Eiríkur Rögnvaldsson

Eitt af því sem fólk veltir stundum fyrir sér – og deilir um – er þágufall fleirtölu af orðinu banani. Er það banönum eða bönunum? Ég man eftir umræðu um þetta oftar en einu sinni í þættinum Daglegt mál sem var á dagskrá Ríkisútvarpsins um áratuga skeið. Í eitt slíkt skipti, fyrir um 40 árum, svaraði umsjónarmaðurinn því til að vænlegast væri að leita til bænda og spyrja þá hvernig þeir hefðu orðið valt­ari í umræddu falli – og fara svo eins með banani. Þótt ég sé úr sveit kom þetta svar mér að litlu gagni. Í minni sveit var nefnilega bara til einn valtari. Hann gekk milli bæja og var einfaldlega kallaður Valtarinn með ákveðnum greini. Það reyndi því aldrei á það hvernig fleirtala orðs­ins væri, og þess vegna er ég enn í dag jafn ófróður um það hvernig þágu­fall fleirtölu af banani eigi að vera.

Gísli Jónsson ræddi þetta einu sinni í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu. Hann taldi að myndin ætti að vera banönum, en myndin bönunum væri þágufall fleirtölu með greini af orðinu bani. Það er vissulega rétt, þótt ég eigi reyndar erfitt með að hugsa mér aðstæður þar sem bani væri notað í þágufalli fleirtölu með greini. En þótt svo væri útilokar það auðvitað ekki að samhljóða mynd geti verið þágufall fleirtölu af banani – slíkt samfall beygingarmynda af mismunandi orðum er mjög algengt í málinu. Enda eiga báðar myndirnar sér langa hefð í málinu. Á tímarit.is eru rúm 1500 dæmi um banönum, það elsta frá 1886, en rúm 500 dæmi um bönunum, það elsta frá 1922. Hlufall síðarnefndu myndarinnar virðist heldur fara hækkandi.

Orð af íslenskum uppruna sem hafa tvö a í stofni fá yfirleitt mynstrið ö – u á undan endingunni -um – þ.e., ö kemur í staðinn fyrir fyrra a-ið og u í stað þess síðara. Þannig er þágufall fleirtölu af kafari köfurum, af blandari blöndurum, o.s.frv. Sama gildir í lýsingarorðum – þágufall eintölu í karlkyni og fleirtölu allra kynja af fatlaður er fötluðum. Mynstrið er líka að finna í sagnbeygingu – 1. persóna fleirtölu í þátíð af kallaði er kölluðum, af talaði töluðum, o.s.frv. En tökuorð haga sér iðulega öðruvísi, og halda fyrra a-inu óbreyttu en setja ö í stað þess síðara á undan -um. Þannig er þágufall fleirtölu af skandali yfirleitt skandölum en ekki sköndulum, af ballaða ballöðum en ekki bölluðum, af Arabi Aröbum en ekki ­Örubum, af albanskur albönskum en ekki ölbunskum o.s.frv.

En svo gerist það oft með tímanum að tökuorðin laga sig að beygingarmynstri íslensku orðanna og til verða tvímyndir, eins og banönum og bönunum. Af kastali er til bæði kastölum og köstulum, af sandali er til bæði sandölum og söndulum, af Japani er til bæði Japönum og Jöpunum, þótt síðarnefnda myndin sé sjaldgæf – o.s.frv. Undantekningarlaust virðist síðarnefnda myndin vera yngri, og oftast sjaldgæfari en sú fyrrnefnda. Það er athyglisvert að sama fólk virðist oft nota báðar myndirnar til skiptis, án þess að ætla það eða átta sig á því. Ég hef heyrt mann nota sandölum og söndulum með stuttu millibili í samtali, og á netinu má finna allnokkra texta sem hafa að geyma bæði banönum og bönunum.

Báðar myndirnar, banönum og bönunum, samræmast íslensku beygingarkerfi og segja má að síðarnefnda myndin sé til marks um meiri aðlögun orðsins að hegðun íslenskra orða en sú fyrrnefnda. Fyrir báðum er líka löng hefð þannig að engin ástæða er til annars en telja báðar góðar og gildar – sem og aðrar tvímyndir sem hér hafa verið nefndar. Ég sæi ekki heldur ástæðu til að amast við myndinni Jöpunum ef hún breiddist út, og Örubum (sem stöku dæmi eru til um) væri líka í samræmi við kerfið. Hins vegar bregður stundum fyrir myndum með ö á báðum stöðum – bönönum, köstölum, söndölum. Þær falla ekki að neinu íslensku beygingarmynstri heldur eru einhvers konar sambland af tveimur. Þess vegna finnst mér rétt að mæla gegn þeim myndum.

Þegar ég var að alast upp á norðlensku framsóknarheimili á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar var vitanlega keyptur þar Dagur, blað framsóknarmanna á Akureyri – sem ég las mér til ánægju. Eitt það skemmtilegasta í því blaði voru fréttir frá fréttaritara blaðsins í Þistilfirði, Óla á Gunnarsstöðum, sem skrifaði mjög skemmtilega um hvers kyns stóra og smáa atburði þar í sveitinni. Ein eftirminnilegasta frétt Óla hafði fyrirsögnina „Negri í Þistilfirði“. Þar var innan um aðrar sveitarfréttir sagt frá því að á Gunnarsstöðum væri vetrarmaður frá Gana, svartur á hörund, „og mun það líklega heldur sjaldgæf sjón hér á landi“.

Á undanförnum árum hefur oft verið vitnað í þessa fyrirsögn, „Negri í Þistilfirði“, ýmist til að hneykslast á henni eða gera gys að henni. Hvort tveggja er ástæðulaust og algerlega í ósamræmi við anda fréttarinnar. Frásögnin þar er gamansöm og án nokkurra fordóma – negri var einfaldlega það orð sem var notað á þessum tíma, a.m.k. það orð sem eldra fólk hafði alist upp við, rétt eins og við töluðum um kynvillinga eins og ekkert væri sjálfsagðara. En tímarnir breytast og orð eins og negri, kynvillingur, fáviti og önnur slík þykja ekki við hæfi í opinberri umræðu lengur – sem betur fer. Það þýðir ekki að einhver illur hugur hafi verið bak við notkun þeirra á sínum tíma.

Á vef Þjóðskrár Íslands er orðið utangarðsskrá notað yfir skrá um fólk sem þarf að skrá vegna tímabundinnar búsetu en fer ekki inn í þjóðskrá. Orðið utangarðsskrá virðist hafa verið í notkun í meira en 30 ár en í nýjum lögum um skráningu einstaklinga sem tóku gildi 1. janúar sl. er orðið kerfiskennitöluskrá notað í staðinn – orðið utangarðsskrá virðist þó ekki hafa verið í eldri lögum. Það leikur varla vafi á því að orðið utangarðsskrá er gildishlaðið og hefur hugrenningatengsl við orð eins og utangarðsmaður, utangarðsfólk og önnur slík.

Ég legg áherslu á að ég hef enga ástæðu til að ætla að einhver illur hugur búi að baki þessari orðanotkun. En hún er barn síns tíma, rétt eins og orðin sem ég nefndi áður. Þess vegna er óviðunandi að þetta orð sé notað á vef opinberrar stofnunar, sérstaklega þegar annað orð er notað um fyrirbærið í gildandi lögum. Þetta minnir okkur á hvað tungumálið er máttugt tæki – til góðs og ills. Með orðanotkun okkar og orðavali getum við, vitandi eða óafvitandi, mótað bæði okkar eigin hugmyndir og skoðanir annarra. Þess vegna þurfum við að gæta okkar vel þegar rætt er um viðkvæm álita- og deilumál.

Samtengingin uns (áður rituð unz) er nokkuð algeng í nútímamáli en þó líklega bundin við fremur formlegt ritmál – kemur tæpast fyrir í talmáli. Þetta er tíðartenging sem merkir 'þangað til' og er komin af und es samkvæmt Íslenskri orðsifjabók – es var fornt tilvísunarorð og und merkti 'til þess, fram að því' eða eitthvað í þá átt.

Í Íslendingasögum kemur uns samtals 36 sinnum fyrir. Það þarf ekki að skoða dæmin um orðið vandlega til að átta sig á sérkennilegum samnefnara þeirra flestra: Öll nema fjögur tengja tíðarsetningu með sögninni koma. Þetta getur ekki verið tilviljun. Önnur tíðartenging fornmálsins, þar til, tengist ekki ákveðinni sögn á neinn sambærilegan hátt.

Á þessu er hægt að hugsa sér tvær skýringar. Önnur er sú að uns hafi ekki merkt bara 'þangað til' eins og hún gerir í nútímamáli, heldur hafi falist í henni einhver merkingarþáttur til viðbótar sem tengi hana við koma. Það er ekki augljóst hver sá merkingarþáttur gæti verið – og hann er a.m.k. löngu horfinn því að uns hefur engin sérstök tengsl við koma í nútímamáli.

Hin skýringin er sú að þetta sé ritvenja, einhvers konar formúla – höfundar eða skrásetjarar sagnanna hafi lært að venja væri að uns tengdist koma, og hafi fylgt þeirri venju, án þess að hún ætti sér neina merkingarlega skýringu. Ég á ekkert svar við því hvor þessara skýringa sé rétt – og svo gæti vitanlega verið einhver þriðja skýring sem mér hefur ekki dottið í hug.

„Yfirlýsing Hraðfrystihússins-Gunnvarar vegna hópsmits um borð í Júlíusi Geirmundssyni ÍS 270“ er sorglegt dæmi um misnotkun tungumálsins sem mætti nota sem kennsluefni í orðræðugreiningu. Skoðum hana lið fyrir lið.

• „rétt hefði verið að tilkynna grun um kórónuveiru um borð í skipinu til Landhelgisgæslunnar“ – ef ég skil málið rétt hefði það ekki bara verið rétt, heldur skylt samkvæmt lögum. Það verður ekki ráðið af þessu orðalagi.
• „láta þeim yfirvöldum eftir að meta hvort rétt væri að sigla skipinu til hafnar.“ Hér er látið líta svo út sem um eitthvert matsatriði sé að ræða, en í reglum segir „LHG [...] leiðbeinir um sóttvarnahöfn sem skipi er vísað til í samráði við sóttvarnalækni“.
• „Slík framkvæmd hefði enda verið í samræmi við þær leiðbeiningar, sem viðhafa ber í þessum aðstæðum“ er orðalag sem er notað til að komast hjá að segja að lög og reglur voru beinlínis brotin.
• „Því miður fórst það fyrir“ að tilkynna um smit um borð í skipinu. Á íslensku merkir farast fyrir að eitthvað hafi gleymst eða lent í útideyfu. Það merkir ekki að það hafi beinlínis verið hunsað eða því hafnað eins og þarna var.
• „ábyrgð á þeim mistökum“ – hér er enn notað rangt orð til að breiða yfir alvarleik málsins. Merking orðsins mistök er 'yfirsjón, handvömm, vangá'. En þetta voru engin mistök, heldur einbeittur brotavilji.
• „mun fyrirtækið að sjálfsögðu axla.“ Þetta er klisja. Að axla ábyrgð merkir 'taka á sig ábyrgð' – ábyrgð sem manni er ekki endilega skylt að bera, og taka afleiðingum gerða sinna. Ekkert bendir til þess að það standi til.
• „Fyrirtækið biður hlutaðeigandi jafnframt einlæglega afsökunar á þessum mistökum.“ Gott, en það dregur töluvert úr einlægni afsökunarbeiðninnar að það skuli endurtekið að um mistök hafi verið að ræða.
• „Það var aldrei ætlun útgerðar eða skipstjóra að stefna heilsu og lífi áhafnar skipsins í hættu“ –  þakka skyldi. Það er örugglega aldrei ætlun útgerðar eða skipstjóra að stofna lífi sjómanna í hættu, en stórkostlegt gáleysi og brot á reglum og lögum geta jafngilt því.
• „fyrirtækinu þykir þungbært að sitja undir ásökunum um að ekki sé hugað nógu vel að heilsu og öryggi starfsmanna.“ Hér er málinu drepið á dreif – þetta er ekki ásökun, heldur lýsing á staðreyndum. Þetta er sagt þungbært til að reyna að skapa samúð með fyrirtækinu.
• „Ítrekað skal að fyrirtækinu þykir miður að ekki hafi verið brugðist við með réttum og viðeigandi hætti.“ Orðalagið þykir miður er auðvitað ekki í neinu samræmi við alvarleik málsins. Og með réttum og viðeigandi hætti er sakleysislegt orðalag um það sem í raun virðist vera lagaskylda.
• „Nú er verkefnið að styðja við þá áhafnarmeðlimi sem glíma við veikindi og byggja upp á ný það traust sem hefur glatast á milli áhafnar og fyrirtækisins vegna atviksins.“ Hér gefa menn sér að þarna hafi áður ríkt traust. Og atvik er ansi bragðdauf lýsing á málinu.
• Alls staðar er talað um fyrirtækið til að firra einstaklinga ábyrgð – „Fyrirtækið telur ljóst“, „ábyrgð … mun fyrirtækið að sjálfsögðu axla“, „Fyrirtækið biður … afsökunar“, „fyrirtækinu þykir þungbært“, „fyrirtækinu þykir miður“, „traust … glatast á milli áhafnar og fyrirtækisins“.

Í þessu máli hefur augljóslega verið brotið gróflega á rétti sjómanna og það má ekki líðast. En það má heldur ekki líðast að misnota tungumálið á þann hátt sem gert er í þessari yfirlýsingu.

Máltækni er tiltölulega nýlegt orð í íslensku – þýðing á því sem á ensku nefnist language technology. Einnig hefur orðið tungutækni verið notað um sama hugtak. Í stuttu máli má segja að með máltækni sé átt við hvers kyns samvinnu tungumáls og tölvutækni sem hefur einhvern hagnýtan tilgang; beinist að því að hanna eða útbúa einhvern hugbúnað eða tæki sem nýtist mönnum í starfi eða leik. Þessi samvinna hefur tvær hliðar og felst annars vegar í notkun tölvutækninnar í þágu tungumálsins; hins vegar í notkun tungumálsins í þágu tölvutækninnar.

Það er hægt að nýta tölvu- og upplýsingatækni á ýmsan hátt til þess að auðvelda mönnum að nota tungumálið. Þar má nefna ýmiss konar leiðréttingarforrit fyrir stafsetningu og málfar. Slíkur búnaður fylgir til dæmis algengum forritapökkum eins og Microsoft Office og LibreOffice á ýmsum tungumálum. Einnig er hægt að sækja viðbætur af þessu tagi fyrir ýmsa vafra. Íslensk stafsetningarleiðréttingarforrit eru til, svo sem Púki og Skrambi, en ekkert málfræðileiðréttingarforrit er til fyrir íslensku.

Hér má einnig telja ýmiss konar hjálpartæki handa fólki sem á erfitt með mál eða lestur sökum einhvers konar fötlunar. Talgervill, sem er búnaður sem les upp ritaðan texta, var fyrst gerður fyrir íslensku um 1990 en nýjasti talgervillinn kom á markaðinn 2012. Hann var gerður á vegum Blindrafélagsins og býr yfir tveimur röddum, karlmannsrödd sem nefnist Karl og kvenmannsrödd sem nefnist Dóra.

Talgreinir breytir töluðu máli í ritaðan texta. Slíkur búnaður fyrir íslensku var gerður árið 2012 í samvinnu Google við íslenska aðila og er nú í símum með Android-stýrikerfi og í Google Chrome-vafranum. Hægt er að nota talgreininn við leit á netinu, til að skrifa smáskilaboð og tölvupóst, minnisatriði og fleira. Einnig er hægt að prófa talgreini á vef Háskólans í Reykjavík. Slíkur búnaður getur vitaskuld nýst öllum málnotendum en ekki síst fólki sem eru hreyfihamlað og á erfitt með að nota lyklaborð til að rita texta.

Eitt veigamesta svið máltækni eru vélrænar þýðingar, þar sem hugbúnaður er notaður til að þýða texta af einu máli á annað. Google Translate er þekktasti búnaðurinn á þessu sviði og getur þýtt milli fjölda tungumála, þar á meðal milli íslensku og annarra mála. Gæði þýðinganna eru misjöfn en fara vaxandi eftir því sem búnaðurinn er lengur í notkun og hefur fleiri gögn til að læra af. Ekkert gott þýðingarforrit hefur enn verið þróað fyrir íslensku.

En tungumálið er ekki bara þiggjandi í samvinnu við tölvutæknina. Það er líka notað á margvíslegan hátt til að gera tæknina aðgengilegri og auðvelda mönnum að nýta sér hana. Þar má nefna ýmiss konar þjónustuver þar sem tölva hlustar á erindi notandans og greinir merkingu þess. Sú greining er síðan send til gagnabanka, þar sem er að finna svör við margvíslegum fyrirspurnum, og viðeigandi svar sótt í bankann. Því svari er svo breytt í eðlilega setningu og hún send til tölvubúnaðar sem les hana fyrir notandann. Þetta ferli er alsjálfvirkt og byggist á margvíslegri og flókinni greiningu á tali notandans; hljóðgreiningu, orðgreiningu, setningagreiningu, merkingargreiningu og fleira.

Einnig má nefna notkun málsins við stjórn tölva og ýmiss konar tölvustýrðra tækja. Það fer mjög í vöxt að slíkum tækjum sé stjórnað með venjulegu máli, annað hvort rituðu eða töluðu. Skipanir eru þá ýmist slegnar inn á lyklaborð eða talaðar í hljóðnema, í stað þess að ýta á takka eða velja kost í valmynd. Þetta mun á næstunni taka til sífellt fjölbreyttari tækja, svo sem ýmiss konar framleiðslutækja, heimilistækja og bíla. En slík tæki skilja yfirleitt ekki íslensku – enn sem komið er.

Til að tölvur og tæki skilji íslensku slíkt þarf að byggja upp þekkingargrunna sem hafa að geyma margvíslegar og nákvæmar upplýsingar um tungumálið. Til að hægt sé að þróa forrit til málfarsleiðréttingar þarf til dæmis að liggja fyrir nákvæm og ítarleg greining á íslenskri setningagerð – mun nákvæmari og ítarlegri en finna má í handbókum og kennslubókum. Það er ekki hægt að útbúa leiðréttingarforrit nema skrá nákvæmlega hvaða setningagerðir eru leyfilegar í málinu og hverjar ekki og jafnframt semja lýsingu á því hvernig eigi að lagfæra það sem betur má fara.

Sprenging í hagnýtingu gervigreindar og vélræns náms á síðustu árum hefur leitt til þess að mikilvægasta forsenda þess að þróa máltæknibúnað er nú gríðarstór málleg gagnasöfn – orðasöfn, textasöfn, hljóðsöfn og fleira. Þær aðferðir sem nú eru mest notaðar byggjast á því að tölvur eru látnar lesa gríðarlega mikið af gögnum og læra af þeim – finna í þeim mynstur sem þær geta síðan notað til að byggja upp þekkingargrunna um tungumálið. Þessa þekkingargrunna er svo aftur hægt að nýta í gerð margs kyns hugbúnaðar til málvinnslu, svo sem leiðréttingabúnaðar, þýðingaforrita, talgervla, talgreina og svo framvegis.

Uppbyggingarstarf í máltækni er dýrt. Það kostar jafnmikið að koma upp máltækni fyrir íslensku og fyrir tungumál milljónaþjóða. Margs konar máltæknibúnaður er vissulega góð markaðsvara og skilar miklum tekjum sem standa undir háum þróunarkostnaði – ef markaðurinn er nógu stór. En því er ekki að heilsa á Íslandi. Vegna smæðar markaðarins er ljóst að það verður seint arðvænlegt að þróa dýran máltæknibúnað fyrir íslensku. Vilji Íslendingar að íslenska sé nothæf innan tölvu- og upplýsingatækninnar þarf opinber stuðningur við þróunarstarf að koma til.

Þegar mikilvægi máltækni fyrir íslensku er metið verður að líta til þess að upplýsingatæknin er orðin mikilvægur þáttur í daglegu lífi alls almennings í landinu. Ef ekki verður hægt að nota íslensku á öllum sviðum upplýsingatækninnar kemur upp splunkuný staða, sem ekki á sér hliðstæðu fyrr í málsögunni. Þá verður orðið til mikilvægt svið í daglegu lífi venjulegs fólks, þar sem móðurmálið er gagnslítið eða ónothæft. Hvaða áhrif hefði slíkt umdæmistap á málnotendur og málsamfélagið? Hvað gæti gerst ef móðurmálið yrði ekki lengur nothæft í nýrri tækni og öðru sem er nýtt og spennandi; á sviðum þar sem nýsköpun af ýmsu tagi á sér stað; og á sviðum þar sem ný atvinnutækifæri bjóðast?

En íslensk máltækni hefur ekki eingöngu gildi fyrir tungumálið og varðveislu þess. Málnotendurnir og hagsmunir þeirra skipta ekki síður máli. Það er mannréttindamál að geta notað móðurmálið á öllum sviðum daglegs lífs, bæði í starfi og leik – líka innan upplýsingatækninnar. Til að svo megi verða þarf allur algengur hugbúnaður að vera á íslensku, leiðréttingarhugbúnaður fyrir íslenskan texta þarf að vera til, það þarf að vera hægt að tala við ýmis tölvustýrð tæki á íslensku, til þurfa að vera þýðingarforrit sem geta þýtt milli íslensku og annarra mála, og málnotendur þurfa að eiga aðgang að hugbúnaði sem getur unnið flóknar upplýsingar úr texta- og gagnasöfnum og leitað í þeim á margvíslegan hátt. Enn vantar mikið upp á að þessi markmið náist.