Mjög fjörug umræða skapaðist um setninguna Aðeins þeir sem þykja vænt um þig heyra þegar þú ert þögul sem var sett inn í Facebook-hópinn Málspjall og spurt hvort væri rétt. Ég svaraði því til (sem og fleiri) að þarna þyrfti að breyta þykja í þykir en að öðru leyti væri setningin málfræðilega rétt þótt vissulega megi deila um hversu lipur hún sé. En mörgum fannst að þarna ætti að vera Aðeins þeim sem þykir vænt um … vegna þess að þykja vænt um tekur þágufallsfrumlag – mér þykir vænt um þig.

En það sem þarna skiptir máli er að þykja vænt um er í tilvísunarsetningu og sögn tilvísunarsetningar getur ekki stjórnað falli á frumlagi aðalsetningarinnar. Hér er tilvísunarsetningin afmörkuð með hornklofum: Aðeins þeir [sem þykir vænt um þig] heyra þegar þú ert þögul. Ef tilvísunarsetningunni er sleppt stendur eftir Aðeins þeir heyra þegar þú ert þögul og þá kemur vel fram að það er sögnin heyra sem ræður fallinu á þeir.

Þetta er auðvelt að skýra með málfræðilegum rökum. En það táknar ekki að tilfinning þeirra sem vilja hafa Aðeins þeim … og láta þykja vænt um stýra fallinu sé röng. Hún er fullkomlega eðlileg og skiljanleg út frá því hvernig við túlkum setningar. Við bíðum ekki með túlkun setningar þangað til henni er lokið, heldur túlkum við hana smátt og smátt. Fyrsta sagnasambandið sem kemur á eftir nefnifallinu þeir er þykja vænt um sem við vitum að á að taka þágufallsfrumlag, og þess vegna flaggar málskynjun okkar á ósamræmi.

Þegar lengra er haldið kemur svo í ljós að þeir er ekki frumlag þykja vænt um heldur heyra sem tekur nefnifallsfrumlag. Það krefst þess að málskynjun okkar bakki og endurskoði upphaflega túlkun á setningunni – og það er ekki alltaf einfalt. Dæmi af þessu tagi eru mjög þekkt og kölluð „garden-path sentences“ á ensku eða „garðstígasetningar“ vegna þess að málskynjunin fer inn á einhvern „stíg“ sem leiðir okkur á villigötur. Þekktasta enska dæmið um þetta, sem er nefnt í ótal bókum, er The horse raced past the barn fell, en fleiri dæmi eru hér.

Af því að stundum er gagnrýnt að orðið manneskja sé notað þar sem sumum finnst að ætti fremur að nota maður er rétt að minna á að þetta er hvorki uppfinning femínista né Ríkisútvarpsins heldur var alsiða á 19. öld. Í Safni af íslenzkum orðskviðum, fornmælum, heilræðum, snilliyrðum, sannmælum og málsgreinum sem Guðmundur Jónsson prófastur tók saman og Bókmenntafélagið gaf út 1830 er m.a. að finna eftirfarandi (dæmi í Ritmálssafni Orðabókar Háskólans):

• Manneskjan er það stærsta furðuverk í heiminum.
• Manneskjunnar vilji er hennar himnaríki, en verðr opt hennar helvíti.
• Það er herligt að heita manneskja.
• Þrællinn og herrann, þeir eru báðir manneskjur.

Hitt er annað mál að manneskja merkir ekki alltaf alveg það sama og maður. Þannig segir t.d. í Skuld 1878: „Og það er einmitt þetta, sem varðveitir manneskjuna í manninum, ef vér mættum svo segja.“ Lýsingarorðin mannlegur og manneskjulegur merkja ekki heldur það sama – í Skuld 1877 segir: „Mentunin […] er þroski og blómi ins manneskjulega í manninum.“ E.t.v. má segja að maður vísi til tegundarinnar, eða einstaklings af tegundinni, sem fyrirbæris en manneskja fremur til einstaklings sem er gæddur skynsemi og tilfinningum – mennsku. Svo má auðvitað velta fyrir sér hvenær hvor merkingin eigi við, og hvort alltaf sé hægt að nota annað orðið í stað hins.

Í Íslenskri orðabók er orðið gluggakista skýrt 'lárétt (tré)sylla innan við og undir glugga (í torfhúsi líkl. þiljað gluggagat innan glerglugga (á 19. öld))'. Seinni hluti skýringarinnar gefur vísbendingu um upprunann. Væntanlega hefur gluggakista upphaflega merkt allan rammann kringum gluggann. Ef hann er smíðaður á gólfi og liggur þar láréttur minnir hann á kistu. Þetta sést vel í gömlum dæmum um orðið. Í Atla eftir Björn Halldórsson, frá 1780, segir: „Þegar Menn eru nu komner 2 Al. haatt yfir Jardvegenn, med alla Bygginguna, þa eru Glugga-Kisturnar innsettar.“ Í Ísafold 1885 segir: „Slíkur vermireitur er þannig tilbúinn, að rekin er saman úr 8-10 þuml. breiðum borðum nokkurskonar gluggakista, sett í hana gler og síðan hvolft ofan yfir moldina.“

Svo er farið að tala um að eitthvað sé í gluggakistunni – „Tjald var dregið fyrir gluggann að innan, og blóm stóðu í gluggakistunni“ segir í Ísafold 1876. Þá er farið að skilja orðið svo að það vísi aðeins til lárétta hlutans, ekki rammans í heild. Einhver dæmi eru þó um annað langt fram á 20. öld. Í grein um gluggaþrif í Samvinnunni 1963 segir: „Þegar sú er viðhöfð, sem hér um ræðir, er gluggakistan þvegin fyrst, opnanleg fög og svo sólbekkurinn.“ Þarna er sem sé farið að tala um lárétta hlutann sem sólbekk. En það orð er eldra og var áður notað í annarri merkingu. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er það skýrt 'Solbænk'. En solbænk í dönsku hefur ekkert með sól að gera heldur er ummyndun úr sålbænk sem merkir 'fremspring af mursten, cement, skiffer el.lign., anbragt udvendig under et vindues underkarm for at lede regnvand væk fra muren' og er komið af Sohlbank í þýsku en Sohl merkir 'grunnur, undirlag'. Þetta er sem sé það sem heitir nú vatnsbretti og er utan við gluggann en ekki inni.

Það er ljóst að framan af var orðið sólbekkur notað í þessari merkingu. Í Tímariti iðnaðarmanna 1928 segir t.d.: „Þegar steypt er upp að gluggunum, mun best að láta vanta til sem nemur breidd járnvinkilsins, en fylla það síðar, um leið og múrbríkin er steypt að utanverðu (sólbekkurinn).“ Orðið var þó aldrei algengt í þessari merkingu og um eða upp úr miðri öldinni virðist merkingin breytast eins og sést glöggt á dæmi úr Sunnudagsblaðinu 1960: „Máninn var kominn upp og lýsti upp hallandi sólbekkinn innan við gluggann.“ Stundum virðist hafa verið gerður sá greinarmunur að gluggakista sé lárétti hluti gluggarammans að neðan, en sólbekkur plata eða bretti sem lagt er þar ofan á. Þetta sést á dæmi úr Tímanum 1961 þar sem steinsmiður er spurður hvað hann smíði helst og svarar: „Til dæmis sólbekki í gluggakistur og alls konar plötur innanhúss.“ En í Tímanum 1967 er trésmiður spurður um helstu verkefni sín og svarar: „Það eru aðallega eldhúsinnréttingar, en svo einnig skápar og sólbekkir, eða gluggakistur.“ Þarna er talin ástæða til að útskýra hvað sólbekkir séu.

Sprenging verður svo í notkun orðsins um miðjan sjöunda áratuginn. Í gamansamri grein í Vikunni 1968 segir: „Gluggakisturnar – fyrirgefið mér, að ég skuli óvart nota svona sveitalegt orð, sólbekkirnir, vildi ég sagt hafa.“ En um svipað leyti er líka farið að nota sólbekkur í merkingunni 'bekkur til að liggja á í sólbaði' eins og sá sem auglýstur er í Morgunblaðinu 1966 og sagður „Mjög léttur og þægilegur með hæðarstillingu.“ Enn seinna var farið að nota orðið í merkingunni 'ljósabekkur' – „Þú verður fallega brún(n) á 10 tímum í Super-Sun sólbekknum“ var auglýst í Dagblaðinu 1980. Það er því ljóst að þótt gluggakista og sólbekkur séu iðulega samheiti í nútímamáli væri það mikil einföldun að líta svo á að þar með væri málið afgreitt.

Meðal þeirra tilbrigða í máli sem fólk ergir sig stundum yfir er breytt fallstjórn sagna. Þetta er ekki nýtt – ég rakst á ýmis forvitnileg dæmi í grein frá 1942:

„Þá tala menn um að pakka einhverju inn, í stað þess að pakka eitthvað inn. […] Þá er sagt, að nú þurfi að vökva blómunum, vökva görðunum, í stað þess að segja: að vökva blómin, vökva garðana [...]. Menn tala og um að [...] framlengja víxlinum, í stað þess að framlengja víxillinn. […] Í einu Reykjavíkurblaðanna var […] komizt svo að orði: „Fleiri mörkum var ekki skorað“, í stað: Fleiri mörk voru ekki skoruð. (Skora það, markið, ekki að skora því, markinu).“

„Ýmsir munu ef til vill ætla, að það séu aðeins fáeinir svonefndir almúgamenn, sem haga svo málfari sínu, er hér hefur verið frá skýrt, en svo er ekki. Menntamenn vorir eru margir á sömu braut. [...] Ágætur íslenzkumaður skrifar í grein einni að flokka þeim saman m. ö. orðum hann lætur sögnina flokka taka með sér þágufall í stað þolfalls, talar um að flokka einhverju, í stað þess að flokka eitthvað. [...] Fyrir svo sem tug ára mundi engum íslenzkumanni hafa dottið þetta í hug.“

Þarna kennir ýmissa grasa. Ég hef aldrei heyrt þolfall með pakka inn og Sigfús Blöndal gefur sögnina upp með þágufalli í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 þannig að það hefur a.m.k. ekki verið nýjung þegar greinin var skrifuð. Aftur á móti kannast ég ekki við þágufall í dæmum eins og skora mörkum og finn ekki önnur dæmi um það en það sem greinarhöfundur vísar til. En í fornu máli og fram á 20. öld var notað þágufall í sambandinu skora einhverjum á hólm og gæti það hugsanlega haft áhrif þarna. Nú er alltaf notað þolfall í því sambandi og aldrei kallað málspjöll.

Ég kannast ekki heldur við þágufall með flokka, en þrátt fyrir það sem greinarhöfundur segir er það engin nýjung. Ég finn nokkur dæmi um það frá 19. öld, það elsta frá 1877, og vel fram á 20. öld. Ég hef ekki heldur heyrt þágufall með vökva en það virðist þó hafa tíðkast fyrir hundrað árum – Sigfús Blöndal gefur sögnina upp með bæði þolfalli og þágufalli og tekur dæmið vökva blóm(um). Aftur á móti er þágufall með framlengja vel þekkt og iðulega amast við því. Elsta dæmi sem ég hef fundið um það er frá 1928.

En þótt þágufall sé ekki notað nú með flokka og vökva, svo að ég viti, ætti sú fallnotkun ekki að koma á óvart. Eðlilegt er að tengja vökva við sagnir eins og brynna og vatna sem báðar taka þágufall. Það er kannski svolítið langsóttara með flokka en þó væri hægt að tengja hana við raða eða skipa (í flokka) sem báðar taka þágufall, eða eitthvað slíkt. Sambærileg skýring á þágufallinu með framlengja liggur ekki eins í augum uppi en hún er samt örugglega til.

Það er nefnilega ekki þannig að slíkar breytingar á fallstjórn stafi af því að um „almúgamenn“ sé að ræða, eða þær megi rekja til fávisku, menntunarskorts, greindarskorts, lítillar námsgetu, eða hreinlega leti. Þvert á móti. Breytingarnar sýna að málnotendur eru að leita – leita að samræmi, leita að fyrirmyndum, leita að kerfi. Við eigum ekki að amast við því þótt sú leit leiði stundum til annarrar niðurstöðu en hjá okkur – fjöldi sagna hefur breytt um fallstjórn frá fornu máli. Við eigum að gleðjast yfir því að þetta sýnir að tungumálið er lifandi og málkerfi fólks virkar. Ef það er ekki fagnaðarefni veit ég ekki hvað það er.

Lýsingarorðið kórrétt er ekki gamalt í íslensku og tvær heimildir eigna það Þórbergi Þórðarsyni; Matthías Johannessen í Morgunblaðinu 1965: „Man ég í svipinn eftir orðinu kórrétt sem Þórbergur bjó til úr ensku: correct“, og Halldór Laxness, skv. Peter Hallberg í Tímariti Máls og menningar 1968: „lýsingarorðið mun vera dálítið spaugileg heimatilbúin íslenzk mynd af correct, gerð af Þórbergi Þórðarsyni (skv. bréfi H.K.L. til P.H. dags. 2/10 1966)“. Málfarsbankinn segir reyndar „Líklega er orðið kórréttur komið úr dönsku, korrekt“ en Þórbergur gæti auðvitað eins hafa haft dönskuna sem fyrirmynd. Elstu dæmi um orðið, bæði á tímarit.is og í Ritmálsskrá Orðabókar Háskólans eru frá 1960.

En út frá þessu fór ég að hugsa um nafnorðið kórvilla. Það er töluvert eldra – elsta dæmi um það á tímarit.is er frá 1888 og allnokkur dæmi eru um það frá síðasta áratug 19. aldar. Það kemur fyrir í Íslensk-danskri orðabók Sigfúsar Blöndal frá 1920-1924 og er þar skýrt 'Hovedfejl, stor Fejl, Grundfejl' sem er sú merking sem það virðist alltaf hafa haft. En orðabækur virðast vera þögular um uppruna orðsins – það kemur ekki fyrir í Íslenskri orðsifjabók. Mér finnst freistandi að ímynda sér að það séu einhver tengsl milli kórrétt og kórvilla en sé ekki hver þau gætu verið – nema Þórbergur hafi haft kórvilla í huga þegar hann tók correct/korrekt inn í íslensku í myndinni kórrétt.

Í dag sá ég einu sinni sem oftar umræðu á Facebook um framkomu Íslendinga við erlent afgreiðslufólk. Og eins og vanalega voru skiptar skoðanir - sumum fannst óþolandi að þessu fólki væri sýndur dónaskapur fyrir að tala ekki íslensku en öðrum fannst óþolandi að fólkið skyldi ekki tala íslensku. Ég skil bæði sjónarmiðin en á þessu máli eru auðvitað tvær hliðar.

Ég get alveg tekið undir það að það er eðlilegt að ætlast til þess að geta fengið afgreiðslu á íslensku á Íslandi. Íslenska er opinbert tungumál landsins og alls ekki allir sem treysta sér til að tala ensku. Það er líka sjálfsagt að byrja alltaf að tala íslensku við afgreiðslufólk og halda því áfram ef fólkið vill greinilega reyna að skilja okkur - og aðstoða við skilninginn eftir mætti. Það er forsenda fyrir því að fólk læri málið.

En það er algerlega óþolandi dónaskapur að skamma fólk eða hreyta ónotum í það fyrir að tala ekki íslensku. Það er ekki á ábyrgð fólksins sjálfs, heldur atvinnurekenda. Fólkið hefur verið ráðið í vinnu án þess að krafa væri gerð um íslenskukunnáttu. Það er á ábyrgð atvinnurekenda að kenna starfsfólki sínu það sem þarf til að það geti sinnt því starfi sem það er ráðið til á sómasamlegan hátt, hvort sem er að kenna því á kassann, ísvélina, lattegerð, eða grunnorðaforða í íslensku.

Stundum er sagt að erlent starfsfólk hafi ekki áhuga á að læra íslensku jafnvel þótt það standi til boða. Ég skal ekki fullyrða neitt um það, en sé það rétt þarf svo sem ekkert að furða sig á því. Þótt íslenska sé ekki með erfiðustu málum eins og oft er haldið fram er íslenskunám erfitt og tímafrekt, ekki síst fyrir fólk sem á gerólíkt tungumál að móðurmáli. Það er varla við því að búast að fólk bæti því ofan á langan vinnudag.

Það er oft bent á að víða annars staðar dytti engum í hug að ráða fólk til afgreiðslustarfa án þess að það kynni tungumál heimafólks, og óskiljanlegt sé hvers vegna sama regla geti ekki gilt hér. En þetta er ekki sanngjarn samanburður. Enska er lykill að heiminum, og mörg önnur tungumál - í raun flest önnur Evrópumál en íslenska - eru lykill að menningu og vinnumarkaði tugmilljóna samfélaga. En íslenska er gagnslaus nema í 370 þúsund manna samfélagi.

Það er eðlilegt að fólk sem kemur hingað til að vinna og er ekki ákveðið í því að ílendast hiki við að verja miklum tíma og orku í að læra mál sem nýtist því hvergi annars staðar - vitandi að í næstu kreppu verður það kannski óþarft á Íslandi og vísað á dyr. Það er eðlilegt að það vilji frekar læra og nota ensku sem gagnast því víðast hvar, sérstaklega þar sem við höfum ekki metnað til að hafa íslenskuna alls staðar í öndvegi á Íslandi.

Grundvallaratriðið er að við verðum að gera betur. Við verðum að bæta aðgengi að íslenskukennslu og gera fólki kleift að læra íslensku í vinnutímanum, og hvetja það til þess. Við þurfum líka að þróa starfstengd stutt íslenskunámskeið þar sem fólk lærir grundvallarorðaforða á starfssviði sínu en er ekki endilega að beygja nafnorð í öllum föllum eða læra viðtengingarhátt þátíðar.

En fyrst og fremst þurfum við að breyta viðhorfi okkar. Við þurfum að vera jákvæð gagnvart allri íslensku, hversu ófullkomin sem okkur kann að finnast hún, og alls ekki láta skort á íslenskukunnáttu bitna á fólki á nokkurn hátt. Það stuðlar bara að því að fæla fólk frá íslenskunámi og leiðir til þess að hér verða til stórir hópar fólks sem kunna ekki íslensku og einangrast. Það er stórhættulegt, bæði fyrir íslenskuna og fyrir lýðræði í landinu.

Ég var að skoða stjórnarsáttmála nýrrar ríkisstjórnar. Hér er ekki vettvangur til að segja skoðun á honum í heild en ég staldraði við það sem ég fann um íslensku, íslenskt táknmál og máltækni:

• Íslensk tunga er dýrmæt auðlind og á stóran þátt í að skapa sterkt samfélag. Íslenskan er tenging okkar við sögu okkar og menningu og mikilvægt að huga enn betur að íslenskukennslu. Við ætlum að styðja við tunguna með því að leggja áherslu á að íslenskan sé skapandi og frjór hluti af umhverfi okkar. Sérstök áhersla verður lögð á að börn og ungmenni nýti tungumálið í leik og námi með auknu framboði af nýju námsefni á íslensku og með því að hlúa að barnamenningu.
• Huga þarf að eflingu íslenskukennslu fyrir alla kennaranema í takt við breyttar aðstæður í samfélaginu.
• Þá verður áfram unnið að því að styrkja stöðu íslenskunnar í stafrænum heimi með áherslu á máltækni.
• Efla þarf íslenskukennslu fyrir kennaranema og auka símenntun í takt við breyttar aðstæður.
• Ráðist verður í átak til að stuðla að fjölbreyttri nýsköpun í námsgagnagerð og auknu framboði af nýju námsefni, ekki síst á íslensku, fyrir öll skólastig.
• Mörkuð verður stefna um íslenskt táknmál með sérstakri áherslu á málumhverfi táknmálstalandi barna og námsefni á leik- og grunnskólastigi.
• Markáætlun um samfélagslegar áskoranir á sviði máltækni, umhverfismála og sjálfbærni, tæknibreytinga á vinnumarkaði og heilbrigðisvísinda verður framhaldið allt kjörtímabilið.
• Áfram verður markvisst unnið að því að íslenska verði gjaldgeng í stafrænum heimi.

Það er ástæða til að fagna þessum áformum. Nú er bara að vona að við þetta verði staðið.

Mér finnst að við eigum að fagna nýjungum í máli, svona yfirleitt. Þær endurnýja málið og auðga það iðulega, andstætt því sem oft er haldið fram, þótt frá því séu vissulega undantekningar eins og nefnt er hér á eftir. Stundum kemur nýtt orð, nýr framburður, ný beyging eða ný setningagerð algerlega í stað þess sem áður var – þá er málið í sömu stöðu og áður, hvorki fjölskrúðugra né fáskrúðugra. En hitt er líka algengt að nýjungin sé viðbót en eldra málbrigði lifi áfram góðu lífi. Þá hefur málið auðgast – sem hlýtur að vera jákvætt. Tökum nokkur dæmi.

Ný orð um ný fyrirbæri eru augljóslega nauðsynleg og auðga málið. Oft er því þó haldið fram að tiltekin ný orð séu „óþörf“, og jafnvel „orðskrípi“, t.d. ristavél, og sagt að eitthvert orð sé að „útrýma“ öðru. Þannig hef ég oft séð því haldið fram að snjóstormur sé að útrýma byl, stórhríð og fleiri orðum, púðursnjór að útrýma lausamjöll, snjófjúk að útrýma skafrenningi, svo að aðeins séu nefnd orð um snjó. En tíðnitölur úr textum sýna að þetta er fjarri sanni – eldri orðin lifa góðu lífi. Þarna hafa bæst við ný orð sem strangt tekið eru „óþörf“ – en þau auðga málið. Það má vel vera að sumum þyki þau síðri en þau sem fyrir voru, en þarna fær fólk val. En jafnvel þótt nýju orðin kæmu algerlega í stað þeirra gömlu rýrir það ekki orðaforðann.

Á undanförnum áratugum hefur framburður orða sem skrifuð eru með gs, ks og x verið að breytast – í stað þess að orð eins og kex og hugsa séu borin fram með önghljóði (eins og í t.d. ekta) á undan s er borið fram lokhljóð (eins og í t.d. vagga). Þetta er breyting sem við tökum lítið eftir, truflar okkur ekkert og skaðar málið ekki – eitt hljóð kemur í stað annars en engin orð falla saman. En á sínum tíma var barist mjög harkalega gegn svonefndu „flámæli“, ekki síst með þeim rökum að það myndi valda víðtæku samfalli orða. Þannig yrði ekki lengur gerður munur á veður og viður, sker og skyr, grön og grun. En í fyrsta lagi er hreint ekki víst að þessi orð hefðu fallið saman – vel má vera að „flámælt“ fólk hafi heyrt mun á þeim þótt þau hljómuðu eins í eyrum annarra. Í öðru lagi er það samfall orða sem þarna hefði orðið mun minna en það sem varð með samfalli i og y, í og ý á sínum tíma – og við komumst ágætlega af með það.

Ósjaldan eru gerðar athugasemdir við breytta beygingu orða – að Haraldar sé komið í stað Haralds, áratugs í stað áratugar, til Selfossar í stað til Selfoss, vegna byggingu í stað vegna byggingar, réði í stað réð, ollað í stað valdið, sjálfs síns í stað sjálfs sín, senti í stað þátíðarinnar sendi, og svo mætti lengi telja. En málið verður ekki fátæklegra eða verra þótt ein beygingarending leysi aðra af hólmi. Hliðstæðar breytingar eru fjölmargar í málsögunni og margar hverjar fullkomlega viðurkenndar. Þær trufla okkur ekkert því að þær urðu fyrir okkar minni, og við vitum oftast ekki af þeim. Öðru máli gegnir ef heill beygingarflokkur eða beygingarmynstur hyrfi eins og gerðist þegar köttur, fjörður og hliðstæð orð fengu ketti, firði í þolfalli fleirtölu í stað köttu, fjörðu. En ekkert slíkt er að gerast nú.

Sama máli gegnir með setningafræðilegar breytingar. Það skaðar málið ekki nokkurn skapaðan hlut þótt einhverjar sagnir breyti um frumlagsfall og mig langar verði mér langar, ég hlakka verði mér hlakkar o.s.frv. Tilbrigði í fallstjórn sagna og forsetninga skaða ekki heldur, t.d. rústa herbergið eða rústa herberginu, skeina mig eða skeina mér, spá í þetta eða spá í þessu. Aftur á móti má færa rök að því að ýmsar setningafræðilegar nýjungar auðgi málið. Sambandið gæti hafa kom fram á 18. öld en hefur ekki útrýmt hefði getað enda merkingin ekki sú sama. Nýleg sambönd með vera að eins og ég er ekki að skilja þetta útrýma ekki ég skil þetta ekki enda merkingin aðeins önnur. Meira að segja nýja þolmyndin svokallaða, það var barið mig, er notuð á svolítið annan hátt en sú hefðbundna og því ættu þær að geta lifað samhliða í málinu.

Það er í sjálfu sér eðlilegt að nýjungar trufli okkur, fari í taugarnar á okkur og við eigum erfitt með að fella okkur við þær. Við viljum hafa málið eins og það var – eða okkur var kennt að það ætti að vera – þegar við vorum að alast upp. En við þurfum samt að sýna nýjungum umburðarlyndi. Fólkið sem notar þær á alveg jafn mikinn rétt á tungumálinu og við. Og frá sjónarmiði tungumálsins eru
nýjungar yfirleitt jákvæðar – bera vott um að málið er lifandi og skapandi og auðga það yfirleitt frekar en hitt, eins og áður segir.

Undantekningar frá því eru örfáar. Ein er sú sem ég hef oft heyrt amast við, að nota sambandið notast við í stað þess að segja einfaldlega nota. En notast við merkir í mínu máli og margra annarra ekki bara 'nota', heldur 'nota vegna þess að ekki er völ á neinu betra'. Það er óeðlilegt í mínu máli að segja t.d. ég notaðist við tölvu til að skrifa ritgerðina. Hins vegar væri eðlilegt að segja ég notaðist við lélega tölvu til að skrifa ritgerðina, eða ég notaðist við blýant til að skrifa ritgerðina. Höldum áfram að gera þennan greinarmun á nota og notast við – annars verður málið fátæklegra.

Nýbakaður verðlaunahafi Jónasar Hallgrímssonar, Arnaldur Indriðason, var spurður um stöðu íslenskrar tungu í Menningunni í Sjónvarpinu í gær. Hann sagði að það hefði heyrst að hún myndi lognast út af á hundrað árum, en hafði sem betur fer ekki trú á því. Þetta er spádómur sem oft er vitnað í og ég hef stundum séð rakinn til mín.

Það er alveg rétt að ég nefndi þetta í Orðbragði árið 2013 en þá verður að hafa í huga að þetta var sagt í umræðu um stöðu málsins í stafrænum heimi. Ég sagði: „Og það er alveg ljóst að við munum aldrei geta komið okkur upp öllum þessum gagnasöfnum eða þeim hugbúnaði sem er til fyrir stóru tungumálin. En ég held að ef við gerum ekki eitthvert átak, eða að minnsta kosti reynum ekki að ná í skottið á þróuninni þá sé ansi mikil hætta á að íslenska verði ekki til eftir 100 ár.“

Á þessum tíma var ekkert að gerast í íslenskri máltækni og full ástæða til svartsýni á þessu sviði. En að lokum tóku stjórnvöld við sér og nú er allt á fullu eins og kemur vel fram hér. Þar að auki hefur umræða um íslenskuna aukist mikið og orðið jákvæðari – enda er það frumforsenda fyrir því að málið lifi.

Við fáum ekki ungu kynslóðina með okkur nema tveimur skilyrðum sé fullnægt. Við þurfum að gera henni kleift að nota íslensku á þeim sviðum og um þau efni sem hún hefur áhuga á, og við þurfum að leyfa henni að nota málið eins og hún vill, í stað þess að vera alltaf að gagnrýna málnotkun hennar og ætlast til þess að hún noti það á sama hátt og við þessi eldri.

Ef stjórnvöld halda áfram að styðja þróun á sviði máltækni, ef íslenskan fær að þróast í takt við samfélagið, og ef við hlúum að henni og notum hana á öllum sviðum er engin ástæða til að ætla annað en hún geti lifað í hundrað ár í viðbót – og miklu lengur. En það gerist ekki af sjálfu sér. Við þurfum að hafa metnað fyrir hennar hönd og sérstaklega sjá til þess að börnin okkar geti notað hana og vilji gera það.

Ég fór á Níu líf í Borgarleikhúsinu í gær. Þar var minnst á að ýmsir sjálfskipaðir verndarar íslenskunnar gagnrýndu texta Bubba harðlega í upphafi fyrir hvers kyns „málvillur“ og bragfræðilega hnökra. Eins og kom fram í sýningunni var meira að segja haldinn fundur í Háskólanum um svokallaða „gúanótexta“ Bubba, Tolla bróður hans og fleiri. Þótt ég væri í Háskólanum á þessum tíma var ég ekki á þessum fundi í nóvember 1980, en rámaði í hann og fann frásagnir af honum í blöðum.

Sem betur fer lét Bubbi þessa gagnrýni ekki brjóta sig niður — flýði ekki yfir í enskuna sem hefði sjálfsagt verið auðveldast, heldur hélt áfram að yrkja á íslensku. Það hefur hann gert alla tíð og þannig verið ungu tónlistarfólki mikilvæg fyrirmynd. Bubbi hefur líka alltaf talað máli íslenskunnar og ég lít á hann sem mikinn velgjörðarmann málsins. Í blaðaviðtali í fyrra sagði hann:

„Það kemur í ljós að í þjóðfélagi okkar eru þúsundir haldnir málótta. Í staðinn fyrir að gera íslenskuna skemmtilega þannig að börn hlakki til að fara í íslenskutíma þá er búið til regluverk og svo eru krakkar lamdir niður. Þegar ég spyr unga krakka í tónlistinni: Hvers vegna syngið þið ekki á íslensku krakkar? þá segja þau: Nei, ef maður gerir það er maður bara tekinn niður.“

Þetta má ekki gerast. Við eigum að ýta undir að íslenska sé notuð alltaf og alls staðar, jafnvel þótt það sé ekki nákvæmlega sama íslenska og við ólumst upp við eða okkur var kennt að væri rétt. Íslenska er alls konar. Það er sjálfsagt að leiðbeina ungu fólki þar sem við á, en sífelld gagnrýni og leiðréttingar hrekur það í fang enskunnar. Ég tek heilshugar undir með Silju Aðalsteinsdóttur sem endaði framsöguræðu sína á framangreindum fundi haustið 1980 á þessum orðum:

„Það hryllilegasta sem getur komið fyrir íslenska tungu er ekki að á hana séu ort misjöfn kvæði samkvæmt reglum bókmenntastofnunar. Fyrrum voru ort þúsund danskvæði á íslensku, þar af er kannski eitt óskorað listaverk. Það hafa verið ortar tíuþúsund rímur á íslensku til þess að nokkrar gætu orðið til sem bæru af. Það hafa verið ortir hundraðþúsund sálmar á íslensku, af þeim eru fimmtíu sem lifa meðan tungan er töluð.

Nei, það hryllilegasta sem komið getur fyrir íslenska tungu er ekki að á hana sé ýmislegt ort heldur hitt að fólk hætti að nota hana til að koma reynslu sinni á framfæri við náunga sinn. Frjáls tjáning allra þegnanna er undirstaða listsköpunar í landinu.“