Category: Málfar

Nýlega hafa verið gefnar út tvær merkar skýrslur um tungumál í íslenskri ferðaþjónustu, unnar í samvinnu Háskólans á Hólum og Árnastofnunar – höfundar eru Anna Vilborg Einarsdóttir, Ágústa Þorbergsdóttir og Sigríður Sigurðardóttir. Önnur skýrslan heitir Staða málstefnu í stoðkerfi ferðaþjónustunnar. Skiptir hún máli?, og hin Nöfn fyrirtækja í íslenskri ferðaþjónustu. Óhætt er að segja að skýrslurnar dragi upp dökka mynd af stöðu íslensku innan ferðaþjónustunnar og viðhorfum til íslensku innan greinarinnar. Hér fylgja nokkrar tilvitnanir í skýrslurnar:

„Niðurstöður rannsóknarinnar gefa vísbendingu um að andvaraleysi gagnvart stöðu íslensku sé ríkjandi hvort sem það er hjá opinberum aðilum eða stoðkerfi ferðaþjónustunnar.“

„Í viðræðum okkar við aðila, bæði innan og utan ferðaþjónustunnar, hafa komið fram meiningar um að hagstæðast væri að leyfa enskunni að taka við af íslenskunni.“

„[Þ]rátt fyrir að stjórnvöld hafi lagt fram þá kröfu til sveitarfélaganna að þau móti sína eigin málstefnu hafa þau yfirleitt ekki gert það og skipuleggjendur ferðaþjónustu og umsjónaraðilar hennar hafa ekki brugðist við ruðningsáhrifum ensku á íslensku í auglýsingum. Dæmi um þetta er stefnurammi Samtaka ferðaþjónustunnar til ársins 2030 undir fororðunum: Leiðandi í sjálfbærri þróun, þar sem ekkert er fjallað um tungumál.“

„Verði íslenska ekki gjaldgeng í ferðaþjónustu á Íslandi og enska verður tekin fram yfir hana mun hljómur og ásýnd landsins breytast. Þar með glatast mikilvæg sérstaða og um leið verðmæti. Það á auðvitað að kynna íslensku fyrir erlendum gestum landsins alveg jafnt og aðra íslenska menningu og það á að vera réttur íslenskumælandi fólks að geta fengið upplýsingar á sínu eigin tungumáli á ferð um landið. Íslenskan á að vera jafn fyrirferðarmikil í íslenskri ferðaþjónustu og enska eða hvaða annað tungumál sem er.“

Ég treysti því að Lilja Dögg Alfreðsdóttir sem er bæði ferðamálaráðherra og ráðherra íslenskunnar taki þetta mál föstum tökum.

Í Málfarsbankanum segir: „Orðið fólk vísar til margra þótt það standi sjálft í eintölu. Beygingin miðast við form orðsins, þ.e. eintöluna, fremur en merkingu þess. Allt fólkið, sem ég talaði við, ætlaði út að skemmta sér, svo sagði það a.m.k. (ekki: „allt fólkið, sem ég talaði við, ætluðu út að skemmta sér, svo sögðu þau a.m.k.“).“ En vegna þess hversu afbrigðileg hegðun orðsins er má búast við að hún hafi tilhneigingu til að breytast á ýmsan hátt. Í fyrsta lagi gæti verið vísað til orðsins með fornafni í fleirtölu eins og í dæminu úr Málfarsbankanum. Í öðru lagi gæti orðið fengið fleirtölubeygingu og stýrt fleirtölu á sögn og sagnfyllingu – fólkin eru góð. Í þriðja lagi gæti orðið fengið eintölumerkingu – eitt fólk. Dæmi um þetta allt má finna nú þegar.

Það fyrstnefnda er nokkuð algengt. Þannig segir í Morgunblaðinu 2009: „Það var frábært að fá þetta fólk til landsins, þau höfðu öll á orði hvað það væri mikill kraftur í fólkinu hérna og gert mikið úr litlu.“ Á vef Ríkisútvarpsins 2017 segir: „Fólk var hrætt, eðlilega, en þau voru þurr og nokkuð vel haldin.“ Í Fréttablaðinu 2018 segir: „Þetta er öruggur staður þar sem fólk getur komið saman, hvort sem þau eru þolendur, aðstandendur eða einhver sem er á móti ofbeldi.“ Í DV 2018 segir: „Númer eitt, tvö og þrjú er að fólk brosi, ef þau gera það er markmiði mínu náð.“ Í Fréttablaðinu 2018 segir: „þau spurðu, meðal annars, af hverju fólk gerðist grænkerar, af hverju þau væru það enn og hvað þeim þætti erfiðast og best við að vera grænkerar.“

Þessi dæmi eru öll tekin úr fjölmiðlum sem sýnir að slíkrar vísunar gætir nokkuð í formlegu máli. Þetta er þó miklu algengara, og raunar mjög algengt, í óformlegu máli eins og það birtist á samfélagsmiðlum. En það er ekki víst að þau vísi alltaf í orðið fólk þótt svo virðist í fljótu bragði. Persónufornöfn hafa oft málfræðilega vísun, vísa til orða fyrr í textanum, eins og í ég mætti skáldinu og það var í góðu skapi, þar sem það vísar til hvorugkynsorðsins skáld. En þau geta líka vísað út fyrir málið, til einhvers í raunheiminum, eins og í ég mætti skáldinu og hún var í góðu skapi – þar væri notað kvenkyn vegna þess að skáldið sem um væri rætt væri kona. Í mörgum tilvikum þar sem þau er notað í vísun til fólks gæti verið um slíka vísun að ræða.

Í Risamálheildinni má finna mikinn fjölda dæma af samfélagsmiðlum um að fólk taki með sér fleirtölumyndir sagna. Þar má nefna „Fólk eru að tala vel um hann þessa stundina“ af fótbolti.net 2006; „Fólk eru hrædd um börnin sín“ af Bland.is 2004; „Fólk eru öryrkjar vegna margra ástæðna“ af Bland.is 2009; „fólk eru ennþá hrædd við töluna 13“ af Twitter 2014, „Fólk eru að fókusa alltof mikið á lagavalið“ af Twitter 2016; „Fólk eru ekki að ásaka upp á djókið“ af Twitter 2021. Einnig ber við að orðið taki fleirtöluendingar: „hin fólkin voru svo sein að koma“ af Hugi.is 2005; „Einu fólkin sem geta passað fyrir mig er mamma og pabbi“ af Bland.is 2006; „þyrlur þurftu að gera bið á því að bjarga fólkum af húsþökum heimila sinna“ í Vísi 2007.

Í þættinum Íslenskt mál í Morgunblaðinu 2002 sagði, í framhaldi af umræðu um fleirtölu ýmissa safnheita: „Hins vegar dettur engum í hug að segja „mörg fólk“ – enn sem komið er.“ Fyrir tveimur og hálfu ári var þó nefnt hér að ungt fólk væri farið að tala um eitt fólk og mörg fólk. Þá hafði ég aðeins óljósar spurnir af þessu en í Risamálheildinni er nú hægt að finna fáein dæmi um þetta. „Síðan eru líka mörg fólk sem að taka poka án þess að borga fyrir þá“ af Hugi.is 2004; „Ég veit um nokkra sem eru að fara þangað og eitt fólk sem er þar núna“ af Bland.is 2005; „þó er eitt fólk sem ég þekki vel hérna“ af Hugi.is 2006; „Það er afleitt að sum fólk geta ekki skemmt sér án vímuefna“ af Hugi.is 2009; „Ég var ekki að meina öll fólk með börn“ af Twitter 2020.

Dæmi af þessu tagi eru vissulega fá, en hins vegar má finna dæmi um það á samfélagsmiðlum að amast sé við þeim, t.d. „Svo þoli ég ekki heldur þegar fólk talar um mörg fólk“ á Bland.is 2010. Það bendir til þess að tíðni þessarar notkunar í talmáli gæti verið meiri en dæmafjöldinn bendir til. Dæmin um óhefðbundnar beygingarmyndir af fólk, s.s. fólkin og fólkum, eru líka mjög fá. Þar er þó þess að gæta að öll hvorugkynsorð önnur en þau sem hafa a í stofni eru eins í nefnifalli og þolfalli eintölu og fleirtölu, og því hugsanlegt að fyrir sumum sem segja fólk eru … sé fólk í raun í fleirtölu þar. En fleirtölumyndir sagna með fólk eru orðnar fastar í sessi, sem og vísun til fólk með þau, þótt þar gæti stundum verið um að ræða vísun út fyrir málið.

Í sjónvarpsfrétt um endurgerð Nasa / Gamla Kvennaskólans í gær sást að á skiltum þar er enska höfð á undan íslensku. Þannig sást skilti þar sem stendur Independence Hall og fyrir neðan Sjálfstæðissalurinn, og annað þar sem stendur The Ladies' School en Kvennaskólinn þar fyrir neðan Fyrir nú utan það að The Ladies' School er fráleit þýðing á Kvennaskólinn er óskiljanlegt hvers vegna enskunni er þarna gert hærra undir höfði en íslensku. Ekki verður séð að sú starfsemi sem áformuð er í húsinu sé eingöngu ætluð útlendingum, en þó svo væri dugir það ekki sem ástæða fyrir þessu.

Íslenskan á nú undir högg að sækja vegna mikils þrýstings frá ensku sem er yfir og allt um kring í málumhverfi okkar. Ef við viljum raunverulega halda íslensku sem aðalsamskiptamáli í landinu, eins og ég held að við viljum flest, verðum við öll að leggja hönd á plóg. Mesta hættan sem steðjar að íslenskunni er andvaraleysi okkar gagnvart enskunni og skortur á metnaði fyrir hönd íslenskunnar. Að hafa ensku á undan íslensku á skiltum er gott dæmi um hvort tveggja. Sjálfsagt er að hafa enskuna með á skiltum, en hún á skilyrðislaust að koma á eftir íslenskunni.

Árið 1848 lét bæjarfógetinn í Reykjavík festa upp svohljóðandi tilkynningu á almannafæri, að gefnu tilefni: „Íslensk tunga á best við í íslenskum kaupstað, hvað allir athugi.“ Þótt síðan séu liðin 175 ár á þetta enn við, og er mikilvægara en nokkru sinni. Þess vegna vonast ég til að settar verði upp nýjar merkingar þar sem íslenska sé höfð á undan ensku á skiltum. Að öðrum kosti eru eigendur hússins að leggja sitt af mörkum til þess að gera íslenskuna að annars flokks tungumáli á Íslandi sem mun óhjákvæmilega leiða til hnignunar hennar meðan við fljótum sofandi að feigðarósi.

Í íslensku stjórnar frumlag í nefnifalli (yfirleitt nafnorð eða fornafn) venjulega persónu og tölu sagnar, sem og kyni og tölu sagnfyllingar (einkum með sögnunum vera og verða). Við segjum ég sé þetta, þú sérð þetta, hún sér þetta; við sjáum þetta, þið sjáið þetta, þau sjá þetta. Þarna breytir sögnin sjá um form eftir persónu og tölu frumlagsins. Við segjum líka hann er ungur, hún er ung, hán er ungt; þeir eru ungir, þær eru ungar, þau eru ung. Þar breytir sagnfyllingin ungur um form eftir kyni og tölu frumlagsins. Frá þessum reglum er þó sú undantekning að ef frumlagið er í aukafalli stendur sögnin alltaf í þriðju persónu eintölu og sagnfylling í hvorugkyni eintölu – okkur ber skylda til, ekki *berum; þeim er kalt, ekki *eru kaldir.

En það er líka vel þekkt að stundum getur merkingin tekið völdin af forminu í sambeygingu. Þótt orðið foreldrar vísi oftast til karls og konu er það karlkynsorð – það sjáum við á beygingunni og einnig á því að lýsingarorð og fornöfn sem standa með því eru í karlkyni. Við segjum góðir foreldrar, foreldrar mínir, en ekki *góð foreldrar, *foreldrar mín. En þegar orðið er frumlag og tekur með sér sagnfyllingu er hún iðulega í hvorugkyni – foreldrar mínir eru skilin, síður foreldrar mínir eru skildir. Einnig er eðlilegt að segja foreldrar mínir hötuðu hvort annað en miklu síður foreldrar mínir hötuðu hvor annan eins og þó mætti búast við af karlkynsorði. Í þessum dæmum er hvorugkynið eðlilegt út frá merkingu orðsins foreldrar.

Annars konar merkingarleg sambeyging frumlags og sagnfyllingar kemur fram í dæmum eins og ráðherra var viðstödd umræðuna, kennarinn varð ekki ánægð, forstjórinn er hætt störfum o.s.frv. Þarna er sagnfyllingin í kvenkyni þótt að frumlög setninganna, ráðherra, kennari og forstjóri, séu karlkyns og ekkert í orðunum sjálfum feli í sér kvenkynsmerkingu. Ástæðunnar fyrir því að sagnfyllingin er höfð í kvenkyni er því að leita utan málsins – kvenkynið byggist á þeirri vitneskju mælandans að kona gegni þeim störfum sem um er að ræða. Skoðanir málnotenda á þessari tegund merkingarlegrar sambeygingar eru mjög skiptar – mikil umræða varð t.d. um fyrirsögnina „Kennari leidd út í járnum“ á vef Ríkisútvarpsins fyrir nokkrum árum.

Merkingarleg sambeyging kemur einnig oft fram með orðum sem eru eintöluorð að forminu en fleirtöluorð að merkingu – orðum eins og fjöldi og fólk. Varað er sérstaklega við þessu í Málfarsbankanum: „Orðið fjöldi vísar til margra þótt það standi sjálft í eintölu. Beygingin miðast við form orðsins, þ.e. eintöluna, fremur en merkingu þess. Fjöldi skipa fékk góðan afla (ekki: „fjöldi skipa fengu góðan afla“).“ En merkingarleg sambeyging með fjöldi kemur þó fyrir þegar í fornu máli og hefur tíðkast alla tíð síðan. Í Ólafs sögu helga frá 13. öld segir t.d.: „Þá stukku enn fyrir honum fjöldi manna úr landi“ og í Tómass sögu erkibyskups frá því um 1300 segir: „Því að mikill fjöldi fátækra manna og sjúkra renna kallandi móti honum.“

„Sambeyging í íslensku er jafnan málfræðileg, tala og/eða kyn frumlags ræður ferðinni en ekki merking þess“ segir Jón G. Friðjónsson. Þetta er vissulega það sem hefur verið kennt og þannig er málstaðallinn, en það er þó ljóst að margs konar merkingarleg sambeyging er engin nýjung. Guðrún Þórhallsdóttir hefur bent á að merkingarleg sambeyging er algeng í einkabréfum frá seinni hluta 19. aldar og upphafi þeirrar 20., og ekki sé ólíklegt að tilurð og þróun íslensks málstaðals á þeim tíma hafi stuðlað að því að styrkja formlegt samræmi í sessi á kostnað merkingarlegs samræmis. Ljóst er að margs konar merkingarleg sambeyging er algeng í nútímamáli og engin ástæða til að amast sérstaklega við henni – hún á sér langa hefð.

Sagnir í íslensku hafa þrjár persónur eins og alkunna er, og persóna sagnar ræðst af frumlaginu. Það er þó aðeins fornafnið ég og fleirtala þess við sem tekur með sér fyrstu persónu sagna, og aðeins fornafnið þú og fleirtalan þið sem tekur með sér aðra persónu. Öll önnur frumlög – fornöfn, nafnorð og annað – taka með sér þriðju persónu sagna. Við segjum þið eruð sum búin með þetta þar sem sögn er í annarri persónu fleirtölu, eruð, og stjórnast af frumlaginu þið. Aftur á móti segjum við sum ykkar eru búin með þetta með sögnina í þriðju persónu fleirtölu, eru, vegna þess að þar er frumlagið óákveðna fornafnið sum. En þótt frumlagið sé formlega í þriðju persónu er það merkingarlega í annarri persónu – sum ykkar merkir u.þ.b. það sama og þið sum.

Það kemur þó fyrir að eignarfallsfornafn í fyrstu eða annarri persónu, okkar eða ykkar, ráði persónu sagnarinnar en ekki nefnifallsorðið, eins og Jón G. Friðjónsson hefur bent á. Þar má segja að merking ráði fremur en form. Þetta er ekki nýtt – dæmi má finna a.m.k. allt frá upphafi 20. aldar. Fáein dæmi: Í Ísafold 1909 segir: „flestir okkar höfum alist upp við önnur lífskjör en skrif og skraf.“ Í Tímanum 1920 segir: „Margir ykkar eruð með í samtökum þeim sem standa að þessu blaði.“ Í Tímanum 1987 segir: „Mörg okkar höfum séð um uppeldi á börnum okkar.“ Í Morgunblaðinu 2001 segir: „Sum ykkar hafið kannski ekki heyrt um þann stað.“ Í Fréttablaðinu 2019 segir: „Mörg okkar eigum svo fallegar minningar frá þessum stöðum.“

Þetta er síður en svo sjaldgæft. Í Risamálheildinni eru alls 775 dæmi um að samböndin mörg / nokkur / sum okkar taki með sér sögn í fyrstu persónu fleirtölu, og 431 dæmi um að samböndin mörg / nokkur / sum ykkar taki með sér sögn í annarri persónu fleirtölu. Dæmi þar sem þessi sambönd taka með sér sögn í þriðju persónu eru þó hátt í sex sinnum fleiri, en persónusamræmi við eignarfallsorðið er samt of algengt til að það verði flokkað sem villa. Hlutfall dæma um fyrstu og aðra persónu er miklu hærra í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar en öðrum hlutum hennar sem sýnir að þessi setningagerð er miklu algengari í óformlegu máli en formlegu, og gæti bent til þess að hún væri í sókn þótt ekki sé hægt að fullyrða það.

Það er samt rétt að athuga að persónusamræmi við eignarfallsfornafnið kemur ekki alltaf til greina. Það er hægt að segja mörg okkar urðu hrædd og mörg okkar urðum hrædd en aðeins mörgum okkar varð bilt við, ekki *mörgum okkar urðum bilt við. Þótt eignarfallsfornafnið geti tekið völdin af frumlaginu í stjórn á persónu sagnarinnar er það eftir sem áður háð falli frumlagsins – ef frumlagið er ekki í nefnifalli verður sögnin í þriðju persónu eintölu, hvað sem eignarfallsfornafnið segir. Það kemur kannski ekki á óvart því að sögn samræmist aldrei aukafallsfrumlagi í persónu og tölu hvort eð er, en þó er athyglisvert að eignarfallsfornafnið skuli þannig geta náð valdi á sögninni að hluta til en verið eftir sem áður háð falli frumlagsins.

Lýsingarorðið fyrrverandi er eitt af þessum algengu hversdagslegu orðum sem við teljum okkur vita nákvæmlega hvað merki og hvernig sé notað, en leynir samt á sér. Í Íslenskri orðabók er það skýrt 'sem áður var (oftast þangað til nýlega)' og í Íslenskri nútímamálsorðabók er skýringin 'sem var e-ð áður en er það ekki lengur'. Ég hugsa að við getum flest tekið undir þetta en ég varð samt hugsi þegar ég heyrði talað um Vilmund heitinn Gylfason sem „fyrrverandi alþingismann“ í útvarpsfréttunum áðan. Vissulega virðast orðabókarskýringarnar eiga við því að Vilmundur var áður alþingismaður en er það ekki lengur – hann lést fyrir tæpum 40 árum.

Það sem olli því hins vegar að ég fór að hugsa um þetta var að Vilmundur var alþingismaður þegar hann dó. Í lifanda lífi var hann aldrei fyrrverandi alþingismaður. Skiptir það máli? Getum við haldið áfram að tala um fólk með þeim titli eða starfsheiti sem það hafði við dauða sinn, eða er eðlilegt að bæta fyrrverandi framan við? Þarna bætist líka við að mörk milli starfsheitis og menntunar eru oft óljós. Það er hægt að vera fyrrverandi héraðslæknir og fyrrverandi menntaskólakennari vegna þess að þar er augljóslega vísað til starfa, en er hægt að vera fyrrverandi læknir eða fyrrverandi kennari? Það er hægt að skilja svo að vísað sé til menntunar og réttinda en ekki tiltekins starfs.

Vitanlega er fyrrverandi aldrei notað með skyldleikaorðum – fólk verður ekki fyrrverandi foreldrar barna sinna við dauða sinn. En tengdir fólks eru sérlega snúnar í þessu samhengi. Ef við hjónin skiljum og móðir konunnar minnar er á lífi verður hún fyrrverandi tengdamóðir mín, en ef við erum enn gift tala ég um móður konunnar minnar sem tengdamóður en ekki fyrrverandi tengdamóður þótt hún sé látin enda hætti hún aldrei að vera tengdamóðir mín. En ef við höfum verið gift þegar hún lést, en skiljum síðar, hvað þá? Ef hún væri enn á lífi yrði hún fyrrverandi tengdamóðir mín við skilnaðinn – en held ég áfram að miða við þau vensl sem voru milli okkar við dauða hennar?

Svo getur þetta verið misjafnt eftir afstöðu mælandans til þess sem um er rætt. Það getur t.d. verið eðlilegt að segja ég hitti Sigurð fyrrverandi nágranna minn í gær, en aftur á móti við Sigurður nágranni minn fórum stundum saman í veiði. Í seinna tilvikinu er verið að segja frá því sem við gerðum saman þegar við vorum nágrannar, og þá er mun minni ástæða til að bæta fyrrverandi framan við – þótt það sé vissulega hægt. Einnig má velta fyrir sér hvaða tímamörk séu á notkun fyrrverandi – hvað merkir „nýlega“ í áðurnefndri skýringu Íslenskrar orðabókar? Við myndum varla tala um Hannes Hafstein fyrrverandi ráðherra eða Magnús Stephensen fyrrverandi landshöfðingja, er það?

Við þetta bætist svo notkun fyrrverandi sem nafnorðs, einkum í samböndunum minn/mín fyrrverandi í merkingunni 'fyrrverandi maki'. Allt þetta sýnir að jafnvel hversdagslegustu orð geta sýnt ýmis tilbrigði þegar að er gáð. Það er ein af ástæðunum fyrir því hvað tungumálið er merkilegt og skemmtilegt.

Í kjaraumræðu þessa dagana er mikið gert úr því að í tiltekinni starfsgrein séu heildarlaun að meðaltali rúmlega 890 þúsund krónur á mánuði sem sé býsna gott og vel yfir meðallagi. En í fréttum hefur einnig komið fram að föst laun eftir fimm ára starf á þessu sviði eru ekki nema rúmlega 390 þúsund krónur á mánuði. Yfirvinnulaun eru um fjögur þúsund krónur á tímann þannig að til að ná rúmlega 890 þúsund króna heildarlaunum þarf u.þ.b. 125 yfirvinnutíma. Það eru rúmir fjórir tímar á dag að meðaltali alla daga mánaðarins, jafnt virka daga sem frídaga – eða tæpir sex tímar á dag ef þessu er dreift á virka daga eingöngu. Það er því ljóst að það segir ekki nema hálfa söguna að tala eingöngu um heildarlaun.

Í fljótu bragði mætti kannski ætla að þetta væri eingöngu kjaramál sem ætti ekki erindi inn í þennan hóp, en það er misskilningur. Í bókinni Alls konar íslenska sem ég gaf út í fyrra segir: „Grundvöllur að framtíð íslenskunnar er lagður á máltöku­skeiði. Það er ekkert jafnmikilvægt og samtal við full­orðið fólk til að byggja upp auðugt málkerfi og styrka mál­kennd barna. Þess vegna er stytting vinnutímans eitt af því mikil­vægasta sem við getum gert til að styrkja íslenskuna – að því tilskildu að foreldrar verji auknum frí­tíma ekki í eigin snjalltækjum heldur til samveru og sam­tals með börnum sín­um. Þannig stuðlum við að því að börn­in okkar geti áfram notað íslensku á öllum sviðum – og vilji gera það.“

Það segir sig sjálft að fólk sem vinnur 12-14 tíma á dag á ekki mikinn tíma aflögu til samvista með börnum sínum – og er ekki endilega í stuði til mikilla samræðna þegar það kemur dauðþreytt heim að loknum vinnudegi. Því er hætt við að börn þessa fólks, og annars láglaunafólks sem verður að vinna mikla yfirvinnu til að ná endum saman, fari að verulegu leyti á mis við einn mikilvægasta þátt máluppeldisins – samtal við foreldra sína um hvaðeina. Í staðinn fyrir að vera að byggja upp málkerfi sitt sem virkir þátttakendur í samtali er hætta á að þessi börn leiti í afþreyingu sem er meira og minna á ensku þar sem þau eru aðallega óvirkir viðtakendur, svo sem sjónvarpsáhorf, snjalltækjanotkun og tölvuleikjaspilun.

Íslenskan á undir högg að sækja um þessar mundir vegna margvíslegra þjóðfélags- og tæknibreytinga. Það er hvorki æskilegt né raunhæft að berjast gegn þessum breytingum en við þurfum að berjast gegn þeim áhrifum sem þær gætu haft á íslenskuna. Það gerum við ekki síst með því að búa börnunum betra málumhverfi á máltökuskeiði, einkum með samtali og lestri. Ef við getum ekki sinnt því er voðinn vís. Þess vegna eru lág laun og sá langi vinnutími sem af þeim leiðir mesta hættan sem steðjar að íslenskunni. Við þessu er sem betur fer hægt að bregðast. En ef það verður ekki gert er alveg ljóst að við stefnum hraðbyri inn í samfélag með mikilli málfarslegri stéttaskiptingu. Það má ekki gerast.

Á undanförnum árum hefur mikið verið talað um nauðsyn aðlögunar innflytjenda að íslensku samfélagi og gerðar hafa verið sérstakar aðlögunaráætlanir á því sviði. En orðið aðlögun er ekki endilega heppilegt. Úr því má lesa það viðhorf að innflytjendur skuli laga sig í einu og öllu að íslensku samfélagi og íslenskum siðum. En fólk á ekki að þurfa að fórna öllum sínum venjum og gildum við það að setjast að í íslensku samfélagi. Það er ekki til þess fallið að auðvelda fólki að setjast hér að eða gera fólk ánægt með búsetu hér. Innflytjendur og siðir þeirra geta – og hafa – auðgað íslenskt samfélag á margan hátt. Það sem skiptir máli er að ná samkomulagi þannig að fólk með ólíkan bakgrunn, siði og venjur búi hér í sátt og samlyndi.

Í stað þess að tala um aðlögun innflytjenda er því mun vænlegra að tala um rótfestu og rótfestingu þeirra, og í staðinn fyrir aðlögunaráætlun má þá tala um rótfestuáætlun. Við viljum ekki endilega að innflytjendur lagi sig að íslensku samfélagi á allan hátt, en við viljum að þeir festi rætur í því og auðgi það, á sama hátt og ýmsar jurtir af erlendum uppruna hafa fest rætur í íslenskri mold og auðgað íslenskt gróðurfar. Eins og jurtirnar verða þá að þola íslenskan jarðveg og íslenskt veðurfar verða innflytjendur að vera sáttir við íslenskt samfélag án þess endilega að laga sig að því í einu og öllu. Sigurlaug Soffía Friðþjófsdóttir lögfræðingur hefur stungið upp á þessu orðalagi og mér finnst það fara mjög vel.

Nýlega var spurt hér um uppruna sambandsins rútta til sem einnig er þekkt í myndinni rutta til. Í Íslenskri orðsifjabók kemur fram að sögnin rutta í merkingunni 'ryðja, hreinsa til' sé tökuorð, komin af dönsku sögninni rydde sem merkir 'ryðja'. Í Íslenskri orðabók er myndin rútta flettiorð en vísar á rutta sem er merkt „óforml.“ og fjögur sambönd með henni sýnd; rutta af, rutta frá, rutta til og rutta út. Tvö fyrrnefndu samböndin eru skýrð 'ljúka e-u (verki) í snatri' en rutta til er skýrt 'taka (lauslega) til' og rutta út er skýrt 'ryðja e-u út, rusla út'. Myndin rutta er flettiorð í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 og merkt „pop.“ Samböndin rutta af/frá eru skýrð á sama hátt og í Íslenskri orðabók, og rutta til er skýrt 'ordne i en Fart'.

Engin ástæða er til að efast um að skýring Íslenskrar orðsifjabókar á uppruna rutta sé rétt – merkingin er svipuð og í rydde og hljóðafar einnig. Eðlilegt er að í stað dansks y komi íslenskt u en hins vegar má velta fyrir sér hvers vegna íslenska sögnin hafi fengið -tt- og þar með aðblástur frekar en verða rudda sem myndi endurspegla danska ritháttinn eða ruða sem myndi endurspegla danska framburðinn. Óljóst er hvernig myndin rútta kom til en sögnin rútta var einnig til í málinu í merkingunni 'rússa, þjóra og slarka' – úr dönsku rutte með sömu merkingu. Hugsanlegt er að þessum sögnum hafi með einhverju móti slegið saman – framburðarmunur u og ú er ekki alltaf mikill og rutta studdist ekki við neina ættingja í málinu.

Elsta dæmi sem ég hef fundið um rutta er í Lögbergi 1897: „Það syrgir það ef gömlum blöðum er ruttað til og þau tekin úr vegi.“ Annars kemur orðið ekki fyrir fyrr en á fjórða áratugnum og fram um aldamót eru nokkur dæmi um það, en nær engin á þessari öld. Elsta dæmið um rútta er í Íslandi 1935: „Öllu er þar „rúttað“ til frá því sem áður var.“ Dæmum um rútta fer fjölgandi eftir 1970 þótt aldrei verði þau ýkja mörg, en um 50 dæmi eru þó í Risamálheildinni sem hefur aðallega að geyma texta frá þessari öld. Um helmingur dæmanna er af samfélagsmiðlum þannig að myndin rútta virðist vera lifandi í óformlegu máli. Myndin rutta virðist hins vera vera að hverfa – í Risamálheildinni eru aðeins þrjú dæmi um hana.

Sögnin kemur oftast fyrir í sambandinu rutta/rútta til sem merkir oft ekki beinlínis 'taka til' heldur fremur 'endurskipuleggja, færa til'. Þannig segir í Fálkanum 1961: „Þá notaði ég tækifærið og rúttaði dálítið til í geymslunni og henti út ónýtum pappakössum og öðru drasli.“ Og í Vikunni 1963 segir: „Nei, hún lætur hendur standa fram úr ermum og byrjar að rútta öllu til, þangað til allt húsið okkar er ein argasta ringulreið.“ Oft kemur fram að verið er að færa til húsgögn eða annað í þeim tilgangi að skapa rými. Þannig segir í Degi 1992: „Ruttað var til og dansinn stiginn til morguns í baðstofunni.“ Í Fréttablaðinu 2004 segir: „Læknishúsið rúmar 17 manns í kojum og stundum rútta menn til í stofunum tveimur og þétta raðirnar.“

Sambandið rutta/rútta út í merkingunni 'ryðja út, hreinsa út' er einnig algengt. Í Degi árið 2000 segir: „Tendraðu friðarljós og taktu til í hjartanu um leið og þú ruttar ruslinu út úr bílskúrnum.“ Í DV 2008 segir: „Við rúttuðum öllu út og bjuggum til þetta flotta svið.“ Dæmi eru einnig um rutta/rútta með í merkingunni 'ráðskast með'. Í Speglinum 1946 segir: „Nokkurn þátt mun það eiga í hressilegheitum stjórnarinnar, að nú hefur hún fengið Keflavíkurflugvöllinn til að rutta með.“ Í Vísi 1943 segir: „hún gerði það bara til þess að […] monta af, hvað hún væri efnuð og hefði ráð á að rútta með peningana.“ Sögnin kemur líka fyrir án fylgiorðs: „Verzlunarskjölum ruttað suður á Bessastaðakirkjuloft“ segir í Sögu 1982.

Ég hef hins vegar ekki rekist á nein dæmi um samböndin rutta af og rutta frá sem nefnd eru í orðabókum eins og áður segir og sögð merkja 'ljúka í snatri'. Aftur á móti er sambandið rubba af vel þekkt í þessari merkingu, og rubba frá kemur einnig fyrir þótt rubba upp sé langalgengasta sambandið með þessari sögn. Það er líka eina sambandið með sögninni sem nefnt er í Íslensk-danskri orðabók. Ef til vill hefur rutta af eitthvað verið notað áður en breyst í rubba af vegna merkingarlíkinda við rubba í sambandinu rubba upp. Elsta dæmið um rubba af er frá 1921, einmitt um þær mundir sem Íslensk-dönsk orðabók var að koma út. Íslensk orðabók hefur svo margt eftir þeirri íslensk-dönsku að hún er ekki sjálfstæð heimild.

Í tengslum við miðlunartillögu ríkissáttasemjara í kjaradeilu Eflingar og Samtaka atvinnulífsins er nú uppi áhugaverður ágreiningur um textatúlkun. Í Ályktun miðstjórnar ASÍ um miðlunartillögu Ríkissáttasemjara frá því í gær segir: „ASÍ telur heimild sáttasemjara jafnframt bundna við að átt hafi sér stað náið samráð við aðila um efni hennar og að hún eigi ekki að leggjast fram án þess að hafa a.m.k. þegjandi samþykki beggja aðila. Hvorugt þessara skilyrða sé uppfyllt.“ Þar er vísað til 27. greinar Laga um stéttarfélög og vinnudeilur nr. 80/1938 þar sem segir: „Sáttasemjara ber að ráðgast við samninganefndir aðila áður en hann ber fram miðlunartillögu.“ Málið snýst um það hvernig eigi að skilja orðalagið ráðgast við.

Í Morgunblaðinu er haft eftir Sindra M. Stephensen dósent við lagadeild Háskólans í Reykjavík: „Í lögunum segir að ríkissáttasemjari eigi að ráðgast við samninganefndir aðila um tillöguna áður en hún er lögð fram en þar er ekki kveðið á um hve langt það á að ganga. Ekki verður ráðið að gerð sé sérstaklega ströng krafa um inntak samráðsins eða samtalsins, en ætla má að kynna þurfi efni miðlunartillögunnar sannanlega fyrir báðum aðilum áður en lengra er haldið og óska eftir afstöðu þeirra til hennar.“ Sindri telur sem sé að orðalagið ráðgast við „gefi ekki til kynna að báðir aðilar vinnudeilu þurfi að hafa veitt efni miðlunartillögu þegjandi samþykki sitt“. En á hverju byggist sú túlkun – og er hún hafin yfir efa?

Í Íslenskri orðabók er sögnin ráðgast skýrð 'bera e-ð undir e-n, leita ráða hjá e-m' og í Íslenskri nútímamálsorðabók 'leita ráða hjá'. Meðal samheita sagnarinnar sem talin eru í Íslenskri samheitaorðabók eru 'bera saman bækur sínar, bera saman ráð sín' gera ráð sín, hafa samráð við‘. Sambandið ráðgast við kemur fyrir þegar í fornu máli og af dæmum um það í eldri og yngri textum er alveg skýrt að það felur í sér samtal þar sem skipst er á skoðunum. Það þýðir ekki endilega að aðilar séu allir samþykkir niðurstöðunni úr því samtali, en sætta sig a.m.k. við hana. Það væri mjög óeðlilegt að segjast hafa komið með tillögu eftir að hafa ráðgast við einhvern ef viðmælandinn hefði lagst eindregið gegn tillögunni.

Nú veit ég auðvitað ekkert hvernig samtal ríkissáttasemjara við samningsaðila var. En hafi samninganefnd Eflingar lýst eindreginni andstöðu við framlagningu miðlunartillögu getur ríkissáttasemjari ekki sagst hafa ráðgast við samninganefndina um tillöguna. Þá er einfaldlega um tilkynningu að ræða og ef hugsun löggjafans var sú hefði væntanlega staðið „ber að tilkynna samninganefndum“ en ekki „ber að ráðgast við samninganefndir“ eins og raunin er. Ef lögfræðingar telja að það sé hægt að ráðgast við einhvern um tiltekið mál en gera síðan eitthvað sem gengur í berhögg við það sem viðmælandinn segir þurfa þeir að sýna fram á að sú túlkun samræmist venjulegri notkun orðasambandsins í íslensku máli.