum smíðuðum úr íslensku hráefni, tökuorðum sem löguð eru að íslensku, fleirtölu orða sem aðallega eða eingöngu hafa verið notuð í eintölu, nýjum orðasamböndum og orðatiltækjum, nýjum merkingartilbrigðum þekktra orða og svo framvegis. Slíkar nýjungar eru iðulega sagðar „ekki til“, afbökun, ljótar, hrá enska, barnamál, rangt mál, óþarfar og ég veit ekki hvað og hvað.

Það undarlega er að það virðist að verulegu leyti vera sama fólkið sem leggur áherslu á góðan orðaforða og blæbrigðaríkt mál og það sem amast við nýjungum í máli. Þetta er fólkið sem telur sig eiga tungumálið, fólkið sem vill að málið sé eins og því var kennt í uppvextinum að það ætti að vera. Þótt margt af þessu fólki vilji vel og athugasemdir þess eigi rætur í umhyggju fyrir íslenskunni er alltof algengt að athugasemdirnar séu settar fram af hroka og yfirlæti þeirra sem þykjast hafa höndlað sannleikann.

Vitanlega er ekki öll nýsköpun jafnvel heppnuð. Sumar nýjungar slá strax í gegn, aðrar eru andvana fæddar, en flestar einhvers staðar þar á milli. En það er eingöngu málsamfélagið sem getur skorið þar úr. Ef það tekur nýjungina upp á sína arma lifir hún, annars ekki. Það þýðir ekki að við sem almennir málnotendur getum ekki haft skoðun á nýjungum, og látið þá skoðun í ljósi. En þá er mikilvægt að við styðjum hana málefnalegum rökum en höfnum nýjungum ekki umsvifalaust á þeim forsendum einum að við ólumst ekki upp við þær.

Í fyrra skrifaði ég pistil um ýmsar breytingar á orðum sem ég taldi stafa af misheyrn, svo sem þegar reiprennandi verður reiðbrennandi og fyrst að verður víst að. Til viðbótar þessum dæmum, sem áður hafði verið bent á, nefndi ég að á netinu hefði ég rekist á nokkur dæmi um afbrigði(s)samur og afbrigði(s)semi fyrir afbrýðisamur og afbrýðisemi. Ég sagði um þessi dæmi: „Þar gegnir sama máli – framburðarmunur í eðlilegu tali er mjög lítill. Önghljóðið g veiklast oft eða hverfur í framburði í þessari stöðu, og hljóðfræðilegur munur i og í (ý) er lítill. Það er því ekkert óeðlilegt að sumir greini orðið ranglega – og skrifi það í samræmi við þessa röngu greiningu.“

Í skýringu orðsins afbrýði í Íslenskri orðsifjabók (undir ábrúðig(u)r) kemur fram að einnig séu til myndirnar ábrýði og afbrygði, og ekki sé víst hvort upphaflegt forskeyti sé á- eða af-. Síðan segir: „Upphaflegt g í síðara lið orðsins hefur fallið niður og valdið uppbótarlengingu, -brugðigr > -brúðig(u)r, -brygði > -brýði.“ Uppbótarlenging er þekkt og algengt fyrirbæri í málsögunni og vísar til þess þegar samhljóð fellur brott en aðliggjandi sérhljóð lengist í staðinn, eins og til að bæta upp fyrir brottfallið. Áður fyrr var lengdarmunur á y og ý, en í nútímamáli felst munurinn ekki í lengd heldur í hljóðgildi, auk þess sem y hefur fallið saman við i og ý við í. En þarna var myndin -brygði komin svo að ég fór að kanna málið nánar.

Í safni fornmálsorðabókarinnar í Kaupmannahöfn er afbrygði aðaluppflettimynd, en afbrýði höfð á eftir. Um þessi orð eru fimm dæmi sem eru skrifuð svo í handritum: afbrygdis (2); af bryþes (1); abbryde (1); af bryþe (1). Auk þess er í safninu gefin uppflettimyndin ábrýði, með spurningarmerki á undan til marks um að hún sé vafasöm. Myndin ábrýði kemur fyrir í kvæði frá seinni hluta 18. aldar – reyndar skrifuð ábríði en þetta er löngu eftir að ý féll saman við í í framburði þannig að stafsetningin segir ekkert. Fáein dæmi eru svo um ábrýði frá síðustu árum 19. aldar og fram undir miðja 20. öld – flest úr vesturíslensku blöðunum. Hún er líka gefin upp í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal og í Íslenskri orðabók.

Af myndinni afbrygði segir ekki aftur fyrr en í upphafi 20. aldar – í blaðinu Bjarka segir árið 1902: „Jesús opinberar oss, að synd og lygar, órjettvísi og eftirlátsemi eigingirninnar sje ónáttúra og afbyrgði hjá manninum.“ Þarna stendur að vísu afbyrgði en það virðist nokkuð ljóst að það sé prentvilla fyrir afbrygði. Árið 1924 er sýning á gamanleiknum Afbrygðissemin auglýst í Vísi og afbrygðissemi kemur fyrir í blaðinu Brautinni árið 1929. Eftir það má finna í blöðum örfá dæmi um nafnorðið afbrigði(s)semi og lýsingarorðið afbrigði(s)samur – öll með i en ekki y, en það segir lítið vegna þess að málnotendur tengja þetta væntanlega ekki við neitt annað og vita því ekki hvort á að nota i eða y.

Athyglisverðasta dæmið er úr grein tveggja lögreglumanna í Morgunblaðinu 1995, þar sem fjallað er um ástæður þess að ofbeldi er beitt. Meðal ástæðna er talin afbrigðisemi. Þetta sýnir að orðið er ekki bundið við óvandaðan eða óprófarkalesinn texta á netinu eins og ég hélt. Það er ljóst að myndin afbrygði kemur fyrir þegar í fornu máli, og frá því í upphafi 20. aldar, en spurningin er hvort hún eigi sér óslitna sögu þar á milli þótt hún hafi ekki ratað á bækur í margar aldir. Sé svo, sem ég hef tilhneigingu til að halda, eiga myndirnar afbrigði(s)samur og afbrigði(s)semi sem ég hélt að ættu rætur í misheyrn eða misskilningi á 21. öldinni sér í raun jafnlanga sögu og afbrýðisamur og afbrýðisemi – þótt strangt tekið ætti að skrifa fyrrnefndu myndirnar með y frekar en i.

Það er í raun stórmerkilegt – en ekki einsdæmi – ef orðmyndir geta lifað í talmálinu í margar aldir án þess að komast á bækur svo að heitið geti. En vissulega er líka hugsanlegt að umræddar myndir hafi orðið til nýlega á þann hátt sem ég taldi í upphafi og séu óháðar eldri samhljóða myndum. Í því máli er erfitt að sanna nokkuð. En ef saga myndanna afbrygðisamur og afbrygðisemi er óslitin frá fornu máli, ættum við þá að viðurkenna þær sem fullgildar orðmyndir í nútímamáli?  Það kæmi auðvitað ekki til greina að hafna afbrýðisamur og afbrýðisemi, þannig að þetta yrðu þá hliðarmyndir. Ég hef svo sem ekki ákveðna skoðun á þessu. Það er ljóst að myndir með afbrygði hafa alla tíð verið sjaldgæfar og spurning hvort hægt sé að segja að hefð sé fyrir þeim, þrátt fyrir að virðist geta verið ættaðar úr fornu máli. En ég hef a.m.k. aðra afstöðu til þessara mynda en áður, og myndi ekki vilja kalla þær rangt mál.

Nýlega hlustaði ég á fróðlegan útvarpsþátt þar sem margs kyns fatlanir og raskanir bar á góma. Þá rifjaðist upp fyrir mér að ég hef stundum séð amast við því að þessi orð séu notuð í fleirtölu, rétt eins og gösin sem mikið hefur verið tuðað um undanfarið. Fyrir nokkrum árum las ég t.d. í málfarspistli: „[…] sum íslensk orð verða alveg galómöguleg í fleirtölu. Til dæmis þráttaði ég lengi við fræðimann um orðið fatlanir. Ég sagði honum að hægt væri að tala um margs konar fötlun eða ýmsar tegundir fötlunar en hann sat við sinn keip og sagði að fleirtölumynd orðsins hefði unnið sér þegnrétt í fræðunum. Hvað sem því líður þykir mér sú mynd orðsins ljót á sama hátt og gösin […].“

Það er auðvitað enginn vafi á því að gös og fatlanir er rétt mynduð fleirtala af gas og fötlun, enda hefur það svo sem ekki verið dregið í efa. Hins vegar hefur því verið haldið fram að fleirtala þessara orða sé „ekki til“, eða þá a.m.k. að hún sé „óþörf“. Það stenst auðvitað enga skoðun. Það hefur verið bent á að fleirtalan gös var notuð þegar á 19. öld, og fleirtalan fatlanir kemur fyrir í upphafi 20. aldar. Það voru bara ekki mikil not fyrir fleirtölu þessara orða til skamms tíma, og þess vegna finnst mörgum hún framandi og telja hana þar af leiðandi ranga. En breyttar aðstæður og breytt viðhorf í þjóðfélaginu valda því að fleirtalan er núna gagnleg og nauðsynleg.

Þetta er fullkomlega eðlilegt. Í pistlinum sem áður er vitnað til er því haldið fram (reyndar ranglega) að orðið búslóð hafi varla tíðkast í fleirtölu fyrr en flytja þurfti búslóðir Vestmannaeyinga til lands í gosinu 1973 og þá hafi fleirtalan skotið upp kollinum, „ýmsum til ama og leiðinda“. En þó ekki öllum: „Prófessor Halldór Halldórsson […] sá ekkert athugavert við þessa orðmynd, benti okkur á að tungumálið væri félagslegt fyrirbrigði og hlyti að taka mið af breyttum aðstæðum í samfélaginu.“ Þetta er einmitt málið. Tungumálið verður að þjóna – og verður að fá að þjóna – því samfélagi sem notar það. Ef samfélagið breytist, eins og það gerir óhjákvæmilega, verður tungumálið að fá að gera það líka.

Auðvitað gætum við haldið áfram að tala um ýmsar gastegundir og margs konar fötlun í stað þess að tala um gös og fatlanir. En hverju værum við bættari? Hvers vegna ekki að nota eðlilega og rétt myndaða fleirtölu sem er miklu liprari? Eigum við að hafna fleirtölumyndunum bara af því að við sem erum á miðjum aldri og eldri þekkjum þær ekki úr æsku okkar og finnst þær þess vegna ankannanlegar og jafnvel ljótar? Ef við gerum það erum við að ráðast á einn mikilvægasta og stórkostlegasta þátt tungumálsins – sköpunarmáttinn. Þennan sköpunarmátt sem við höfum öll á valdi okkar og gerir tungumálinu kleift að endurnýja sig og vera í takt við tímann.

Ein minnisstæðasta sjónvarpsauglýsing seinni ára er sú þar sem Jón Gnarr í hlutverki starfsmanns Prentmets ræddi í símann við viðskiptavin sem lét sér ekki nægja svarið „Nei, það er ekki hægt“ við einhverri spurningu og spurði hvers vegna það væri ekki hægt. Þá var Jóni nóg boðið og svaraði með þjósti: „Vegna þess að það er ekki hægt.“ Mér dettur þetta oft í hug þegar ég sé fólk agnúast út í einhver tilbrigði eða (meintar) nýjungar í málinu. Fyrir því eru oft engin málefnaleg rök, og ef spurt er hvers vegna ekki sé hægt að segja svona verður svarið oft – efnislega – „Vegna þess að það er ekki hægt“.

Látum okkur ekki nægja það svar. Það er nefnilega allt mögulegt hægt.

Sögnin afþíða (afþýða) er einkum notuð um ísskápa og merkir sama og affrysta, þ.e. slökkva á frystingunni til að losa klaka og hrím í skápnum; og svo um frosin matvæli, í merkingunni 'láta þiðna'. Elstu dæmi sem ég finn um sögnina eru frá 1965. Það liggur beint við að álykta að hún hafi orðið til við samslátt sagnanna þíða og affrysta – sú síðarnefnda virðist vera um áratug eldri og hafði því ekki fest sig mjög í sessi þegar afþíða kom til.

Stundum hefur verið amast við þessari sögn í málfarspistlum og hún kölluð „ómynd“. Sumum finnst sögnin órökrétt, því að hún „ætti að“ merkja andstæðuna við þíða í stað þess að vera sömu merkingar. Vissulega eru dæmi um að af virki þannig – afferma er andstæða við ferma. Þess eru þó dæmi að orð hafi sömu merkingu með og án af, eins og læsa og aflæsa. En eins og margoft hefur verið lögð áhersla á er málið ekki alltaf „rökrétt“.

Á tímarit.is er að finna um 350 dæmi um afþíða (eða afþýða). Í öllum nema fimm hefur sögnin merkinguna 'affrysta, láta þiðna' – og þessi fimm eru úr málfarsþáttum þar sem verið er að amast við sögninni. Það er því augljóst að sögnin afþíða merkir 'affrysta, láta þiðna' og hefur aldrei merkt neitt annað hvað sem einhverjum kann að þykja „rökrétt“. Það væri fráleitt að nota þessa sögn í þveröfugri merkingu.

En það er athyglisvert að dæmin um afþýða á tímarit.is eru álíka mörg og um afþíða. Nú er vissulega algengt að sögnunum þíða og þýða sé ruglað saman í riti, en ég er samt nokkuð viss um að hlutfall afþýða á móti afþíða er margfalt hærra en hlufall þýða á móti þíða í merkingunni 'láta þiðna'. Það gæti bent til þess að málnotendur tengi afþíða/afþýða ekki sérstaklega við þíða, heldur skynji hana sem sérstaka sögn sem sé þá ekki bundin af þíða um það hvort hún sé rituð með í eða ý.

Smáorðið að er hluti ýmissa íslenskra samtenginga, en það er þó misvel séð. Í Málfarsbankanum segir: „Mælt er með eftirfarandi samtengingum, a.m.k. í rituðu máli (og formlegu tali): ef, hvort, sem. Síður: „ef að“, „hvort að“, „sem að“. Aftur á móti eiga tengingarnar: því að, þó að, svo að ávallt vel við og hafa verið taldar vandaðra mál en „því“, „þó“, „svo“.“ En á hverju byggist það að líta með velþóknun á að í sumum tengingum en hafa horn í síðu þess í öðrum? Þær myndir tenginganna sem taldar eru óæskilegri eru sannarlega ekki nýjar.

Lítum fyrst á dæmi þar sem að er sleppt. Í Fjölni 1835 segir: „Hundurinn bar sig illa og íldi, af því hann var óvanur þessari meðferð.“ Í Skírni 1830 segir: Nikulás Rússakeisari lét ekki lengi frýa sér hugar, því hann þóktist hafa nóg efni til stríðs fyrir laungu.“ Í Skírni 1832 segir: „Konúngr er jafnan lítt við heilsu, þó hann sé úngr að aldri.“ Í Skírni 1837 segir: Forseti Þjóðveldanna, Jakkson, er nú orðinn gamall, og hefir verið lengi veikur af blóðspýu, svo hann hefir stundum naumast getað sinnt stjórnarefnum.“

Sama er að segja um tengingar þar sem að er bætt við. Í Fjölni 1830 segir: „Honum fannst, eínsog sér mundi verða glatt og létt í huga, ef að þessi eíni maður væri frá.“ Í Fjölni 1835 segir: „Það eru eptirleífar mikillar dýraættar, sem að er áþekk skorkvikindum og miklu fremri að sköpulagi enn lindýrin.“ Í Fjölni 1847 segir: „jeg ... veit ekki, að kalla má, enn sem komið er, hvort að jeg fyrir nokkurn hlut megi teljast dugandi bónda-efni.“ Í Þjóðólfi 1850 segir: „Ef menn spyrja nú að því, hvernig kjósendurnir eigi að fá vissu sína um það, hvort að þeir menn, sem þeim leikur helzt hugur á að kjósa …“

En að er oft bætt við fleiri tengingar en þær sem eru taldar í upphafi. Í Skírni 1868 segir: „Ráðherrann ... kvaðst eigi vilja standa fyrir hermálunum, nema að hann ljeti prússneska manninn fara úr þeirri þjónustu.“ Í Fjölni 1835 segir: „Jafnvel þótt að margar góðar og nytsamar bækur séu til á íslenzku, þá er samt hitt miklu fleira, sem enn er óskrifað um.“ Í Þjóðólfi 1853 segir: „Fyrst að hann nú játar sjálfur, að hann hlaupi yfir á því vaðinu, sem kennt er við hunda …“ Í Ísafold 1898 segir: „Sissener var ekki heima, þegar að ég kom, en hann kom heim nokkru áður en ég fór.“ Sjálfsagt mætti bæta einhverjum tengingum við þessa upptalningu.

Það er því ljóst að a.m.k. 200 ára hefð er fyrir flestum þeim afbrigðum sem þykja síðri en hin. Ég verð að játa að ég átta mig ekki á því hvers vegna að á stundum að vera hluti samtengingar en stundum ekki. Mér þykir líklegt að æskilegri afbrigðin séu talin eldri, en í fornu máli standa þó því, þó og svo stundum án að – hitt er mjög sjaldgæft að að sé bætt við. En það er ljóst að mjög langt er síðan þetta fór að riðlast, eins og sést á dæmunum hér að framan sem öll eru síðan á 19. öld og mörg hver úr Fjölni sem venjulega hefur fremur þótt til fyrirmyndar um málfar en hitt.

Ég veit ekki hvort áðurnefndar reglur eru enn kenndar í skólum, en sé svo finnst mér það ástæðulaust – þær eiga sér enga stoð í málkerfinu. Að því marki sem nútíma málnotendur hafa tilfinningu fyrir því hvenær að á að vera með og hvenær ekki held ég að sú tilfinning sé tillærð en ekki komin til á máltökuskeiði – a.m.k. er það þannig hjá mér. Ég lærði reglurnar í skóla á sínum tíma og þær festust svo í mér að ég skrifa alltaf sjálfkrafa að á eftir því, þó og svo, en aldrei á eftir ef, hvort og sem – en í töluðu máli sleppi ég að-inu hins vegar oftast á eftir fyrrnefndu tengingunum, en nota það iðulega á eftir þeim síðarnefndu, einkum sem.

Atviksorðið síðan er iðulega notað með forsetningunni fyrir í ýmsum samböndum sem vísa til tíma – fyrir löngu síðan, fyrir mörgum árum síðan, fyrir tveimur dögum síðan o.s.frv. Þessi sambönd eru gömul í málinu – hafa tíðkast a.m.k. síðan á 18. öld. Þrátt fyrir það er oft amast við þeim og Málfarsbankinn segir t.d.: „Það er talið betra mál að segja fyrir stuttu, fyrir ári, fyrir þremur dögum o.s.frv. en „fyrir stuttu síðan“, „fyrir ári síðan“, „fyrir þremur dögum síðan“. Orðið síðan er óþarft í slíku samhengi.“ Ástæðan fyrir andstöðu við við síðan í þessum samböndum er sögð sú að það sé komið úr dönsku, t.d. for mange år siden, og sé „óíslenzkulegt“ og því „ekki nothæft orðalag í vönduðu íslenzku máli“.

Langt er síðan farið var að amast við þessu. Jón Þórarinsson segir í Skólablaðinu 1909: „Fyrir skömmu, fyrir löngu, fyrir öndverðu o.s.frv. – er íslenska, góð og gild. En nú er farið að segja: fyrir skömmu síðan, fyrir löngu síðan; og þá að líkindum: fyrir öndverðu síðan. Þetta er Danska eða Dönsku-sletta. Kennararnir eru að basla við að þvo hana af móðurmálinu okkar og í heimahúsum er varað við þessu mállýti; en hinn lærði Doktor, Jón Þorkelsson segir í ræðu á þjóðminningardegi Reykvíkinga: »Fyrir frekum mannsaldri síðan var allur þorri húsa hjer svartur fyrir tjöru, og bærinn yfrleitt ófagur.« Þetta Danska »síðan« skartar illa innan um fornyrðin og þá ómenguðu íslensku, sem Doktornum annars er svo töm.“

Þessi notkun síðan kemur ekki fyrir í fornu máli og það er örugglega rétt að hún er komin úr dönsku, en hún er samt skiljanleg og eðlileg út frá öðrum íslenskum orðasamböndum. Við segjum það er langt síðan, það eru mörg ár síðan o.s.frv., og þar er ekki hægt að sleppa síðan. Aldrei er amast við slíkum samböndum svo að ég viti, þrátt fyrir að þau komi ekki heldur fyrir í fornu máli, og þrátt fyrir að þau eigi sér einnig hliðstæður í dönsku – det er længe siden, det er mange år siden o.s.frv. Vissulega má til sanns vegar færa að síðan sé „óþarft“ í samböndum með fyrir, en það er óskaplega varasamt að tala um „óþörf“ orð. Orðið síðan er auðvitað rammíslenskt, og áðurnefnd sambönd með því hafa fyrir löngu síðan unnið sér hefð.

Hvorki danskur uppruni né meint „þarfleysi“ orðsins breytir neinu um það. Á tímarit.is er á áttunda þúsund dæma um fyrir löngu síðan og 32 þúsund dæmi um fyrir x árum síðan. Það væri fráleitt að ætla sér að útrýma þessum samböndum úr málinu. Vitanlega er líka hægt að sleppa síðan, og oft gert, og vitanlega getur sumum fundist fara betur á því (hvort sem það er upprunaleg máltilfinning eða runnið frá því sem fólki hefur verið kennt). En aðalatriðið er að það eru engin rök fyrir því að fyrir löngu, fyrir fjórum árum o.s.frv. sé á einhvern hátt réttara eða vandaðra mál en fyrir löngu síðan, fyrir fjórum árum síðan o.s.frv. Hvort tveggja er góð og gild íslenska og hefur verið það lengi.

Árið 1965 byrjaði Mjólkursamlag KEA með nýjar 10 lítra mjólkurumbúðir. Þetta voru plastpokar með þartilgerðum krana og pappakassi utan um. Umbúðirnar voru kallaðar mjólkurkassar og voru fljótlega teknar upp hjá fleiri mjólkursamlögum, t.d. í Skagafirði 1967. Þegar ég kom í MA haustið 1971 drukku flestir í mötuneyti heimavistarinnar mjólk með mat og á afgreiðsluborðinu stóðu mjólkurkassar í röðum (og voru óspart nýttir til að hrekkja busa sem ekki kunnu á þessa tegund mjólkurumbúða, en það er önnur saga).

Þarna lærði ég að kalla mjólkurkassana beljur sem lá auðvitað beint við. Ég veit ekki hvort þetta heiti var upprunnið þarna í mötuneytinu en það gæti svo sem vel verið – a.m.k. hafði ég aldrei heyrt það í Skagafirði. Allnokkrum árum seinna var farið að selja léttvín í svipuðum umbúðum. Kassarnir eru að vísu minni og kranarnir svolítið öðruvísi en í grundvallaratriðum er þetta sama sýstem. Það er þess vegna engin furða að belju-heitið hafi færst yfir á kassavínið. Elsta dæmi um kassavín á tímarit.is er frá 1992, en dæmi um beljuvín og belju af rauðvíni eru frá 1996 (með „belju“ í gæsalöppum).

Ég get svo sem ekki fullyrt að þetta sé uppruni þess að tala um belju af víni og beljuvín en mér finnst það langlíklegast. Sé sú tilgáta rétt er þetta skemmtilegt dæmi um það hvernig fullkomlega gagnsæ og eðlileg orðmyndun og orðanotkun þróast og verður ógagnsæ – og óskiljanleg ef maður þekkir ekki söguna. Ef mjólkurkassarnir hefðu aldrei verið til, og verið kallaðir beljur, er óvíst og raunar ólíklegt að nokkrum hefði dottið í hug að taka belju-nafnið upp fyrir kassavín. En vegna þess að fólk mundi eftir mjólkurkössunum og líkindin voru augljós lá þetta heiti beint við.