Category: Málfar

Nýlega rakst ég á setninguna „hún hnjár boltann í þverslána“ í knattspyrnulýsingu á vefmiðli. Ég hnaut um orðið hnjár sem ég man ekki eftir að hafa séð áður – en er augljóslega sögn miðað við setningafræðilega stöðu, og vel skiljanleg af samhenginu. Nafnháttur sagnarinnar er væntanlega hnjá – sagnir sem hafa á í stofni hafa yfirleitt enga sérstaka nafnháttarendingu, sbr. spá, fá, ná, sjá o.fl. En ef nafnhátturinn er hnjá mætti reyndar búast við því að nútíðin væri einhvern veginn öðruvísi en hnjár – t.d. *hnjáir, sbr. spáir, eða *hnjær, sbr. fær og nær, eða *hnér, sbr. sér. Ég finn samt engin dæmi um þær orðmyndir – og þetta tiltekna dæmi, og annað um myndina hnjáði, eru raunar einu dæmin sem ég finn um myndir sem virðast leiddar af nafnhættinum hnjá.

Hins vegar fann ég fáein dæmi á netinu um myndirnar hnjáar og hnjáaði sem ættu að vera af nafnhættinum hnjáa. Báðir nafnhættir, hnjá og hnjáa, gætu vel staðist. Endingarleysi nafnhátta með á í stofni má skýra með hljóðfræðilegum aðstæðum í málinu fyrir mörgum öldum. En þær hljóðfræðilegu aðstæður eru ekki lengur fyrir hendi og þess vegna er ekkert óeðlilegt að nýjar sagnir sem koma inn í málið og hafa á í stofni bæti við sig nafnháttarendingunni -a eins og allar aðrar nýjar sagnir. Nafnhátturinn hnjá væri því myndaður með hliðsjón af sögnum sem fyrir eru í málinu, en nafnhátturinn hnjáa út frá þeim reglum sem gilda í nútímamáli. Hvort tveggja er í góðu lagi.

Myndin hnjá- kemur aðeins fyrir í þágufalli og eignarfalli fleirtölu af orðinu hné – hnjám og hnjáa. Í öllum föllum eintölu er notuð myndin hné og vegna þess að aðeins annað hnéð er notað til að hnjá(a) hefði e.t.v. mátt búast við því að sú stofnmynd væri notuð í orðmynduninni. Það hefur reyndar verið gert – á netinu má finna nafnháttinn hnéa og myndir eins og hnéar og hnéaði. Einnig má finna dæmi um myndirnar hnéum og hnéa í þágufalli og eignarfalli fleirtölu af hné. Þessar myndir falla mun síður að málkerfinu – röðin éa er hvergi til nema í þágufalli og eignarfalli orðsins hlé (hléum og hléa). Þess vegna eru myndirnar hnjá og hnjáa heppilegri en hnéa.

Þótt sögnin hnjá(a) hafi komið mér spánskt fyrir sjónir sé ég í fljótu bragði ekki annað en hún sé gagnleg viðbót við orðaforða málsins og geti alveg samræmst reglum þess. Hvernig ætti annars að orða það þegar leikmaður notar hnéð til að breyta stefnu boltans – eða rekur hnéð í annan leikmann? Er ekki bara fínt að hafa sérstaka sögn til að tjá þá merkingu frekar en nota einhverja langloku?

Á mínu heimili, eins og líklega flestum öðrum, eru til skæri. Ekki bara ein skæri, heldur önnur líka, og af því að skæri er fleirtöluorð eru það tvenn skæri, ekki *tvö skæri. Allt í lagi með það – ég ræð vel við það. Nú vildi svo til um daginn að önnur skærin týndust, og skömmu síðar hin einnig. Það var orðið neyðarástand á heimilinu eins og fólk getur ímyndað sér þannig að ég fór að leita að skærunum og fann þau að lokum þar sem þau höfðu lent til hliðar við skúffu í eldhúsinu.

Ég fór sigri hrósandi til konunnar minnar til að segja frá þessu afreki mínu – en þá varð ég kjaftstopp og vissi ekkert hvað ég ætti að segja. „Ég fann bæði skærin!“ Nei, það gengur ekki – það má ekki nota bæði með fleirtöluorðum. „Ég fann hvortveggja skærin!“ Nei, fjandakornið – það get ég ekki með nokkru móti sagt, þótt ég viti að það er „rétta“ aðferðin til að segja þetta. „Ég fann fyrst önnur skærin, og svo hin!“ Já, en það er bara ekki rétt lýsing á staðreyndum því að skærin fundust samtímis.

Svo að ég lét bara verkin tala og otaði skærunum framan í frúna til að sýna hvað ég hefði verið fundvís. En það er samt eiginlega engin lausn. Það gengur auðvitað ekki að hafa enga leið til að segja jafn einfaldan hlut og að tvenn skæri hafi fundist. Hvernig á að fara að þessu? Getur einhver sagt hvortveggja skærin? Truflar bæði skærin venjulegt fólk?

Um daginn skrifaði ég um orðin svoleiðis, svona og þannig og benti á að þótt þau hafi til skamms tíma verið flokkuð sem atviksorð standa þau mjög oft í setningafræðilegri stöðu lýsingarorðs (eða fornafns). En þetta er ekkert einsdæmi. Orðið gaman er flokkað sem nafnorð í öllum orðabókum, og hagar sér auðvitað oftast eins og venjuleg nafnorð gera. Við segjum ég hafði gaman af þessu eins og ég hafði skemmtun af þessu; lesa sér til gamans eins og lesa sér til skemmtunar; gamanið fór að grána eins og skemmtunin fór að súrna; ég sagði þetta í gamni eins og ég sagði þetta í gríni; o.s.frv. En stundum hagar gaman sér öðruvísi en búast má við af nafnorði.

Á eftir það er … getur komið hvort heldur er nafnorð eða lýsingarorð – við getum sagt það er leikur að lesa og það er gaman að lesa, en líka það er skemmtilegt að lesa. Hér er leikur ótvírætt nafnorð en skemmtilegt ótvírætt lýsingarorð. En ef við látum áhersluorð fylgja kemur í ljós að það er hægt að láta atviksorð standa með gaman, rétt eins og með skemmtilegt – en alls ekki með leikur. Við getum sagt það er mjög gaman að lesa og það er mjög skemmtilegt að lesa, en alls ekki *það er mjög leikur að lesa – það er alveg út í hött. Og sama gildir um önnur atviksorð – það er hægt að segja ákaflega gaman, rosalega gaman, ógeðslega gaman o.s.frv.

Atviksorð standa sem ákvæðisorð með lýsingarorðum en yfirleitt ekki með nafnorðum, og því er að sjá sem gaman hagi sér eins og lýsingarorð í setningum á við það er gaman að lesa. Þá er spurningin: Eigum við að segja að gaman sé alltaf nafnorð en hagi sér stundum eins og lýsingarorð – eða eigum við að segja að gaman sé að upplagi nafnorð en geti líka verið lýsingarorð við ákveðnar aðstæður? Það er ekkert einsdæmi að sama orðið sé talið til mismunandi orðflokka eftir setningafræðilegri stöðu. Forsetningar eru greindar sem atviksorð ef þær missa fallorð sitt, lýsingarháttur þátíðar er sagnmynd en verður oft að lýsingarorði, og fleiri dæmi mætti nefna.

Það er auðvitað ljóst að gaman væri mjög ódæmigert lýsingarorð – það hvorki stigbreytist né beygist í kynjum. Við segjum ekki *gamön (eða *gömun) í kvenkyni og *gamant í hvorugkyni, og ekki heldur *gamnari í miðstigi og *gamnastur í efsta stigi. En þetta væri samt ekki einsdæmi um lýsingarorð. Sama gildir um svoleiðis, svona og þannig ef þau eru greind sem lýsingarorð við vissar aðstæður – en líka um ótvíræð lýsingarorð eins og þau sem enda á sérhljóði, oftast -a (andvaka, samferða o.s.frv.) en líka -i (hugsi, þurfi, og lýsingarhætti nútíðar eins og æpandi).

Við gætum e.t.v. reynt að segja að vegna þess að mjög getur staðið með gaman í það er gaman að lesa sé eðlilegt að greina gaman sem lýsingarorð þar, sem og í öðrum setningum þar sem hægt er að setja skemmtilegt (eða eitthvert annað lýsingarorð) í staðinn. En vandinn er sá að það dugir ekki. Það er nefnilega líka hægt að hafa mjög með gaman í setningum þar sem alls ekki er hægt að setja lýsingarorð í staðinn, eins og ég hef mjög gaman af lestri. Það er útilokað að segja *ég hef mjög skemmtilegt af lestri – hins vegar er hægt að setja nafnorð í staðinn og segja ég hef skemmtun af lestri – en ekki *mjög skemmtun, heldur mikla skemmtun.

Ekki nóg með það. Þótt vissulega sé stundum hægt að setja gaman í stað lýsingarorðs eins og sýnt er hér að framan er það einungis við sérstakar kringumstæður. Við getum sagt þetta er mjög skemmtilegt og þetta er mjög gaman, en bara barnið / blaðið er mjög skemmtilegt, alls ekki *barnið/ blaðið er mjög gaman. Það virðist eingöngu vera hægt að nota gaman í slíkum setningum þegar frumlagið er þess eðlis að sagnfyllingin þarf ekki að samræmast því – en hér er fyrir löngu komið út í alltof flókin og tæknileg atriði fyrir þennan vettvang. Ég hallast samt að því að eðlilegt sé að segja að gaman sé alltaf nafnorð en afbrigðilegt að því leyti að það geti tekið með sér atviksorð sem ákvæðisorð – án þess að það geri það að lýsingarorði.

Ég á ekki von á að mörgum endist þolinmæði til að lesa þessa langloku, og það er í góðu lagi. En tilgangurinn er ekki að leysa neitt vandamál eða svara spurningum, heldur vekja athygli á sérviskulegri hegðun þessa algenga og hversdagslega orðs, gaman. Það leynir á sér.

Þótt ég fjalli hér oft um málbreytingar af ýmsu tagi án þess að fordæma þær eða kalla þær „rangt mál“ legg ég áherslu á að markmið mitt er alls ekki að ýta undir breytingar eða hvetja til þeirra. Þvert á móti – ég tel af ýmsum ástæðum æskilegt að íslenskan breytist sem minnst, umfram það sem nauðsynlegt er til að koma til móts við margvíslegar nýjungar bæði í efnisheiminum og hugmyndaheimi okkar þannig að hún þjóni samfélaginu og samtímanum sem best.

Á hinn bóginn tel ég ástæðulaust og í mörgum tilvikum til bölvunar, bæði fyrir málnotendur og málið sjálft, að berjast gegn tilbrigðum sem eiga sér jafnvel áratuga eða alda sögu og eru útbreidd meðal málnotenda. Þau eru til og verða ekki barin niður – þrátt fyrir langa og ákafa baráttu í mörgum tilvikum. Ég vil auka skilning á þessum tilbrigðum, reyna að átta mig á og útskýra fyrir öðrum hvernig og hvers vegna þau koma upp, í þeirri von að fólk verði umburðarlyndara gagnvart þeim.

En þótt ég vitni oft í Málfarsbankann og sé iðulega á öndverðum meiði við hann um málfarsatriði finnst mér fullkomlega eðlilegt og nauðsynlegt að slíkur upplýsingabanki sé til, og þar sé gerð grein fyrir því hvað hefur verið talið rétt og viðurkennt mál. Ég er að vísu ekki alltaf sáttur við framsetningu ábendinga í bankanum, en meðan sú skoðun er ríkjandi eða a.m.k. útbreidd að ýmis þekkt tilbrigði eigi ekki heima í formlegu máli þurfa málnotendur að hafa aðgang að upplýsingum um það.

Þegar ég hef verið að útskýra eitthvert tilbrigði sem venja hefur verið að telja „rangt“, og benda á að e.t.v. sé þetta í góðu lagi, hef ég stundum fengið viðbrögð á við „Já, það getur verið, en ég ætla nú ekki að fara að breyta mínu máli“. Auðvitað hvarflar ekki að mér að ætlast til eða gera ráð fyrir að fólk breyti máli sínu eða málkennd. Ég ætlast heldur ekki til að fólk hætti að láta tiltekin atriði í málfari annarra fara í taugarnar á sér – við getum oft lítið að því gert.

Ég vonast hins vegar til að hætt verði að flokka fólk eða dæma eftir málfari, að fólk átti sig á og viðurkenni að lifandi mál er fullt af tilbrigðum af ýmsu tagi, og það er í góðu lagi – og raunar bráðnauðsynlegt til að málið lifi áfram, höfði til málnotenda og þjóni þörfum þeirra. Við þurfum að veita öllum málnotendum hlutdeild í íslenskunni, leyfa þeim að finna að þetta er þeirra mál, sem þeim er frjálst að nota á þann hátt sem þeim finnst eðlilegt.

En jafnframt þurfum við að gera þeim ljóst að frelsinu fylgir ábyrgð, og þeirra er ábyrgðin á að skila málinu áfram.

Í gær var í Fréttablaðinu fyrirsögnin „Húðlitað vinsælt núna“. Þetta fór fyrir brjóstið á mörgum sem eðlilegt er. Vitanlega gæti húðlitað vísað til hvaða hörundslitar sem væri, eins og það er t.d. skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók: 'með lit sem líkist mannshörundi, ljósu eða dökku eftir atvikum'. En það var ekki merkingin þarna, því að í fréttinni stóð: „Um þessar mundir eru húð- og beislitaðir kjólar vinsælir“. Þar er augljóslega vísað til þess hörundslitar sem er algengastur á Íslandi.

Orðið húðlitaður er ekki mjög gamalt í málinu – elsta dæmið á tímarit.is er frá 1961. Á þeim tíma var merking þess ótvíræð – þá höfðu næstum allir Íslendingar þennan sama hörundslit. En það kemur á óvart að notkun orðsins hefur aukist mjög mikið síðan um aldamót ef marka má tímarit.is – einmitt á sömu árum og fólki með annan hörundslit hefur fjölgað mjög á landinu. (Færri dæmi á öðrum áratug aldarinnar en þeim fyrsta skýrist væntanlega aðallega af því að minna efni er komið inn frá síðustu árum.)

Það er eðlilegt að fólki með annan húðlit sárni að sjá þetta orð notað en vitanlega liggur enginn illur hugur þar að baki, heldur hugsunarleysi. Það getur komið fyrir okkur öll að nota tungumálið á þann hátt að það særi viðmælendur eða lesendur – nota fordómafullt eða útilokandi orðalag sem við höfum alist upp við en er ekki lengur gjaldgengt. Þótt húðlitaður væri ekkert óeðlilegt orð í mínu ungdæmi fyrir 50-60 árum er það í sama flokki og negri, kynvillingur, vangefinn og önnur slík – það er óboðlegt. Frelsi okkar til að nota tungumálið að vild nær ekki til þess að nota það til að meiða annað fólk.

Stofn boðháttar er venjulega eins og nafnháttur sagna að frádreginni nafnháttarendingunni -a (eða -ja, ef nafnhátturinn endar þannig); í sögnum sem enda á -aði í þátíð eins og kalla er -a hluti stofns en ekki nafnháttarending. Boðháttur setja er því set, boðháttur fylgja er fylg, boðháttur gera er ger, og boðháttur kalla er kalla. En stofninn er sjaldan eða aldrei notaður einn sér nema í formlegu máli. Þess í stað er bætt við hann -ðu, eins og í gerðu, -du, eins og í fylgdu, eða -tu, eins og í settu. Þetta -ðu/-du/-tu er komið úr annarrar persónu fornafninu þú, og það er gerð (hljóðafar) sagnstofnsins sem ræður því hvert afbrigðið er notað en ástæðulaust að fara út í það hér enda reglurnar ekki alveg einfaldar.

Sagnirnar gera, fylgja og setja eru í miðmynd gerast, fylgjast og setjast. Miðmyndarendingin –st sem bætist við nafnháttinn var áður -sk og er orðin til úr afturbeygða fornafninu sig sem áður var sik. Það er ástæðulaust að rekja þá þróun hér. En þetta þýðir að í boðháttarmyndum eins og gerstu, fylgstu og sestu bætast við stofninn tvær endingar sem báðar eru í raun eins konar leifar sjálfstæðra orða. Samsetning orðanna er því ger+st+tu, fylg+st+tu, set+st+tu. Þarna „ættu að“ koma saman tvö t en slík sambönd eru óhugsandi í íslensku hljóðkerfi og styttast ævinlega. Útkoman er því gerstu, fylgstu, sestu (ekki *gersttu, *fylgsttu, *sesttu).

Í myndum eins og gerðust, fylgdust, settust er endingunum tveimur, miðmyndarendingunni og annarrar persónufornafninu, er bætt við stofninn í öfugri röð við það sem venja er. Í stað ger+st+tu, fylg+st+tu, set+st+tu er röðin ger+ðu+st, fylg+du+st, set+tu+st – gerðust, fylgdust, settust. Hvers vegna þessi víxl verða er svo annað mál. Ein ástæða gæti verið sú að miðmyndarendingin er venjulega aftast í orðum, á eftir öðrum endingum – við segjum þetta gerðist (ger+ði+st, ekki *gerstði, ger+st+ði), þau fórust (fór+u+st, ekki *fór+st+u). E.t.v. finnst málnotendum að miðmyndarendingin sé ekki á réttum stað í gerstu, fylgstu og sestu.

Vissulega er boðháttarendingin, leifar annarrar persónufornafnsins, venjulega líka aftast. En ekki geta tvær endingar verið aftast – önnur verður að víkja. Það gæti haft hér áhrif að í venjulegu boðháttarmyndunum gerstu, fylgstu og sestu er ekkert eftir af annarrar persónu fornafninu nema -u – t-ið fellur brott vegna þess að það fer á eftir öðru t. Hugsanlega veldur þessi skerðing því að málnotendum finnst boðháttarendingin ekki nógu áberandi og finna leið til að leyfa henni að njóta sín – með því að færa hana fram fyrir miðmyndarendinguna og segja gerðust, fylgdust og settust.

En ekki eru öll kurl komin til grafar. Ég hef heyrt af því að einnig séu til boðháttarmyndir eins og settustu. Þar lítur út fyrir að annarrar persónufornafninu sé bætt tvisvar við stofninn – set+tu+st+tu. Ég kann ekki að skýra þetta. Annað sem er vert að nefna eru myndir eins og við hittustum/sáustum í stað hittumst/sáumst o.s.frv. sem áður voru algengar og heyrast oft enn. Þetta eru vissulega ekki boðháttarmyndir, en í þeim verða líka víxl á endingum – í stað hitt+um+st kemur hitt+u+st+um (látum liggja á milli hluta af hverju u kemur þarna tvisvar fram).

Tilgangurinn með þessum pistli er ekki að gera ítarlega úttekt á þessum sérstöku boðháttarmyndum eða skýra þær til fulls, enda er þetta ekki fræðilegur vettvangur. Mig langaði bara til að vekja athygli á þessu og benda enn einu sinni á að það eru ekki endilega rétt viðbrögð að afgreiða frávik frá „réttu“ máli einfaldlega sem „villur“ – skynsamlegra og skemmtilegra er að velta þessum frávikum fyrir sér og skoða hvað þau geta sagt okkur um tungumálið og notendur þess.

Ég hef oft sagt 40 ára gamla sögu af því þegar ég hitti afa heitinn einhvern tíma á námsárum mínum. Hann vissi auðvitað að ég væri í íslenskunámi og fór að ræða við mig um málfar og býsnast yfir því hvað mál unglinga í Reykjavík væri orðið spillt – t.d. segðu þeir nú mér langar, mér vantar og annað eftir því. Ekki mótmælti ég því en spurði á móti hvort honum fyndist þá í lagi að tala um að hitta læknirinn. Hann varð hvumsa við, en sagðist ekki vita betur en það væri fullkomlega eðlilegt og rétt mál. Ég sagði honum þá að það mætti ekki á milli sjá hvor „villan“ þætti verri í setningunni Mér langar að hitta læknirinn. Hann þagnaði um stund, en kvað svo upp úr með það að seinni villan væri miklu minni því að hún væri norðlenska en hin sunnlenska. (Hvorug er reyndar landshlutabundin, en það er annað mál.)

Ég er ekki að segja þessa sögu til að gera grín að afa eða gera lítið úr honum á nokkurn hátt – síður en svo. Viðbrögð hans voru fullkomlega eðlileg og dæmigerð fyrir okkur mörg. Okkur finnst ósjálfrátt að sú íslenska sem við erum sjálf alin upp við, hvert og eitt, hljóti að vera betri og réttari en sú sem fólk af öðru landshorni eða á öðrum aldri talar, og okkur hættir til að telja að annað en það sem við þekkjum sjálf eða erum vönust – eða okkur hefur verið kennt – sé rangt. Afi var fæddur rétt fyrir 1900 og þekkti örugglega ekki annað úr uppeldi sínu en hitta læknirinn – á þeim tíma hafði baráttan gegn þessari beygingu ekki náð til almennings. Ég hef lesið fjölda sendibréfa frá afa og úr umhverfi hans frá þessum tíma og undantekningarlaust er þessi beyging notuð þar.

En í þessum bréfum er notað blæbrigðaríkt mál – góð og eðlileg íslenska, eins og ég tel mig vera alinn upp við hjá þessu fólki og afkomendum þess. Aldrei hefði það fólk sagt mér langar eða ég vill, enda ekki alið upp við það. Hins vegar fór það að hitta læknirinn og finna systir sína – enda alið upp við það. Það er fráleitt og raunar móðgun að segja að þetta fólk hafi talað „rangt mál“ þótt það viki frá hinum viðurkennda staðli að þessu leyti – það talaði bara þá íslensku sem það hafði lært af foreldrum sínum, öfum og ömmum. Það er engin skynsemi í að kalla þessa beygingu „ranga“ í máli þeirra sem hafa alist upp við hana. En á sama hátt er fráleitt að segja að það fólk sem elst upp við mér langar og ég vill tali rangt mál.

Sú íslenska sem við ölumst upp við og tileinkum okkur á máltökuskeiði getur ekki verið röng. Hún er okkar mál og annað fólk er ekki þess umkomið að segja okkur að það sé rangt. Það þýðir ekki að maður eigi ekki að leitast við að vanda mál sitt, og það þýðir ekki heldur að leiðbeiningar um málfar eigi ekki rétt á sér. Við eigum að hvetja fólk til að virða málhefð og halda íslensku að börnum og unglingum. En við eigum ekki að berja niður það mál sem fólk er alið upp við og er því eiginlegt.