Eiríkur Rögnvaldsson

Á fyrri árum mínum í kennslu fékk ég stundum, einkum frá eldri nemendum, spurningar á við „Er nú búið að leyfa þetta?“, yfirleitt bornar fram með hneykslun í röddinni. Ég man svo sem ekki glöggt um hvað verið var að spyrja, en ég man hins vegar eftir því hverju ég svaraði því að það var alltaf það sama: að ég vissi ekki hver ætti að leyfa það sem spurt var um – nú eða banna það, ef því væri að skipta. Margir virtust halda að til væri – eða ætti að vera – eitthvert yfirvald, kannski Íslensk málnefnd, sem gæti leyft og bannað tiltekið málfar eftir smekk og geðþótta.

Í álitsgerð nefndar um málvöndun og framburðarkennslu í grunnskólum sem menntamálaráðherra skipaði og skilaði áliti 1986 var sett fram skilgreining á réttu máli og röngu: „rétt mál er það sem er í samræmi við málvenju, rangt er það sem brýtur í bága við málvenju“. En jafnframt er bent á að þrátt fyrir þetta geti verið ástæða til að gera upp á milli málvenja, og það sé „í samræmi við meginstefnuna í málvernd að reyna að sporna gegn nýjum málsiðum með því að benda á að þeir séu ekki í samræmi við gildandi málvenjur“. Ég er fullkomlega sáttur við að nota málvenjuna til að dæma um rétt og rangt, og sé raunar ekki annað hugsanlegt viðmið.

En þrátt fyrir þetta viðmið liggur í loftinu óopinber staðall um það hvað megi segja, eða a.m.k. skrifa. Samkvæmt honum á ekki að skrifa mér langar heldur mig langar, ekki við hvorn annan heldur hvor við annan, ekki hjá sitthvorri heldur sinn hjá hvorri, ekki ef hann sé heima heldur ef hann er heima, ekki eins og mamma sín heldur eins og mamma hennar, ekki vegna lagningu heldur vegna lagningar, ekki það var hrint mér heldur mér var hrint, ekki rétta upp hendi heldur rétta upp hönd, ekki ég er ekki að skilja þetta heldur ég skil þetta ekki, ekki báðir tónleikarnir heldur – ja, hvað? Hvorir tveggja tónleikarnir? Hvorirtveggju tónleikarnir? Hver segir það eiginlega?

Það er enginn vafi á því að fyrra afbrigðið í hverri tvennd, það sem á ekki að skrifa, er málvenja margra – í sumum tilvikum örugglega meirihluta þjóðarinnar. Þess vegna er þetta allt saman rétt mál, samkvæmt þeirri skilgreiningu sem áður var vitnað til. En þrátt fyrir að um sé að ræða útbreiddar málbreytingar, í sumum tilvikum áratuga eða jafnvel aldar gamlar, er samt ekki „búið að leyfa þetta“, í þeim skilningi að það sé komið inn í hinn óopinbera staðal, og ég býst við að margir í þessum hópi telji þetta hinar örgustu málvillur.

Ég er samt sem áður þeirrar skoðunar að við eigum að taka áðurnefndar málbreytingar í sátt. Þær eru engin málspjöll – hrófla ekki við grundvelli málkerfisins og torvelda ekki skilning. Í stað þess að verja kröftum okkar í baráttu gegn þeim eigum við að einbeita okkur að því sem raunverulega skiptir máli fyrir framtíð íslenskunnar – að tryggja að hún sé nothæf, og notuð, á öllum sviðum. En ég veit auðvitað að mörgum finnst það undansláttur, uppgjöf og tilræði við íslenskuna að viðurkenna þessar breytingar. Og það er eðlilegt – skilgreining margra á réttu máli er nefnilega þessi: „Rétt mál er það sem mér var kennt að væri rétt mál.“

Það sem stundum er kallað „íslenskur málstaðall“ – viðmið okkar um viðeigandi málsnið og rétt mál – varð til á 19. öld þótt ræturnar séu vissulega í fornmáli. Sjálfsagt má segja að Rasmus Kristján Rask, Sveinbjörn Egilsson og Fjölnismenn hafi lagt drög að staðlinum en hann mótaðist svo ekki síst í Lærða skólanum eftir miðja öldina, einkum hjá Halldóri Kr. Friðrikssyni sem var aðalíslenskukennari skólans í hálfa öld. Björn Guðfinnsson lagði svo lokahönd á staðalinn með málfræði sinni sem flestir Íslendingar lærðu frá því um 1940 og langt fram eftir öldinni – sumir jafnvel fram á þessa öld.

Þessi staðall miðast því við það sem þótti vandað ritmál fyrir 80-100 árum. En það þarf ekki að fara nema aldarþriðjung aftur í tímann til að komast í þjóðfélag sem var gerólíkt því sem nú er. Þá var bara ein útvarpsstöð á Íslandi og bara ein sjónvarpsstöð – en fimm dagblöð. Í öllum þessum miðlum sá fólk og heyrði einungis vandað mál sem samræmdist staðlinum. Talað mál í útvarpi og sjónvarpi var nær allt undirbúið og að verulegu leyti með ritmálssniði. Blöðin voru vandlega prófarkalesin. Almennir málnotendur komust í raun varla í kynni við ritaða íslensku annarra almennra málnotenda nema í einkabréfum.

Er hægt eða skynsamlegt að ætlast til að sama málsnið þjóni nútímanum og þessari veröld sem var? Nú er þetta nefnilega allt breytt eins og allir vita. Nú er í landinu fjöldi útvarps- og sjónvarpsstöðva þar sem hver sem er getur látið dæluna ganga endalaust, án nokkurs handrits eða yfirlestrar. Dagblöðum hefur fækkað og prófarkalestri þeirra hrakað, auk þess sem netmiðlar hafa að verulegu leyti komið í stað prentaðra blaða og eru enn minna yfirlesnir. Við þetta bætast samfélagsmiðlar en algerlega óyfirlesnir textar þeirra eru helsta lesefni margra. Nú getur hver sem er skrifað – eftirlitslaust – texta sem allur heimurinn hefur aðgang að.

Það er í sjálfu sér frábært. Það er stórkostlegt að það skulu ekki lengur vera forréttindi fárra útvalinna að skrifa fyrir lýðinn. Það er augljóslega stórt skref í lýðræðisátt og á án efa eftir að hafa meiri áhrif á ýmsum sviðum þjóðfélagsins en við gerum okkur grein fyrir. En þetta hefur vitanlega mikil áhrif á málstaðalinn og hugmyndir fólks um það hvernig íslenskt ritmál sé. Þegar talsverður hluti af því máli sem fólk heyrir og sér fylgir ekki staðlinum, þá er ekki von að ungt fólk tileinki sér hann sjálfkrafa og áreynslulaust.

Við þetta bætist að íslenskan – daglegt mál – hefur vitaskuld breyst talsvert undanfarna öld. En vegna þess að staðallinn hefur ekki breyst hefur fjarlægðin þarna á milli aukist. Það þýðir aftur að málnotendur þurfa að leggja meira á sig og fá meiri kennslu og lesa meira af formlegu máli til að tileinka sér staðalmálið. En raunin er sú að þessu er þveröfugt farið. Íslenskukennsla hefur síst aukist, og rannsóknir sýna að ungt fólk les sífellt minna af bókum, þar sem staðlinum er helst fylgt.

Þetta getur ekki endað nema á einn veg: Það myndast gjá milli máls almennings og staðalsins. Þeir nemendur sem búa við ákjósanlegar aðstæður, t.d. lesa mikið og eiga langskólagengna eða aldraða foreldra – eða eru nördar – munu geta tileinkað sér staðalmálið til hlítar enn um sinn, en hætt er við að meginhlutinn geri það ekki. Hvað gerum við þá? Eigum við að halda fast í óbreyttan staðal eða breyta honum? Hverjar ættu þær breytingar að vera? Hvernig væri hægt að standa að þeim?

Hvað er „rétt mál“ og hvað er „rangt mál“? Við hvað á að miða þegar tilbrigði eru í málinu? Oft er vísað til þess að eitt sé réttara en annað vegna þess að það sé eldra – mig langar sé eldra en mér langar, ég vil eldra en ég vill, o.s.frv. Við skulum nú hugsa okkur að við kæmum okkur saman um það að telja það réttast sem væri elst, og miða þá við elstu varðveitta texta á íslensku, en hirða ekki um forsögu málsins.

Það eru samt ekki nein málfræðileg rök fyrir því að velja 12. eða 13. aldar íslensku sem viðmið, frekar en eitthvert eldra eða yngra málstig. Málið hefur alltaf verið að breytast, að vísu misjafnlega hratt; en það var engin sérstök kyrrstaða í því um 1200 – raunar síður en svo, því að á þessum tíma voru miklar breytingar á sérhljóðakerfinu að ganga yfir.Það eru því ytri aðstæður sem valda því að mál þessa tíma er notað sem viðmið – á því eru helstu fornbókmenntir okkar skrifaðar.

En af ýmsum ástæðum er alls ekki auðvelt að dæma mál „rétt“ og „rangt“ eftir þessu viðmiði. Þekking okkar á fornmálinu er ekki ótakmörkuð. Þótt við eigum töluvert af rituðum textum frá 13. öld eru þeir frekar einhæfir; mestanpart frásagnarbókmenntir af ýmsu tagi, en einnig nokkuð af lagatextum og skjölum. Þótt eitthvert orð, einhver beygingarmynd eða einhver setningagerð komi ekki fyrir í varðveittum textum getum við ekki fullyrt að það hafi ekki tíðkast í forníslensku. Það gæti sem best verið tilviljun að það hefði ekki komist á bækur – eða þær bækur sem það komst á hafi allar glatast.

Eitt af því sem gerir erfitt að miða eingöngu við fornmálið er það að við vitum sáralítið um fornt talmál. Í nútímaíslensku er munur talmáls og ritmáls töluverður, og líklega meiri en við gerum okkur grein fyrir í fljótu bragði. Það má telja víst að einhver munur hafi einnig verið á talmáli og ritmáli til forna. En hvort hann var meiri eða minni en nú, og í hverju hann var fólginn, getum við lítið sagt um. Og það er í mörgum tilvikum í meira lagi hæpið að „leiðrétta“ nútíma talmál eftir fornu ritmáli.

Þar að auki birta hinir fornu textar ekki eitthvert einlitt og dauðhreinsað mál; þar er að finna alls konar ósamræmi og ýmislegt sem nú yrði eflaust kallað „málvillur“. Í því sambandi er forvitnilegt að líta á eitt elsta varðveitta íslenska handritið, hina svokölluðu Íslensku hómilíubók frá því um 1200. Um þetta rit hefur Jón Helgason prófessor sagt: „óvíða flóa lindir íslenzks máls tærari en þar, og er sá íslenzkur rithöfundur sem ekki hefur þaullesið hana, litlu betur undir starf sitt búinn en sá prestur sem enn á ólesna fjallræðuna.“ Nú vill svo til að í þessu riti stendur iðulega ekki mig langar og okkur langar, heldur ég langa, við löngum; sögnin er sem sé höfð persónuleg, og tekur frumlag í nefnifalli.

Ef við miðum eingöngu við hvað sé elst í íslensku mætti þess vegna halda því fram að mig langar sé engu réttara en mér langar, því að ég langa sé notað í þessu forna og merka handriti. Engan hef ég samt heyrt halda því fram, enda væri það út í hött; því að hvorttveggja er að í öðrum handritum fornum er sögnin oftast ópersónuleg, og hún hefur oftast verið höfð með þolfalli á síðari öldum. En þetta dæmi sýnir okkur að ekki er umsvifalaust hægt að miða eingöngu við það elsta.

Sögnin sína (stundum rituð seena eða seen-a) er nýtt tökuorð úr ensku. Hún er notuð þegar einhver hefur séð (seen) skilaboð á samfélagsmiðli (t.d. Facebook eða Snapchat) en ekki brugðist við á þann hátt sem sendandi hefði kosið. Að sína einhvern getur þá falið í sér móðgun eða lítilsvirðingu við sendandann, ef ég skil þetta rétt (er enginn sérfræðingur á þessu sviði).

Það má auðvitað segja að þetta sé bara hrá enska sem ekki eigi að hleypa inn í málið – (reyna að) berja þetta niður hjá notendum. En það eru ekki endilega skynsamleg viðbrögð. Miklu nær væri að taka þessu jákvætt. Það er nefnilega hægt að nota svona dæmi til að kenna nemendum heilmargt um tungumálið.

Til dæmis um orðmyndun. Þrátt fyrir að uppruninn sé enskur lýsingarháttur erum við ekki í neinum vandræðum með að búa til úr honum sögn og beygja hana eins og hún væri íslenskrar ættar – Hann sínar mig alltaf, Hún sínaði mig, Þú hefur oft sínað mig (vona að ég sé að nota þetta rétt). Uppruninn er vissulega enskur, en sögnin fellur algerlega að íslensku hljóðkerfi.

Hljóðfræðilega fellur þessi sögn saman við aðra sem fyrir er í málinu en skrifuð öðruvísi, þ.e. sýna, en beygingin er önnur – nýja sögnin er sínaði í þátíð og sínað í lýsingarhætti þátíðar þótt sú sem fyrir er sé sýndi og sýnt. Þar að auki stjórnar nýja sögnin bara þolfalli (sína mig) en sú gamla þágufalli og þolfalli (sýna mér eitthvað) – þágufalli á persónunni.

Þetta má nota til að benda nemendum á þann sköpunarmátt sem býr í málinu, og þá málkunnáttu sem þau búa yfir. Þetta má líka nota til að tala um samhljómun, stafsetningu, tilbrigði í beygingum og beygingarflokka, föll og fallstjórn, og ýmislegt fleira. Og svo má auðvitað nota þetta til að ræða um nýyrði og tökuorð – hvernig íslensk orð geti verið eða megi vera, hvaða skilyrði erlend orð þurfi að uppfylla til að eðlilegt sé að taka þau upp í íslensku, o.s.frv.

Með því að taka svona á málunum, í stað þess að láta hreintungumanninn í okkur ráða, held ég að við getum vakið áhuga nemenda á móðurmálinu og margbreytileika þess, í stað þess að drepa hann niður.

Eins og flestir vita hefur lengi verið barist hatrammlega gegn hinni svokölluðu „þágufallssýki“ og hún talin hin verstu málspjöll. Þessi „sýki“ felst í því að notað er þágufall á frumlag nokkurra sagna sem áður tóku með sér þolfalls- eða nefnifallsfrumlag. Þetta eru einkum sagnirnar langa, vanta og hlakka, en einnig dreyma, kvíða og nokkrar fleiri – sumar sjaldgæfar. Einnig bregður fyrir svonefndri nefnifallshneigð þar sem notað er nefnifall í stað þolfalls sem áður var – t.d. sagt Báturinn rak á land í stað Bátinn rak á land og Ég dreymdi í stað Mig dreymdi.

En það er engin ný bóla að sagnir breyti um frumlagsfall. Sögnin vænta, sem nú hefur alltaf nefnifallsfrumlag, tók til skamms tíma iðulega með sér þolfall – Mig væntir. Sama máli gegnir um vona – á tímarit.is eru dæmin um Mig vonar eldri en dæmi um Ég vona. Jónas Hallgrímsson skrifar Mig vonar í Fjölni, og Konráð Gíslason skrifar Mig væntir í sama riti. Hvorugur þeirra hefur þótt sérstakur bögubósi í meðferð móðurmálsins – eftir Sigurði Nordal prófessor er haft: „Það sem Jónas Hallgrímsson hefur skrifað og Konráð samþykkt, það kalla ég íslensku.“

Fleiri dæmi má nefna. Á 19. öld tóku sagnirnar fækka og fjölga yfirleitt nefnifallsfrumlag. Dæmi um það má sjá í Fjölni 1839, þar sem segir „fólkið hafi ekki gjetað aukist, síðan það fór að fækka á 14. öld“ og „hjáleigur eru lagðar í eiði, til þess að ríma um heimajarðir, so að heimabændur fjölga“. Þessar sagnir taka nú ævinlega þágufallsfrumlag – við segjum fólkinu fækkar, bændum fjölgar. Samt dettur engum í hug að kalla það „þágufallssýki“.

Þarna eru fjórar sagnir – fjölga, fækka, vona og vænta – þar sem frumlagsfall hefur verið á reiki. Tvær þær fyrrnefndu taka nú þágufall í stað nefnifalls áður, en tvær þær síðarnefndu taka nú ævinlega nefnifall í stað þolfallsins sem þær tóku iðulega með sér áður. Þetta eru algengar sagnir, rétt eins og þær sem tengdar eru við „þágufallssýki“. Samt dettur engum í hug að halda því fram að breytingar á frumlagsfalli þessara sagna hafi spillt málinu á einhvern hátt. Af hverju ætti „þágufallssýkin“ þá að gera það?

Okkur hættir til að halda sú íslenska sem við erum sjálf alin upp við, hvert og eitt, sé betri og réttari en sú sem fólk af öðru landshorni eða á öðrum aldri talar, og okkur hættir til að telja að annað en það sem við þekkjum sjálf eða erum vönust sé rangt.

Fyrir allmörgum árum átti ég tal við aldraðan mann fyrir norðan, og barst tal okkar að málfari manna. Viðmælandi minn tók að býsnast yfir því hvað mál unglinga í Reykjavík væri orðið spillt; t.d. segðu þeir nú mér langar, mér vantar og annað eftir því. Ekki mótmælti ég því, en spurði á móti hvort honum fyndist þá í lagi að tala um að hitta læknirinn. Hann varð hvumsa við, en sagðist ekki vita betur en það væri fullkomlega eðlilegt og rétt mál. Ég sagði honum þá að það mætti ekki á milli sjá hvor villan þætti verri í setningunni Mér langar að hitta læknirinn. Hann þagnaði um stund, en kvað svo upp úr með það að seinni villan væri miklu minni, því að hún væri norðlenska.