Eitt af því sem ég fjallaði um í útvarpsþættinum Daglegt mál þegar ég sá um hann í tvo mánuði sumarið 1984 voru orð um breakdance. Þessi dans komst í tísku á Íslandi snemma árs 1984 – sést fyrst nefndur með þessu nafni í blöðum í mars það ár. Í maí var samnefnd kvikmynd frumsýnd á Íslandi og í dómi um hana sagði: „Þar eru gerð skil því breakdance æði sem gripið hefur Bandaríkjamenn að undanförnu, og þá einnig Íslendinga.“ Eins og þarna sést var orðið stundum haft með enskri stafsetningu en strax í mars 1984 var þó farið að skrifa það upp á íslensku, breikdans, og sú mynd hefur alla tíð verið miklu algengari. Fljótlega var þó farið að leita að íslensku heiti á dansinn og vantaði ekki að ýmsar tillögur kæmu fram.

Í Morgunblaðinu 17. júní segir: „Danskeppni í skrykk (break-dans) var haldin á skemmtistaðnum Traffic mánudaginn 3. júní sl.“ Nokkrum dögum síðar birtist í sama blaði athugasemd frá Baldri Jónssyni sem segir blaðið hafa spurt sig um íslenskt orð yfir breakdance og hann hafi stungið upp á orðinu skrykkdans eða skrykkur. Það orð var þó komið fram áður – í janúar 1984 var Heiðar Ástvaldsson danskennari spurður í DV: „Og hver er svo vinsælasti dansinn í dag?“ Hann svarar: „Ætli það sé ekki skrykkurinn.“. En í grein í Morgunblaðinu 3. ágúst stakk Baldur upp á að nota orðin skrykkir eða skrykkill um þau sem dansa skrykk. Sögnin skrykkja var líka eitthvað notuð um athöfnina. En ekki vakti skrykkurinn þó hrifningu allra.

„Mér finnst skrykkur alveg „vemmilega“ ljótt orð“ sagði Stefán Baxter í Vikunni, og Gunnar Salvarsson sagði í DV: „Oftar sitjum við þó uppi með einhver afkáraleg orð, skrípiyrði sem svo eru nefnd, eins og til dæmis skrykkur þar sem einfaldara og ólíkt smekklegra hefði verið að brúka orð eins og brek eða hreinlega breik með íslenskri stafsetningu.“ Í DV segir Páll Bergþórsson: „Mig langar að koma með aðra betri tillögu um íslenskt orð yfir breakdance. Þetta er brekdans. Orðið brek er íslensk[t] og þýðir brot samanber breksjór = brotsjór. Orðið hefur því marga kosti. Það er íslenskt, er bein þýðing á break og hljómar einnig svipað og orðið break.“ Einnig var stungið upp á að nota brokkdans um dansinn og brokkari um þau sem dansa.

Orðin skrykkur og skrykkdans voru töluvert notuð 1984 en misstu fljótt flugið – eins og dansinn gerði reyndar líka – og það fyrrnefnda kemur varla fyrir á prenti eftir 1985. Því síðarnefnda, sem komst á lista um tíu verstu nýyrði 20. aldarinnar í DV 1999, bregður hins vegar einstöku sinnum fyrir – „Skrykkdansinn er mikil list og má oft sjá nær ótrúlegar hreyfingar þegar skrykkdansarar eru í ham“ segir t.d. í Morgunblaðinu 2003; „Breakið, eða skrykkdans eins og það útleggst á íslensku, hefur verið í nokkurri lægð síðustu ár“ segir í Fréttablaðinu 2007. Orðið brekdans var andvana fætt, að ekki sé talað um brokkdans, en breikdans hefur hins vegar verið töluvert algengt alla tíð síðan 1984, þótt það hafi sótt verulega í sig veðrið eftir aldamótin.

En að lokum er rétt að vekja athygli á því sem Gunnar Salvarsson segir: „Þjóðin hefur enda ekki hingað til haft fyrir því að finna ný orð og algerlega óskyld því útlenda þegar tískudansar eiga í hlut: tvist, rokk, jenka, bömp, charleston og samba og hvað þeir heita nú allir, hafa einfaldlega verið stafsettir á íslensku eftir útlenda orðinu.“ Þetta er alveg rétt og áhugavert að velta fyrir sér hvers vegna svona mikilvægt þótti að koma með nýyrði fyrir breakdance. Mér finnst líklegt að það stafi af því að við teljum okkur skilja orðhlutana break og dance og finnist þess vegna nauðsynlegt að íslenska þá – orð sem bera með sér enskan uppruna sinn eru verr séð í málinu en orð sem eru bara hljóðastrengir sem hafa enga merkingu fyrir okkur.

Í gær sá ég á mbl.is fyrirsögnina „Elín Hall og GDRN með nýjan smell“. Mér fannst þetta svolítið skrítið vegna þess að ég hef talið að smellur merkti 'vinsælt dægurlag' eins og það er skýrt í Íslenskri nútímamálsorðabók. Umrætt lag kom hins vegar út í gær og er því tæpast orðið vinsælt enn, þótt það sé vissulega líklegt til vinsælda og það réttlæti e.t.v. þessa orðanotkun. En í framhaldi af þessu fór ég að rifja upp þegar orðið smellur, sem vitanlega er gamalt í málinu, a.m.k. frá fyrri hluta 18. aldar, var tekið upp í þeirri merkingu sem hér um ræðir. Sú merking virðist reyndar ekki vera að fullu viðurkennd enn eins og marka má af því að þótt skýringuna ‚vinsælt dægurlag‘ sé einnig að finna í Íslenskri orðabók er hún þar merkt „óforml.“

Á síðasta þriðjungi tuttugustu aldar var enska orðið hit eða hit song smám saman að lauma sér inn í íslensku. Elsta dæmi sem ég hef fundið um það er í Vísi 1962, þar sem Sigfús Halldórsson er spurður: „Getum við ekki átt von á fleiri „hit“-lögum frá þér á næstunni?“ Annað dæmi frá sjöunda áratugnum er í Alþýðublaðinu 1969: „Á plötunni eru gömlu „hit“ lögin hans og Lady Madonna og Lovely Rita eftir J. Lennon og McCartney.“ En annars fór orðið ekki að sjást að ráði fyrr en um 1973 og breiddist mjög ört út á seinni hluta áttunda áratugarins og framan af þeim níunda. Á tímarit.is eru rúm 300 dæmi um orðið, flest fyrir 1985. Orðið er oftast skrifað með bandstriki, hit-lag, en þó stundum hitlag, og iðulega gæsalappir um það eða fyrri hlutann.

Landslagið í dægurtónlist á Íslandi snöggbreyttist þegar Rás tvö tók til starfa 1. desember 1983. Skyndilega var margfalt meira talað um dægurtónlist á opinberum vettvangi en áður hafði verið. Á þessum tíma var málsnið talmiðla þó enn býsna formlegt og t.d. var skrifað nákvæmt handrit að öllum þáttum Rásar tvö. Starfsfólki þar virðist hafa þótt æskilegt að halda erlendum slettum í lágmarki og e.t.v. hafa hlustendur líka gert athugasemdir við þær. Í DV skrifar Gunnar nokkur þann 19. júlí 1984: „Nú hafa útvarpsmenn rásar 2 auglýst eftir nýyrði yfir orðið Hit-song, þ.e. lag sem slær í gegn. Ekki ætla ég að koma meö tillögu en vil eindregið lýsa stuðningi mínum við tillöguna: smellur.“ Ekki kemur fram frá hverjum þessi tillaga hafi verið.

Það er skemmst frá því að segja að þessi tillaga reyndist alger smellur. Elsta dæmi sem ég finn um þessa notkun orðsins er í plötudómum NT hálfum mánuði fyrr, 4. júlí 1984: „Þá er búið að renna svona yfir plötuna og niðurstaðan er þessi að mér finnst tilfinnanlega vanta fleiri sterka smelli (hit-lög).“ Fjölda dæma um orðið má svo finna í ýmsum fjölmiðlum strax í júlí og ágúst þetta sumar – og orðið hit-lag hætti næstum alveg að sjást. Í DV 7. september skrifar Gunnar Salvarsson: „Fjölmargir keppast nú við að böggla saman nýyrðum enda talsverð eftirspum eftir slíkum orðum, einkum í útvarpsþáttum. Sumt af þessum nýju orðum hefur lukkast vel, annað miður. Smellur er til dæmis fínt orð yfir vinsælt dægurlag sem enskir kalla „hit“.“

Á þessum tíma var Rás tvö eina útvarpsstöðin sem sem sendi út dægurtónlist og hafði því mikil áhrif, og ýmislegt má nefna sem sýnir hve fljótt orðið sló í gegn. Strax í september kom út platan „Á slaginu – 12 smellir“ sem „er meiriháttar safnplata með öllum vinsælustu smellunum í dag“. Á dagskrá Fréttaútvarpsins, útvarpsstöðvar sem var rekin (ólögleg) í viku í verkfalli BSRB í október var liðurinn „Smellir – Það allra nýjasta úr poppheiminum“. Í nóvember kom út fyrsta tölublað af nýju unglingablaði sem hét Smellur. Auk þess urðu til samsetningar af orðinu eins og ellismellur um gömul lög sem voru vinsæl á sínum tíma, sumarsmellur, partísmellur, ofursmellur, stórsmellur, poppsmellur, rosasmellur, Eurovisionsmellur o.fl.

Þótt hit-lag hyrfi næstum alveg úr prentmiðlum eftir 1984 hefur það nú verið endurvakið í breyttri mynd – hittari. Elsta dæmi um það er í DV 31. október 1983: „Á plötunni eru 11 pottþétt McCartney-lög hverju öðru betra og syngur Michael Jackson með McCartney 2 HITTARA.“ Örfá dæmi eru um orðið frá næstu árum og kannski hefði það náð fótfestu ef smellur hefði ekki komið fram skömmu síðar. En undir aldamótin komst orðið skyndilega í mikla notkun og nú eru rúm 400 dæmi um það á tímarit.is. Í áratug frá 1997 eru langflest dæmin um orðið í DV og það virðist hafa stuðlað að útbreiðslu þess. Þetta orð fellur í sjálfu sér ágætlega að málinu og ekkert við það að athuga, en það hefur ekki komist inn í orðabækur enn sem komið er.

Þrátt fyrir þennan uppgang orðsins hittari er smellur enn mikið notað, a.m.k. í fjölmiðlum, en ég veit ekki hversu mikið það er notað í daglegu máli og í tónlistargeiranum. Það hefur einnig verið notað um ýmislegt fleira sem hefur slegið í gegn en lög, svo sem leiksýningar, uppistönd o.fl. Kosturinn við orðið er að það er stutt og lipurt í samsetningum en auðvitað var það til í málinu fyrir í annarri merkingu og einhverjum getur fundist það ókostur. En mér finnst þetta skemmtilegt dæmi um nýyrði (eða réttara sagt nýmerkingu) sem var sett fram til höfuðs erlendu orði sem var komið í mikla notkun og sló umsvifalaust í gegn. Slík dæmi eru ekki mörg. Ég sá einmitt um þáttinn Daglegt mál í útvarpinu í júlí og ágúst 1984 og fylgdist með þessu gerast.

Í gær var spurt hér út í lýsingarorðið skítsæll sem fyrirspyrjandi hafði heyrt notað í merkingunni 'sem hrindir frá sér óhreinindum' eða eitthvað slíkt og vildi forvitnast um hvort sú merking væri algeng. Venjuleg merking orðsins er 'sem safnar auðveldlega á sig óhreinindum' þannig að í því tilviki sem spurt var um hafði merkingunni verið snúið á haus. Það er kannski ekkert undarlegt – skítsæll er ekki algengt orð, aðeins um 120 dæmi frá síðustu 130 árum á tímarit.is, og það má alveg halda því fram að það sé ekki mjög gagnsætt merkingarlega vegna þess að oftast er sæll jákvætt orð í huga fólks. En í samsetningum merkir það oft 'sem safnar að sér' eða 'sækir ' – auðsæll safnar að sér auð, vinsæll safnar að sér vinum, skítsæll safnar að sér skít.

Elsta dæmi um orðið er í Ísafold 1892: „Hve skíturinn er sumum mönnum eiginlegur, má meðal annars sjá af því, að sumstaðar eru menn kallaðir mis-»skítsælir«; jeg hef meira segja heyrt menn vera drjúga af því að vera það, því það sje auðsmerki.“ Í Bjarka 1902 segir um þjóðflokk á Borneó: „Þeir eru fram úr hófi skítsælir; þeir skýla sjer með óhreinum tuskum, sem þeir binda um lendar og höfuð.“ Í Lögbergi 1904 segir: „Skítsæll, tóbakstiggjandi og spýtandi maður ætti þó að taka dálítið tillit til konunnar sinnar, sem er að reyna til að þrífa heimili hans og halda því hreinu.“ Fjögur elstu dæmin um orðið vísa til fólks, og mér finnst merkingin þarna ekki bara vera 'sem safnar auðveldlega á sig óhreinindum', heldur til viðbótar 'og finnst það í lagi'.

Þetta samræmist öðrum samsetningum með -sæll sem langflestar vísa eingöngu til fólks, en fljótlega var þó farið að nota skítsæll um hluti: „Ekki gátu þeir gert þetta til að spara efnið og skítsælli eru skálmarnar að neðan“ segir í Þjóðviljanum 1905. Eftir það virðist orðið sjaldan notað um fólk, nema í háði eins og í erindi Helgu Sigurjónsdóttur á Rauðsokkafundi 1970: „Eftir sápuauglýsingum að dæma virðast konur vera mjög skítsælar.“ Raunar er orðið mjög sjaldgæft á prenti fram yfir 1980, en á seinustu áratugum er það stundum notað í auglýsingum sem eru birtar hvað eftir annað og það hleypir tíðninni nokkuð upp. Orðið er þó mun meira notað í óformlegu málsniði – 89 dæmi eru um það í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar.

Þegar ég fór að skoða þetta orð rakst ég fljótlega á annað orð sem gefið er sem samheiti við skítsæll í Íslenskri samheitaorðabók. Það er orðið saurljótur sem ég kannaðist ekki við, enda virðist það vera alveg horfið úr málinu – ekki nema 20 dæmi á tímarit.is, þar af aðeins eitt eftir 1956. Þetta orð er mun eldra – elsta dæmi um það er í þýðingu Odds Gottskálkssonar á Nýja testamentinu frá 1540: „hverjum sá skammsamlegur lýður alla meinbægni gjörði meður þeirra saurljótu líferni.“ Þarna er reyndar ekki víst að orðið hafi sömu merkingu, en hún er a.m.k. komin til í Ritum Lærdómslistafélagsins í lok 18. aldar: „en viðurinn verður að vera hreinn, því fiskurinn er viðkvæmur og saurljótur.“ Öfugt við skítsæll er saurljótur aldrei notað um fólk.

Það má halda því fram að saurljótur sé „betra“ orð en skítsæll, í þeim skilningi að báðir orðhlutarnir, saur og ljótur, hafa neikvæða merkingu og vissulega þykir neikvætt að vera skítsæll/saurljótur. Á hinn bóginn getur verið að þetta hafi unnið gegn orðinu – það hafi einfaldlega þótt óviðeigandi og þess vegna hafi skítsæll, sem upphaflega hafi verið notað um fólk eins og flestar aðrar samsetningar með -sæll og haft merkinguna 'sem safnar auðveldlega á sig óhreinindum (og finnst það í lagi)', verið gripið í staðinn sem eins konar skrauthvörf. Þetta eru vissulega bara vangaveltur en mér finnst þetta ekkert útilokað. En hvað sem því líður er æskilegt að halda sig við hefðbundna merkingu orðsins skítsæll – eða endurvekja saurljótur.

Lýsingarorðið sammála kemur fyrir þegar í fornu máli þótt það sé ekki algengt – Ordbog over det norrøne prosasprog hefur aðeins fjögur dæmi um það. Það er athyglisvert að í þeim öllum er það í sambandinu sáttir og sammála – „Nú erum vér sáttir og sammála hvar sem vér finnumst á landi og á legi“ segir t.d. í Heiðarvíga sögu. Þetta samband var algengt fram undir miðja síðustu öld, og öfug röð, sammála og sáttir, kemur einnig fyrir en er mun sjaldgæfari. Bæði samböndin virðast vera á útleið úr málinu – aðeins níu dæmi eru um þau frá þessari öld á tímarit.is. Því kemur það nokkuð á óvart að 18 dæmi eru um samböndin í samfélagsmiðlahluta Risamálheildarinnar. En sammála tengist ekkert sérstaklega við sáttur í mínu máli.

Í Íslenskri orðabók er sammála skýrt 'samþykkur, á sama máli, samdóma, samhuga' og í Íslenskri nútímamálsorðabók 'sem er á sama máli, samþykkur'. Í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 er sammála einhverjum skýrt 'enig med en' og við erum sammála er 'vi er enige'. Þarna er merkingin 'samþykkur' sem sé ekki nefnd. Í An Icelandic-English Dictionary eftir Richard Cleasby og Guðbrand Vigfússon er skýringin 'agreeing', en skýring Fritzners á orðinu í fornmálsorðabók sinni, Ordbog over det Gamle Norske Sprog, er hins vegar 'som taler, kan tale sammen med andre'. Það á væntanlega að skilja svo að þeir sem eru sammála geti talast við, án þess að vera endilega sama sinnis – um þá merkingu er haft sambandið vera á einu máli.

Í nútímamáli held ég að sammála hafi í máli flestra þær merkingar sem lýst er í Íslenskri orðabók og Íslenskri nútímamálsorðabók. En ekki fellur það öllum í geð. Árni Böðvarsson segir í bókinni Íslenskt málfar: „Menn eru stundum sammála, ég get verið sammála þér eða samþykkur tillögu þinni. Á nútíma íslensku eru menn ekki sammála tillögu, heldur flytjanda hennar.“ Guðni Kolbeinsson segir í Helgarpóstinum 1995: „„Ég er alveg hjartanlega sammála þessu hjá þér,“ heyrist iðulega. Já, of oft, því að þetta er beinlínis rangt. Við getum ekki verið sammála því sem einhver segir. Þá værum við á sama máli og málefnið — sem augljóslega er rökleysa. Reynum að vera sammála hvert öðru og þar með samþykk því sem sagt er.“

Hannes Hólmsteinn Gissurarson sagði í Andvara 1994: „Maður getur verið sammála öðrum manni um skoðun, hugmynd eða gagnrýni, en hann er ekki sammála skoðuninni, hugmyndinni eða gagnrýninni, heldur samþykkur henni.“ Í Morgunblaðinu 1996 segir: „Væri rétt að segja: Hann er sammála kenningu minni? Svar: Betra þætti að segja: Hann er mér sammála um kenningu mína, eða: Hann er kenningu minni samþykkur.“ Þarna er sagt að eingöngu sé hægt að vera sammála fólki, ekki sammála einhverju. Vissulega vísar sammála eingöngu til fólks í fornmálsdæmum, og í dæmum fram undir lok 19. aldar. En í eldri dæmum er fólk annaðhvort sammála án nokkurrar skýringar eða sammála um eitthvað – og stundum sammála í einhverju.

Það virðist ekki vera fyrr en eftir miðja 19. öld sem sammála fer að taka með sér nafnorð í þágufalli. Elsta dæmi sem ég hef rekist á um það er í Norðra 1858 þar sem segir: „Monrað, einhver hinn merkasti þingmaður Dana, kvaðst ekki geta orðið Lehrmann sammála.“ Í Víkverja 1873 segir: „Eg er sammála þeim manni sem ritað hefir greinina um kvennaskólann.“ Þágufallsorðið vísar í fyrstu alltaf til fólks, en það breyttist fljótlega – „Það munu því allir taka vel á móti „Norðurljósinu“, hvert heldur þeir eru sammála eða andstæðir þjóðmálaskoðunum Þingeyinga“ segir í Akureyrarpóstinum 1886. Í Lýð 1889 segir: „get ég þó ekki verið því sammála, að skólinn sé á heljarþröminni.“ Þar er merkingin 'samþykkur' greinilega komin til.

Allmörg dæmi um þá merkingu koma fyrir undir lok 19. aldar og fer fjölgandi þegar líður á 20. öld, og hún er vitaskuld mjög algeng í nútímamáli – enda gefin athugasemdalaust í orðabókum eins og áður segir. Mig rámar í að hafa heyrt amast við henni einhvern tíma fyrir löngu, annaðhvort í kennslu eða útvarpsþættinum Daglegt mál, en ég hef ekki orðið var við slíkar athugasemdir nýlega – þetta er t.d. ekki nefnt í Málfarsbankanum. Enda væri fráleitt að gera athugasemdir við notkun sammála í merkingunni 'samþykkur'. Eins og áður segir er sammála einhverjum ekkert síður nýjung en sammála einhverju og það virðist vera lítill aldursmunur á elstu dæmum um þetta tvennt – á annað hundrað ára hefð komin á hvort tveggja.

Á mbl.is var í gær frétt með fyrirsögninni „Ekki gerð krafa um íslenskukunnáttu“. Þar var sagt frá drögum að nýrri reglugerð heilbrigðisráðherra um „meðferð umsókna þriðjaríkisborgara um starfsleyfi og sérfræðileyfi“ sem nú eru í samráðsgátt. Í drögunum segir m.a.: „Íslenskukunnátta er ekki skilyrði fyrir starfsleyfi en vinnuveitandi heilbrigðisstarfsmanns skal ganga úr skugga um að heilbrigðisstarfsmaður búi yfir nauðsynlegri tungumálakunnáttu sem og þekkingu á lögum og stjórnvaldsfyrirmælum sem talin er nauðsynleg til að geta starfað sem heilbrigðisstarfsmaður, einkum vegna öryggis og samskipta við sjúklinga.“ Í lögum er þó heimilt að gera kröfur um íslenskukunnáttu en ólíklegt að það ákvæði verði nýtt.

Það væri erfitt og óraunhæft að setja sig upp á móti þessu, þó ekki væri nema vegna þess að í skýringum kemur fram að breytingin „verður til samræmis við það sem gildir um umsækjendur frá ríkjum innan EES og Sviss og kemur því einnig til með að auka jafnræði milli erlendra umsækjenda“. Þar fyrir utan er Ísland orðið fjölmenningarlegt samfélag, okkur sárvantar fólk með sérþekkingu og kunnáttu á ýmsum sviðum, og það er óraunhæft að gera ráð fyrir því að fólk sem hingað kemur byrji á því að læra íslensku áður en það tekur til starfa á sérsviði sínu. Ég hef áður nefnt að það samrýmist tæpast lögum um stöðu íslenskrar tungu og íslensks táknmáls að ráða fólk í störf hjá ríkinu án íslenskukunnáttu, og brýnt að breyta þeim lögum.

Vitanlega er þetta samt enn einn vitnisburður um veikta stöðu íslenskunnar sem mikilvægt er að stjórnvöld bregðist við. En viðbrögðin mega hvorki vera uppgjöf né útlendingaandúð. Á undanförnum árum hafa stjórnvöld iðulega gripið til mótvægisaðgerða gegn ýmsum utanaðkomandi vandamálum og hremmingum sem landið, þjóðin eða einstakir hópar hafa lent í – mótvægisaðgerða vegna áhrifa covid-19, vegna losunar gróðurhúsalofttegunda, vegna verðbólgu o.s.frv. En einnig er stundum gripið til mótvægisaðgerða vegna aðgerða stjórnvalda sem valda skaða á ákveðnum sviðum en eru samt taldar borga sig þegar á heildina er litið. Gott dæmi um það eru mótvægisaðgerðir vegna umhverfisáhrifa Kárahnjúkavirkjunar.

Íslenskan glímir nú við mikinn utanaðkomandi þrýsting sem stafar ekki síst af mikilli fjölgun fólks með annað móðurmál en íslensku. Þessi fjölgun er æskileg og nauðsynleg í sjálfu sér en veldur íslenskunni vanda og setur stöðu hennar sem aðalsamskiptamál í landinu og burðarás þjóðfélagsins í hættu. En í stað þess að reyna að létta af hinum utanaðkomandi þrýstingi þurfum við að styrkja íslenskuna svo að hún standist hann og beita til þess ýmsum mótvægisaðgerðum. Máltækniáætlun stjórnvalda er af þeim toga, en nú er mikilvægast að stórauka og bæta framboð á kennslu, kennsluefni og kennurum í íslensku sem öðru máli. Einnig þarf að styrkja íslenska fjölmiðla og bókaútgáfu, auka framleiðslu á íslensku afþreyingar- og fræðsluefni, o.fl.

Mótvægisaðgerðir eru dýrar. Mótvægisaðgerðir vegna covid-19 kostuðu um 450 milljarða en það er ekki raunhæfur samanburður. Mótvægisaðgerðir vegna Kárahnjúkavirkjunar kostuðu um 1,7 milljarða á núverandi verðlagi, auk þess sem Landsvirkjun áætlaði að verja árlega 300 milljónum á núverandi verðlagi til „mótvægisaðgerða við Hálslón og vöktunarrannsókna“. Framlag ríkisins til mótvægisaðgerða vegna þrýstings á íslenskuna verður að vera töluvert meira en það. Einhverjum kann að finnast það mikið fé, og það er alveg rétt, en þá verður að hafa í huga hvað er í húfi. Fjármálaáætlun vakti vissulega ekki mikla bjartsýni, en nú bíðum við eftir aðgerðaáætlun ráðherranefndar sem átti að leggja fram 27. mars en ekki er komin fram.

Oft eru gerðar athugasemdir við notkun sagnarinnar veita. Í bókinni Íslenskt málfar segir Árni Böðvarsson að hún hafi „tvær aðalmerkingar í nútímamáli sem koma fram í samböndunum veita vatni á land og veita fjárstuðning. Í hlutrænu merkingunni, um vatnið, er alltaf notað þágufall (tækisfall), en að réttu lagi þolfall í þeirri fjárhagslegu. Því er vondur stíll að tala um að „veita peningum til e-s, veita fjármunum til Kontraskæruliða“ í stað veita peninga, fjármuni.“ Málfarsbankinn er á sama máli – en notkun þágufalls með veita í sambandinu veita fé er ekki ný af nálinni. Það er þó ekki auðvelt að finna upphaf hennar vegna þess að fé er eins í þolfalli og þágufalli og því er aðeins hægt að skera úr um fallið að lýsingarorð fylgi.

Jón G. Friðjónsson hefur bent á að þolfallið er eldra og upprunalegra í þessari merkingu og sambönd með því koma til á seinni hluta 19. aldar, en ótvíræð dæmi um þágufallið eru þó litlu yngri. Í Vestra 1907 segir: „Útsala þessi gæti orðið til þess að veita miklu fje inn í landið.“ Í Morgunblaðinu 1919 segir: „Þessi ráðstöfun Bandaríkjanna mun mjög bæta úr atvinnuleysinu, sem nú er hið megnasta í Danmörku, og þannig veita miklu fé inn í landið.“ Í Lögréttu 1921 segir: „En aðrir lögðu áherslu á það, að þessi atvinnuvegur hefði veitt miklu fje inn í landið.“ Í Tímanum 1923 segir: „Hinar stóru íþróttasýningar mundu veita miklu fé í þennan sjóð.“ Í Alþýðublaðinu 1924 segir: „Á næstu árum þarf að veita miklu fé til landbúnaðarins.“

Í nútímamáli er bæði þolfall og þágufall algengt í þessum samböndum en erfitt er að átta sig á hlutfallslegri tíðni fallanna vegna þess að þau falla saman í orðinu fé eins og áður segir. Um ástæður þess að þágufall er iðulega notað í stað þolfalls segir Málfarsbankinn: „Þegar sagt er að miklum fjármunum hafi verið veitt til verkefnis (í stað: miklir fjármunir hafa verið veittir til verkefnisins) er e.t.v. um að ræða áhrif frá sagnorðinu verja (miklum fjármunum hefur verið varið til verkefnisins) en aðrir líta á þetta sem myndmál þar sem líkingin sé sótt til áveitu.“ Mér finnst engin ástæða til að tala um þetta sem „myndmál“ – þarna er einfaldlega um það að ræða að sögnin er notuð í „hlutrænu“ merkingunni, svo að notað sé orðalag Árna Böðvarssonar.

Það má styðja ýmsum rökum. „Þegar sögnin stýrir þolfalli merkir hún afhenda, láta í té“ segir Málfarsbankinn, en „[þ]egar sögnin stýrir þágufalli merkir hún frekar dreifa“. Í elstu dæmunum um þágufallið er talað um að veita miklu fé inn í landið eins og fram kom hér á undan. Þar er enginn ákveðinn viðtakandi og því ekki verið að afhenda neinum neitt eða láta einhverjum eitthvað í té, heldur er beinlínis verið að dreifa fé eða láta það renna til landsins. Þarna er því ekki um myndmál eða líkingu að ræða, heldur er veita notuð í bókstaflegri merkingu. Þetta yfirfærist svo á önnur tilvik þar sem verið er að veita fé/fjármunum í tiltekin verkefni eða til tiltekinna verkefna eða viðtakenda – þar er merkingin 'dreifa, láta renna' mjög eðlileg.

Þetta má líka sjá á því að þágufallið er bundið við fjárveitingar í venjulegum skilningi – aldrei er talað um að *veita styrkjum, *veita láni eða slíkt. Ástæðan er væntanlega sú að þar er ákveðinn viðtakandi og merkingin 'afhenda, láta í té' liggur beint við. Þegar veita tekur tvö andlög er fé eða fjármunir aldrei í þágufalli – ekki er sagt *veita félaginu fjármunum þótt sagnir geti tekið tvö þágufallsandlög, svo sem lofa félaginu fjármunum. Þarna gegnir sama máli – þegar viðtakandi er tilgreindur í fyrra andlaginu liggur merkingin 'afhenda, láta í té' beint við. Niðurstaðan er sú að bæði veita miklu fé og veita mikið fé sé fullkomlega eðlilegt og rétt mál – á þessu tvennu er nokkur merkingarmunur en báðar merkingarnar sér eiga langa hefð.

Orðið þarsíðast í merkingunni 'næstsíðast' er hátt í fimmtíu ára gamalt í málinu a.m.k. – elsta dæmi sem ég hef séð um það er í Dagblaðinu 1977: „Hingað kom hann um þarsíðustu helgi.“ Frá níunda áratugnum eru nokkur dæmi um orðið en þeim fjölgar svo verulega upp úr 1990 og sérstaklega eftir 2000. Á tímarit.is eru rúm 1500 dæmi um orðið og í Risamálheildinni eru um 1200 dæmi. Þótt orðið sé vissulega hlutfallslega algengara í óformlegu málsniði en formlegu kemur það fyrir í öllum textategundum – er mjög algengt í ræðum á Alþingi og meira að segja komið inn í dóma og lög. Orðið er langoftast lýsingarorð en kemur einnig fyrir sem atviksorð – „Við fengum silfur síðast þegar við fórum og brons þarsíðast“ segir í Fréttablaðinu 2008.

Í þætti Gísla Jónssonar um íslenskt mál í Morgunblaðinu var árið 1999 birt tilgáta Björns Ingólfssonar um tilurð orðsins: „Einhver málfátæklingur kom óvenju illa niður eftir „gleðina“ sem haldin var helgina fyrir síðustu helgi. Frá þessu ætlaði hann að segja vinnufélaga sínum á byggingarkrananum eða í síldarbræðslunni og mundi ekki hvernig hann átti að orða það. Hann rámaði þó í að helgin eftir næstu helgi heitir þarnæsta helgi. Þar með rann upp ljós. Þetta hlaut þá að hafa verið þarsíðasta helgi þegar teitin mislukkaðist. Þar með var orðið þarsíðastur komið í umferð og hver át upp eftir öðrum. Ég heyri þetta allt í kringum mig […]. Mér virðist jafnvel rígfullorðið fólk vera búið að gleyma því sem það ólst upp við; að tala um næstsíðast.“

Ólíklegt er að tildrög að myndun orðsins hafi verið með nákvæmlega þeim hætti sem þarna er lýst en grundvallarhugmyndin er væntanlega rétt – orðið þarsíðast hefur örugglega orðið til fyrir áhrif frá þarnæst. Það er svo sem ekki órökrétt að álykta að fyrst þarnæst merkir 'það sem kemur á eftir því næsta' hljóti 'það sem kemur á undan því síðasta' að vera þarsíðast. En löng hefð er fyrir orðinu næstsíðast um þessa merkingu og því eðlilegt að þarsíðast strjúki mörgum öfugt. Í bréfi á bloggsíðu Eiðs Guðnasonar árið 2011 sagði að í „þarsíðustu viku“ væri „beinlínis klúðurslegt orðalag“ og í öðru bréfi á sömu síðu árið 2013 sagði: „Orðskrípið ,,þarsíðast“ hefur einhvern veginn komizt inn í kollinn á ungu fréttafólki og sést nú æ oftar.“

Vitanlega er þarsíðast ekkert frekar „orðskrípi“ en þarnæst – orðmyndunin er alveg hliðstæð. Það sem angrar fólk er annars vegar að þetta er tiltölulega nýlegt orð – þótt það sé að verða hálfrar aldar gamalt – og hins vegar að það kemur í stað annars orðs sem rík hefð er fyrir í málinu, næstsíðast. Því fer samt fjarri að þarsíðast sé að útrýma næstsíðast – síðarnefnda orðið er 3,5 sinnum algengara í 21. aldar textum í Risamálheildinni. En þrátt fyrir aldur, tíðni og útbreiðslu er þarsíðast er ekki að finna í helstu orðabókum, Íslenskri orðabók og Íslenskri nútímamálsorðabók, hvorki sem lýsingarorð né atviksorð – og ekki heldur í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls. Mér finnst mál til komið að viðurkenna þarsíðast og taka það í orðabækur.

En það er ekki þannig að þarsíðast geti alltaf komið í stað næstsíðast. Talað er um þarsíðustu helgi, þarsíðustu viku, þarsíðasta fund o.s.frv. Hins vegar er tæplega sagt *hann var þarsíðastur í hlaupinu eða *við hittumst þarsíðasta dag hvers mánaðar – þar verður að segja hann var næstsíðastur í hlaupinu og við hittumst næstsíðasta dag hvers mánaðar. Ástæðan er sú að merking orðsins þar er afstæð, og sama gildir um samsetningar af því – miðast við þann punkt í tíma eða rúmi sem mælandinn er staddur á. En í hann var næstsíðastur í hlaupinu og við hittumst næstsíðasta dag hvers mánaðar er merkingin ekki afstæð og því á þarsíðast ekki við. Þarna er því kominn upp nýr greinarmunur sem auðgar málið – er það ekki skemmtilegt?

Fyrir rúmu ári birtist í Fréttablaðinu grein sem hét „Íslenska þjóðin að breytast úr mönnum í fólk“. Þar var vísað til þess að á seinustu árum ber nokkuð á því að samsetningar sem enda á -fólk eru notaðar þar sem (meiri) hefð er fyrir orðum sem enda á -menn. Í upphafi greinarinnar sagði: „„Nær öllu Sjálfstæðisfólki líst vel á ríkisstjórnina“. Þannig var fyrirsögn forsíðufréttar Fréttablaðsins 15. desember síðastliðinn. Fyrir nokkrum árum hefði fyrirsögnin án efa verið: „Nær öllum Sjálfstæðismönnum líst vel á ríkisstjórnina“.“ Það hefur verið amast við því að orð eins og lögreglufólk, björgunarfólk, hestafólk og stuðningsfólk séu notuð í stað samsetninga með -maður, og ótal sinnum hefur verið kvartað undan þessu í Málvöndunarþættinum.

Í Fréttablaðsgreininni er haft eftir Sóleyju Tómasdóttur „að ef manni sé skipt út fyrir fólk virðist sem útkoman verði misþjál. „Íþróttafólk“ þyki núorðið gott og gilt orð en önnur orð eins og þingfólk eða lögfólk eigi lengra í land. Skýringin gæti verið að sum þessara orða eigi sér karlsögulegri rætur en önnur. Eftir því sem konur verði meira áberandi í íþróttum sé auðveldara að tala um íþróttafólk. Erfiðara sé enn að tala um „lögfólk“, sennilega vegna þess að ímynd stéttarinnar sé enn ansi karllæg í hugum fólks.“ Í framhaldi af þessu fannst mér áhugavert að skoða 100 algengustu orðmyndir í Risamálheildinni sem enda á -menn og athuga hvort samsvarandi orð sem enda á -fólk fyndust á tímarit.is – og hversu gömul þau væru í málinu.

Ég sleppti sérnöfnum eins og Bandaríkjamenn, Norðmenn, Eyjamenn, Skagamenn, Valsmenn o.fl. Niðurstaðan var sú að 93 af þessum 100 orðum eiga sér samsvaranir með -fólk – sumar hverjar vissulega sjaldgæfar. Níu orð koma fyrir í eitt til tíu skipti en 26 koma fyrir oftar en þúsund sinnum, þar af 12 oftar en tíu þúsund sinnum. Orðin sem aldrei koma fyrir eru *forfólk, *lögfólk, *markfólk, *stjórnarþingfólk, *sýslufólk, *varnarfólk og *vígafólk. Þetta er skiljanlegt – samsvarandi samsetningar með -maður eru sjaldnast notaðar um (kynjablandaða) hópa heldur um einstaklinga (formaður, lögmaður, markmaður, sýslumaður, varnarmaður). Hins vegar verður að líta á það sem tilviljun að orðin *stjórnarþingfólk og *vígafólk koma ekki fyrir.

Þegar einstök dæmi eru skoðuð er greinilegt að ef vitað er að hópurinn sem um ræðir er blandaður er rík tilhneiging til að nota samsetningu með -fólk frekar en -menn. Gott dæmi um það er orðið skákfólk sem kemur í fyrsta sinn fyrir í fyrirsögn í Vísi 1964: „Tekið á móti frægu skákfólki á Reykjavíkurflugvelli: Gosið við Eyjar var það sem hreif hugi skákfólksins mest.“ Þarna voru fjórir erlendir skákmeistarar að koma til landsins til að taka þátt í fyrsta Reykjavíkurskákmótinu og í þeirra hópi var ein kona, heimsmeistarinn Nona Gaprindashvili. Á þessum tíma var mjög óvenjulegt að konur tækju þátt í sterkum skákmótum og þeim sem skrifuðu fréttina hefur greinilega fundist óeðlilegt að tala um blandaðan hóp sem skákmenn.

Áður hefur verið bent á að margar samsetningar með fólk eru gamlar – í Heimskringlu Snorra Sturlusonar koma fyrir orðin bónda­fólk, byggðarfólk, býjar­fólk, bæjar­fólk, fátækisfólk, fjölkynng­is­fólk, hern­aðarfólk, ill­þýð­is­fólk, inn­an­landsfólk, landsfólk, mannfólk og þingfólk. Elstu dæmi á tímarit.is um rúmlega fimmtung orðanna í þessu safni eru frá nítjándu öld, og um helmingur er meira en níutíu ára gamall. Aðeins tvö orð, bæði mjög sjaldgæf (slökkviliðsfólk og bandafólk) eru frá þessari öld – og þrjú til viðbótar frá því eftir að Kvennalistinn kom fram. Það er því ekki hægt að halda því fram að samsetningar með -fólk séu einhver ný uppfinning femínista þótt vissulega hafi notkun margra þessara orða aukist á síðustu árum.

Orðið fólk er auðvitað rammíslenskt og hefur verið notað sem seinni liður samsettra orða allt frá fornu máli. Þessi orð eru yfirleitt lipur þótt vitanlega hljómi nýjar samsetningar af þessu tagi oft undarlega og þeim þurfi að venjast eins og öðrum nýjum orðum. Það er fráleitt að halda því fram að einhver málspjöll eða „gelding“ tungumálsins felist í því að nota samsetningar með -fólk í stað -menn þegar vísað er til hópa, þótt óneitanlega sé óheppilegt að ekki skuli hægt að nota samsetningar með -fólk í stað -maður í vísun til einstaklinga. En meginatriðið er að öllum er vitanlega frjálst að halda áfram að nota samsetningar með -menn, en engin ástæða er til að amast við því að þau sem kjósa fremur að nota – og búa til – samsetningar með -fólk geri það.

Hér hefur stöku sinnum verið minnst á forsetningar með staðanöfnum sem geta verið misjafnar eftir landshlutum. Stundum notar heimafólk tiltekna forsetningu en fólk annars staðar á landinu þekkir ekki málvenjuna og notar því iðulega aðra forsetningu. Nýlega var hér rætt um Neskaupstað í þessu sambandi. Þar er málvenja heimafólks að segja í Neskaupstað en hjá öðrum er á Neskaupstað hins vegar algengt. Í slíkum tilvikum er sjálfsagt að kynna sér málvenju heimafólks ef þess er kostur og virða hana. En forsetningar eru ekki það eina í meðferð örnefna sem getur verið mismunandi milli heimafólks og annarra. Það er líka algengt að örnefni séu borin fram á ólíkan hátt eftir því hvort fólk þekkir þau frá blautu barnsbeini eða ekki.

Eitt slíkt dæmi er Slútnes í Mývatni – sem er reyndar eyja en ekki nes. Í máli staðkunnugra er þetta borið fram með aðblæstri, [stluhtnɛs], eins og skrifað væri Slúttnes – og sá ritháttur sést reyndar stundum. En í munni þeirra sem ekki þekkja til er þetta líklega oftast [stluːtnɛs], með löngu ú, eins og í sögninni slúta. Fyrri hluti nafnsins er talinn vera nafnorðið slútur sem er eldra heiti á gulvíði. Annað dæmi er svo Stafnes á Reykjanesskaga. Það mun yfirleitt vera borið fram með b, [stapnɛs], í máli heimafólks, eins og skrifað væri Stabnes og er rithátturinn Stafnnes til marks um það. En annað fólk ber þetta líklega oftast fram með v, [stavnɛs]. Sagt er að nesið sé kennt við boða sem nefnist Stafur en reyndar heitir nesið Starnes í eldri heimildum.

Í þessum örnefnum eru tvær íslenskar hljóðkerfisreglur að verki – aðblástursregla í Slútnes og lokhljóðunarregla í Stafnes. Þar sem tn (og tl) standa saman í ósamsettum orðum kemur jafnan fram aðblástur, þ.e. h er skotið inn á undan hljóðasambandinu, í orðum eins og vatn, vetni, slitna o.s.frv. Þetta gerist hins vegar ekki ef orðhlutaskil eru milli t og n, í orðum eins og rót-naga, skít-nóg, smit-næmur, flat-nefur o.s.frv. – og ekki í Slút-nes nema í máli staðkunnugra. Svipað er með fn – önghljóðið f (v) breytist jafnan í lokhljóðið b á undan n (og l) í ósamsettum orðum, eins og nafn, nefna, stafn o.s.frv. En þetta gerist ekki ef orðhlutaskil eru milli f og n, í orðum eins og hrif-næmur, of-nýttur, of-næmi, af-not – og ekki í Staf-nes nema í máli staðkunnugra.

Örnefni sem ekki eru í nærumhverfi okkar lærum við oftast eftir máltökuskeið og iðulega af bók. Þá reynum við yfirleitt að greina orðin í frumeindir sínar til að skilja þau og áttum okkur á því að Slútnes er samsett úr slút- og -nes, og Stafnes er samsett úr staf-og -nes. Þess vegna beitum við ekki aðblástursreglu eða lokhljóðunarreglu í þeim, eins og við myndum gera í ósamsettum orðum. En fyrir þeim sem alast upp við þessi örnefni frá blautu barnsbeini hafa hlutar þeirra enga merkingu – orðin eru bara heiti á tilteknum stöðum. Þau eru þess vegna skynjuð sem ein heild, ekki sem samsett orð, og þar af leiðandi er hljóðkerfisreglum beitt á þau eins og þau væru ósamsett. Þetta er skýringin á þeim framburðarmun sem þarna kemur upp.