Í gær sá ég hneykslast á því í Málvöndunarþættinum að í Krakkafréttum Ríkisútvarpsins hefði verið sagt „Starfsmenn dýragarðsins útbjóu ýmsar kræsingar handa pöndunum“, og í fyrradag var á sama vettvangi vísað í að í fréttum Ríkisútvarpsins hefði verið sagt „Tveir jarðskjálftar yfir þremur að stærð skuku Reykjanesskaga í morgun“. Þarna eru það myndirnar útbjóu og skuku sem verið er að gera athugasemdir við – venjulegar og viðurkenndar beygingarmyndir eru útbjuggu og skóku og sú mynd var reyndar mjög fljótlega sett í fréttina í stað skuku. Þótt engin ástæða sé til að ætla að myndirnar útbjóu og skuku séu útbreiddar, og þær hljóti (enn sem komið er) að teljast rangt mál, er ómaksins vert að velta því fyrir sér hvernig þær koma til.

Langflestar sagnir málsins eru veikar, mynda þátíð með sérstakri endingu sem er ýmist -ði, -di eða -ti eftir gerð stofnsins (tala – talaði, dæma – dæmdi, missa – missti). En (út)búa og skaka eru hins vegar sterkar sagnir, sem merkir að þær mynda þátíð með sérhljóðabreytingum, svokölluðum hljóðskiptum – oftast breytast reyndar einhver samhljóð líka. Sterkar sagnir eru ekki nema eitthvað á annað hundrað, sumar sjaldgæfar en margar meðal algengustu sagna málsins, svo sem vera, ganga, koma, fara, geta o.s.frv. Tíðnin verður þeim til lífs – börn á máltökuskeiði heyra ýmsar myndir þeirra snemma og læra þær. Sumar þeirra eiga beyginguna sameiginlega með nokkrum öðrum sem auðveldar börnunum námið, en aðrar eru einar á báti.

Vegna óregluleikans þurfum við að læra fleiri beygingarmyndir sterkra sagna en veikra. Í veiku sögnunum nægir oftast að læra nafnháttinn og af honum er hægt að leiða aðrar myndir með almennum reglum. Það er alkunna að börn á máltökuskeiði beita iðulega þessum almennu reglum á sterkar sagnir áður en þau læra beygingu þeirra – segja t.d. bítti eða bítaði í stað beit, gefði í stað gaf, leikaði í stað lék, hlæði í stað hló, takti í stað tók o.s.frv. Þetta er fullkomlega eðlilegt stig í máltökunni og ástæðulaust að gera sér rellu út af því – börnin læra hefðbundna beygingu þessara sagna venjulega smátt og smátt án þess að vera leiðrétt. En stöku sinnum getur þó brugðið út af því og óhefðbundnar en reglulega myndaðar beygingarmyndir lifað áfram.

Þannig hefur það væntanlega orsakast að sumar sagnir sem voru sterkar í fornu máli hafa orðið veikar – beygjast reglulega. Sögnin hjálpa var t.d. halp í þátíð í fornu máli en er nú hjálpaði, bjarga var barg en er nú bjargaði, fela var fal en er nú faldi, blanda var blett en er nú blandaði, blóta var blét en er nú blótaði. Sumar sagnir hafa fengið veika beygingu en sú sterka lifir enn, oft í annarri eða þrengri merkingu – snerta var snart í þátíð en er nú líka snerti, verpa var varp en er nú líka verpti, flá var fló en er nú líka fláði. Sumar sagnir hafa lagt af stað í átt til veikrar beygingar en eru ekki komnar alla leið, eins og ala(st) sem ég skrifaði um nýlega sem er ól(st) í þátíð en nú stundum aldi(st), og nema sem er venjulega nam í þátíð en numdi bregður fyrir.

Þátíðarmyndir búa í eintölu byrja allar á bjó- en fleirtölumyndirnar eru gerólíkar og byrja allar á bjugg- – aðeins fyrsta hljóðið, b, er sameiginlegt. Það er ekkert undarlegt að eintalan hafi þarna áhrif á fleirtöluna – elsta dæmi um myndina bjóu er frá því snemma á 19. öld og örfá dæmi eru um hana á tímarit.is. Jón Helgason prófessor sagði í Fróni 1944: „Og þegar höfuðskáld eins og Einar Benediktsson segir […] bjóu fyrir bjuggu (Langspilið), af því að ríms er þörf við dóu, þá sé ég ekki að höfð verði vægari orð en að hér sé farið langt út fyrir takmörk hins leyfilega.“ Einar hefði samt varla notað þessa mynd nema hann hefði þekkt hana. Í  Risamálheildinni eru 25 dæmi frá þessari öld um bjóu og bjóum, nær öll af samfélagsmiðlum.

Myndin skuku er ekki heldur einsdæmi – um hana eru um 10 dæmi á tímarit.is, það elsta í Tímanum 1989: „Allharðir jarðskjálftar skuku norðurhluta Kína í fyrrinótt.“ Gísli Jónsson vakti athygli á þessari mynd í Morgunblaðinu: „Sögnin að skaka beygist eins og taka: skaka-skók-skókum-skekinn (6. hljóðskiptaröð). En heyra mátti á einni útvarpsstöð: „Jarðskjálftarnir sem skuku Los Angeles...“.“ Í Risamálheildinni eru tæp 20 dæmi um skuku og skukum. Sögnin skaka er ekki ýkja algeng og því ekki óvænt að beyging hennar sé á reiki, en það liggur hins vegar ekki í augum uppi hvernig eigi að skýra myndina skuku því að u er ekki annars staðar í beygingunni. Hugsanlega eru þarna áhrif frá u í persónuendingum fleirtölunnar – -um, -uð, -u.

Orðin ofsi, rosi, svaki og voði eru öll veik karlkynsorð og ákveðinn merkingarlegur svipur með þeim. Orðið ofsi er algengt í merkingunni 'ákafi í skapi, skapbræði' en einnig 'veðurofsi', rosi merkir 'hvassviðri með kalsarigningu, slyddu eða krapaéljum, rosaveður' en er frekar sjaldgæft í nútímamáli í þeirri merkingu, svaki merkir 'ofsi‘ eða 'ruddalegur maður' en er eiginlega horfið úr málinu, og voði er algengt og merkir 'háski, hætta, tjón'. En aukafallsmyndir þessara orða, ofsa, rosa, svaka og voða, eru hins vegar mikið notaðar til áherslu, ýmist sem fyrri hluti lýsingarorða og atviksorða með -legur/-lega eða einar sér – ofsalegur fjöldi, rosalegur þrjótur, svakalegur kjáni, voðalegur sauður; ofsa bjartsýni, rosa leiðindi, svaka partí, voða gaman.

Orðin ofsa, rosa, svaka og voða eru öll flettiorð í Íslenskri nútímamálsorðabók og skráð þar sem atviksorð með merkingunni 'til áherslu: mjög' – svaka sagt „óformlegt“. Í notkunardæmum standa þau öll með lýsingarorði og hafa þannig stöðu atviksorðs – hún var ofsa flott á ballinu, hann er rosa bjartsýnn, þetta var svaka góður matur, kettlingarnir eru voða sætir. En eins og dæmin hér að framan sýna geta þau líka staðið með nafnorðum – haft stöðu lýsingarorðs. Í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er rosa einnig flokkað sem lýsingarorð „notað í óformlegu máli og er ekki fullkomlega viðurkennt“ og í Slangurorðabókinni frá 1982 eru ofsa og svaka talin bæði atviksorð og lýsingarorð, rosa aðeins atviksorð en voða er ekki með.

Jón G. Friðjónsson hefur bent á að notkun ofsa- sem áhersluforliður er gömul – orð eins og ofsafé og ofsaher koma fyrir í fornu máli og orð á við ofsaakstur, ofsakátur og mörg fleiri eru algeng í nútímamáli. Það er hins vegar oft álitamál hvort á að líta á eignarfallsmyndir af þessu tagi sem hluta samsettra orða – áhersluforliði – eða sem sérstök áhersluorð. Bæði ofsa fé og ofsa her er ritað í tvennu lagi í handritum en það segir ekkert því að orðaskil eru oft höfð með öðru móti í handritum en nú er venja. Samkvæmt ritreglum á að rita eitt orð sé „nafnorði í eignarfalli skeytt framan við nafnorð, lýsingarorð eða atviksorð til að auka vægi eða herða á merkingu þess“ – en það segir ekki endilega að um eitt orð sé að ræða í máltilfinningu fólks.

Það má reyndar færa rök að því að málnotendur skynji ofsa, rosa, svaka og voða sem sjálfstæð orð frekar en forliði samsetninga, a.m.k. með lýsingarorðum. Það er nefnilega hægt að slíta þau frá orðinu sem þau eiga við eins og sést vel í Stuðmannatextanum „Herra Reykjavík“: „Ofsa hefurðu stóra vöðva“, „rosa ertu‘ í fínum skóm“ og „voða ertu‘ í flottum buxum“. Þarna vantar bara svaka en dæmi um það eru auðfundin – „svaka ertu orðinn feitur maður“ í Morgunblaðinu 2019. Þetta er ekki hægt með áhersluforliði eins og t.d. blind-, mold-, stein- og ösku­- – það er útilokað að segja *blind ertu fullur, *mold er hún rík, *stein var hann hissa, *ösku var hann reiður. Með nafnorðum virðast orðin aftur á móti ýmist vera áhersluforliðir eða sjálfstæð orð.

Áhersluorðin ofsa, rosa, svaka og voða eru gífurlega algeng í nútímamáli – tugir þúsunda dæma eru um þau í Risamálheildinni (nema ofsa). Þau tilheyra óformlegu málsniði – rúm 90% dæma um þau eru af samfélagsmiðlum. Samsvarandi orð með -legur/-lega eru mun algengari en formlegri þótt tæp 80% dæma um þau séu af samfélagsmiðlum. Síðarnefndu orðin eru eldri, frá 19. öld eða fyrr, og höfðu upphaflega bókstaflega merkingu – ofsalegt vestanveður, rosaleg veðrátta, svakalegt illmenni, voðalegt augnaráð svo að tekin séu dæmi frá seinni hluta 19. aldar. Á 20. öld breyttust þau svo smátt og smátt í áhersluorð – „Í yngri dæmum virðast öll tengsl við upprunann horfin, hin herðandi merking er ein eftir“ segir Jón G. Friðjónsson t.d. um rosalegur.

Trúlegt er að ofsa, rosa, svaka og voða sem sjálfstæð orð hafi komið til sem styttingar á -legur/-lega-orðunum. Dæmi eru um ofsa og voða frá fyrsta hluta 20. aldar og þau hafa verið mjög algeng síðan. Í Heimskringlu 1910 segir: „Þeir sífelldu þurkar og ofsa hitar, sem verið hafa í alt sumar, hafa kipt vexti úr öllum jarðargróðri.“ Í Norðurlandi 1910 segir: „hann hefur frá barnæsku haft ranga, voða ranga, hugmynd um Guð kristinna manna.“ Elstu dæmi um rosa og svaka eru nokkuð yngri. Í Fálkanum 1940 segir: „jeg veit dáltið rosa-spennandi. Alveg rosa-rosa, skilurðu.“ Í Vísi 1941 segir: „Svaka sveitó!“ Þessi orð verða síðan smátt og smátt algengari, sérstaklega eftir 1980, og engin ástæða til annars en telja þau góð og gild.

Í fyrradag voru hér nefndar myndir eins og hæðsti og hæðsta sem fyrirspyrjandi sagðist oft heyra og sjá, og spurði hvort þetta væri einhver málbreyting. Vissulega má þarna tala um málbreytingu en hún er fjarri því að vera ný. Björn Karel Þórólfsson segir í bókinni Um íslenskar orðmyndir á 14. og 15. öld: „Í efsta stigi af hár er frá því á 16. öld stundum skotið inn ð-i, af áhrifum nafnorðins hæð. […] Rithátturinn með ð-i er mjög algengur á 17. og 18. öld […].“ Fleiri hliðstæð dæmi má nefna – rithátturinn stæðstur fyrir stærstur kemur fyrir um 1700 og í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924 eru myndirnar hæstur, stærstur, smæstur og fæstur hljóðritaðar bæði með og án ð en ð-myndirnar sagðar „pop.“, þ.e. tilheyra hversdags(tal)máli.

Áður en stafsetning var samræmd og almenn stafsetningarkennsla hófst skrifaði fólk meira og minna eftir framburði og myndir með ð sjást því oft í eldri ritum eins og áður segir. En á 20. öld þegar farið var að kenna stafsetningarreglur sem miðuðust við stofn orða var ð-ið bannfært eins og Gísli Jónsson útskýrði í Morgunblaðinu 1986: „Efsta stig lýsingarorða er myndað af stofninum og stofn lýsingarorða kemur fram í kvenkyni. Kvenkynið af hár er há, og þar af kemur með i-hljóðvarpi hæstur (ekkert r af því að það er ekki í kvenkyninu, og því síður ð). Kvenkynið af stór er líka stór, af því að hér er r-ið stofnlægt, og því verður efsta stig (einnig með i-hljóðvarpi) stærstur. Hér á r-ið heima, samanber kvenkynið, en að sjálfsögðu ekkert ð.“

Í greininni „Nokkrar athuganir á rithætti þjóðsagnahandrita í safni Jóns Árnasonar“ sem Árni Böðvarsson gaf út í Studia Islandica 1960 segir: „Alþekkt er að skólanemendur nú á dögum riti hæðstur fyrir ,,hæstur“ í ýmsum fallmyndum orðsins, og er það í samræmi við almennan framburð. […] Sami ritháttur er og algengur í orðinu „stærstur“, sem þá er ritað stæðstur eftir framburði.“ Það er því að sjá að bæði hæðstur og stæðstur hafi verið venjulegur framburður upp úr miðri síðustu öld – og tíðkast að einhverju leyti enn þótt líklega sé hann á undanhaldi. Þannig segir Eva S. Ólafsdóttir í Morgunblaðinu 2016: „Jafnframt heyrast enn villur sem ég man eftir frá því að ég var barn, þ.e. […] *hæðstur (hæstur) og *stæðstur (stærstur).“

En þrátt fyrir meira en hundrað ára stafsetningarkennslu og prófarkalestur hafa myndir með ð alla tíð laumast inn í ritað mál eins og Árni Böðvarsson nefnir. Á tímarit.is er þannig á fjórða þúsund dæma um hæðst- og um 400 um stæðst- en hins vegar ekki nema tæplega 80 um smæðst- og innan við 20 um fæðst-. Í Risamálheildinni sem aðallega hefur að geyma texta frá þessari öld er á fjórða þúsund dæma um hæðst- og hátt á þriðja þúsund um stæðst- en aðeins fimm um smæðst- og engin um fæðst-. Næstum öll dæmin um ð-myndirnar, um 95% þeirra, eru af samfélagsmiðlum. Í óformlegu ritmáli eru myndirnar hæðst- og stæðst- greinilega sprelllifandi sem bendir til að framburður með ð sé það líka – smæðst- og fæðst- er hins vegar horfið.

Myndina hæðst- má skýra með áhrif frá nafnorðinu hæð eins og áður segir – en hvað með stæðst-, smæðst- og fæðst-? Í smæðst- gæti verið um áhrif frá nafnorðinu smæð að ræða, en hin orðin tvö eiga sér engin skyld orð með ð. Trúlegt er að ð-ið hafi komið inn í efsta stig þeirra fyrir áhrif frá hæðst- – málnotendum hefur fundist að þar sem miðstig orðanna hefði sama hljóðafar, hærri, stærri, smærri og færri, hlyti það sama að gilda um efsta stigið. Framburður með ð á sér aldagamla hefð og ég er ósammála Málfarsbankanum sem segir: „Ekki á að heyrast neitt ð-hljóð í framburði orðsins hæstur.“ En af hagkvæmnisástæðum styð ég samræmda stafsetningu og mæli því með að við höldum okkur við að skrifa efsta stig orðanna án ð.

Í gær sá ég frétt á mbl.is með fyrirsögninni „Markmiðið að ná í úrslit“. Fréttin fjallaði um þátttöku karlaliðs Tindastóls í undankeppni Evrópubikars FIBA og í henni er lýst langri leið í úrslitakeppnina, gegnum tvöfalda riðlakeppni, og ég hugsaði með mér að þarna væri greinilega mikill metnaður á ferðum að ætla sér að komast í úrslitakeppnina. En ég fór að efast um þennan skilning þegar ég las fréttina til enda, því að í lokin er haft eftir fyrirliða Tindastóls: „Markmiðið er að sjálfsögðu að ná í einhver úrslit úr þessum tveimur leikjum og komast áfram.“ Í Íslenskri nútímamálsorðabók er orðið úrslit skýrt 'það hvernig e-u lyktar, niðurstaða, lyktir' en í íþróttum merkir það einnig oft 'lokakeppni, lokastig keppni þar sem skorið er úr um sigurvegara'.

Ég skildi „ná í úrslit“ í fyrirsögninni upphaflega þannig að átt væri við að 'komast í lokakeppnina', og þá merkingu hefur þetta orðalag vissulega oft – dæmi má taka úr tveimur fréttum Ríkisútvarpsins 2021: „Spænskt lið hefur aldrei áður náð í úrslit Meistaradeildarinnar“ og „Guðni kastar í undanúrslitum kringlukastsins í nótt og segir að á góðum degi muni hann ná í úrslit“. En sú merking getur augljóslega ekki átt við í lokasetningu áðurnefndrar fréttar, „ná í einhver úrslit úr þessum tveimur leikjum og komast áfram“. Þarna hlýtur úrslit að merkja 'góð úrslit', 'viðunandi úrslit' eða eitthvað slíkt. Sú merking orðsins er ekki einsdæmi en virðist ekki vera gömul – hefur þó tíðkast í a.m.k. 15 ár, og hefur verið að breiðast út á síðustu árum.

Á fótbolti.net 2008 segir: „Íslensk knattspyrna þarf fleiri góð úrslit og við eigum að ná í úrslit í svona leikjum eins og í dag.“ Á 433 2013 segir: „Að ná í úrslit hefur hikstað, við höfum fengið gagnrýni fyrir það.“ Á mbl.is 2014 segir: „Við erum í þeirri stöðu að við verðum að ná í úrslit á móti annað hvort FH eða Stjörnunni.“ Í DV 2017 segir: „Hann kom inn og byrjaði að ná í úrslit og fékk alla með sér.“ Á Vísi 2019 segir: „Við höfum ekki verið að ná í úrslit þrátt fyrir að vera betri aðilinn í leikjum fyrr í sumar.“ Á vef RÚV 2021 segir: „Við setjum alveg á okkur pressu sjálfar að standa okkur í þessum leik á morgun og ná í úrslit. Við vitum líka að ef við ætlum að ná úrslitum að þá verður hver einasti leikmaður í okkar liði að hitta á sinn besta dag.“

Hér hefur merking orðsins úrslit hnikast til en það er svo sem ekki einsdæmi að orð hafi jákvæða merkingu án ákvæðisorðs en neikvæða ef neikvæðu ákvæðisorði er bætt við. Hægt er að sleppa atviksorðinu úr mér líkar vel við þig og halda sömu merkingu, en ef því er sleppt úr mér líkar illa við þig snýst merkingin við. Svipað er þegar góð eða einhverju slíku er sleppt úr góð úrslit án þess að merking breytist. Líklega á þetta rætur í ensku þar sem talað er um get some results í sömu merkingu. Í ensku er þó annað orð, finals, notað yfir úrslitakeppni en í íslensku getur þessi nýja tvíræðni orðsins úrslit valdið misskilningi eins og sum dæmin hér að framan sýna – ég veit ekki enn hvort markmið Tindastóls er að komast í úrslitakeppni Evrópubikarkeppninnar.

Í gær sagðist hópverji hafa rekist nokkrum sinnum undanfarið á orðalag eins og ég sé engan harm í, og ekki bara hjá yngra fólki. Það er nokkuð ljóst að á bak við þetta liggur enska orðalagið I see no harm in og örfá dæmi má finna um þessa málnotkun í Risamálheildinni – og einnig dæmi sem virðast byggjast á enska orðasambandinu do no harm. Á Hugi.is 2003 segir: „ég sé engan harm í því sem bgates er að gera.“ Á Hugi.is 2008 segir: „Þeir eru bara að taka í burtu möguleika sem gerir þessum “casual” spilurum engan harm.“ Á Bland.is 2008 segir: „er ekki viss, ég borðaði sterkan mat þegar ég var ólétt og gerði engan harm.“ Í Feyki 2012 segir: „Knapinn skutlar sér á eftir hestinum og saman komast þeir í land og enginn harmur skeður.“

Örfá dæmi til viðbótar má finna á netinu, öll af samfélagsmiðlum eins og dæmin hér að framan nema dæmið úr Feyki. Það er því ekki að sjá að þetta orðalag sé komið mikið inn í málið, þótt vitanlega geti það verið miklu algengara í talmáli en ritmálsdæmin benda til. En auðvelt er að benda á dæmi um ýmis orðasambönd sem eiga sér augljóslega erlenda – nær alltaf enska – fyrirmynd og hafa breiðst út í málinu á allra síðustu árum, ekki bara í óformlegu málsniði. Gott dæmi um þetta er eins og enginn sé / væri morgundagurinn sem augljóslega er sniðið eftir as if there was / were no tomorrow. Þetta samband sást fyrst á prenti í árslok 2005 en varð fljótlega ótrúlega algengt – 570 dæmi eru um það á tímarit.is og rúm 2600 í Risamálheildinni.

Almennt séð finnst mér að orð og orðasambönd eigi ekki að gjalda uppruna síns og ég sé ekkert að því þótt orðalag sem augljóslega er ættað úr ensku sé tekið upp í íslensku – ef það fellur að málinu. Eins og ég hef áður skrifað um sé ég þess vegna enga ástæða til að amast við eins og enginn sé / væri morgundagurinn – það hvorki breytir né útrýmir einhverju sem fyrir er í málinu og vel má færa rök að því að það auðgi málið, þótt sjálfsagt mætti líka halda því fram að það sé ofnotað. Öðru máli gegnir um sjá engan harm í og gera engan harm – þar er orðið harmur augljóslega notað í ensku merkingunni, 'mein, skaði, tjón' en ekki í þeirri íslensku, 'mikil og þungbær sorg'. Þarna er merkingu orðsins breytt að óþörfu – forðumst þessi sambönd í íslensku.

Í gær var hér nefnt í innleggi að fleirtalan orðrómar sæist nú oft en hefði áður verið leiðrétt. Það er rétt – í málfarshorni Morgunblaðsins sagði t.d. árið 2019: „Fleirtalan „orðrómar“ ber þess merki að hafa orðið til við enskulestur; enskan á rumo(u)rs […]. Orðrómur er í stórum dráttum óljós og óstaðfest fregn. Og það er eintöluorð.“ En á hverju byggist sú staðhæfing að orðrómur sé eintöluorð? Orðið kemur vissulega aðeins fyrir í eintölu í fornu máli og fram á 20. öld en elstu dæmi um fleirtölumyndir orðsins eru þó meira en hundrað ára gamlar og varla ensk áhrif. Elsta dæmi sem ég finn er í Morgunblaðinu 1913 þar sem segir: „Taldi hann mjög miður farið, hversu mikið væri hjalað um njósnarmálin, og hve rangir orðrómar bærust af þeim.“

Fleirtölumyndum orðsins bregður fyrir stöku sinnum alla 20. öldina þótt þær hafi ekki verið algengar til skamms tíma – alls eru hátt í 150 dæmi um þær á tímarit.is. En eftir aldamót verður fleirtalan skyndilega mjög algeng, og í Risamálheildinni eru hátt í 2700 dæmi um fleirtölumyndir orðsins. Fleirtölubeyging þess er gefin athugasemdalaust í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls sem er auðvitað lýsandi en ekki stýrandi. Það eru því engin beygingarleg rök fyrir því að segja að orðrómur sé eintöluorð – fleirtala orðsins er greinilega til þótt amast sé við henni. Ekki er heldur hægt að finna augljós merkingarleg rök gegn fleirtölunni – af hverju ætti orð sem merkir 'óljós og óstaðfest fregn' ekki að geta verið til í fleirtölu?

Ástæðan fyrir því að orðrómur var áður aðeins í eintölu en er nú iðulega í fleirtölu virðist vera sú að merking orðsins hefur hnikast til. Áður merkti það 'umtal, almannarómur' (Íslensk orðabók gefur líka merkinguna 'lof, hrós' sem sögð er forn og úrelt) – var sem sé fremur almennt og óafmarkað. Þess vegna var fleirtalan ekki notuð, eins og sjá má á skýringarorðunum umtal og almannarómur sem eru ekki heldur höfð í fleirtölu í nútímamáli. Í nútímamáli er vísun orðsins ekki jafn óljós – það vísar til mun skilgreindari og afmarkaðri fregnar en áður og þar með verður eðlilegt að nota það í fleirtölu. Það eru fjölmörg hliðstæð dæmi í málinu þar sem eintöluorð með óhlutstæða merkingu fara að vísa til einhvers afmarkaðs og fá þá fleirtölu.

Hér spannst í morgun fróðleg umræða út frá frétt í Vísi þar sem enskt orð var haft í sviga á eftir íslensku orði eins og til skýringar. Ég held að það hafi færst í vöxt að undanförnu að setja ensk orð inn í íslenskan texta á þennan hátt. Nýleg dæmi af vefmiðlum: (1) „Svo myndi ég kannski segja að mín „signature“ flík á meðgöng­unni séu magabolir eða stuttar (e. cropped) flíkur þar sem kúl­an fær að vera ber og njóta sín.“ (2) „Flíkurnar eru sjónræn tjáning af athöfnum (e. rituals) sem eiga það sameiginlegt að stuðla að jarðbindingu og dýpka teningu við sjálfið.“ (3) „Reyndar er þetta endurbyggjandi aðgerð (e. reconstructive surgery), ekki fegrunaraðgerð að þessu sinni.“ (4) „Ég er mikið á splittbretti, brimbretti og róðrarbretti (e. paddleboard).“

Þessi dæmi eru af ýmsum toga. Í dæmi (4) er um að ræða heiti á fyrirbæri sem ekki er orðið vel þekkt á Íslandi, og íslenska orðið um það (sem er reyndar ýmist róðrabretti eða róðrarbretti) þá ekki heldur, og ekki komið í orðabækur. Þess vegna er það ekki óeðlileg þjónusta við lesendur að láta enska orðið fylgja – það er þá hægt að gúgla það. Annar möguleiki væri vitanlega að útskýra á íslensku um hvað er að ræða. Öðru máli gegnir um hin dæmin. Mér finnst engin ástæða til að hafa cropped í sviga í dæmi (1), og rituals í dæmi (2) er venja að þýða sem (helgi)siði á íslensku frekar en athafnir. Í dæmi (3) ætti endurbyggjandi aðgerð að vera nógu skýrt til að óþarft væri að láta reconstructive surgery fylgja, enda styður samhengið við skilning.

Mér finnst þetta sem sé eðlilegt meðan lesendur eru að venjast nýju orði eins og í dæmi (4) þótt vitanlega sé álitamál hversu langan tíma eigi að gefa þeim til þess. Í öðrum tilvikum getur þetta gefið til kynna að fréttaskrifarinn þekki ekki venjulega íslenska samsvörun orðsins sem verið er að þýða, eins og í dæmi (3), og það er vitanlega óheppilegt ef um vel þekkt orð er að ræða. En svo getur líka verið að fréttaskrifari þekki réttu orðin og noti þau, en hafi enskuna í sviga til að auðvelda lesendum að tengja það sem rætt er um við fyrirbæri sem líklegt er að þeir þekki – úr ensku. Þannig gæti þetta verið í (1) og (3) – cropped um flíkur gæti vakið hugrenningatengsl sem stuttar gerir ekki, og svipuðu máli gæti gegnt um reconstructive og endurbyggjandi.

Í fréttinni í Vísi sem umræðan spannst af er talað um „fyrstu Íslensku myndasöguna (e. picture story)“. Orðið myndasaga er auðvitað vel þekkt íslenskt orð og samsvarar picture story merkingarlega lið fyrir lið, en í umræðunni kom fram að enskan væri höfð með í sviga vegna þess að myndasaga væri ekki nógu nákvæmt orð – „Verkið samanstandi bæði af sögunni og myndunum, myndirnar séu aðalatriðið og ekki sé hægt að sundurgreina textann og myndirnar“ eins og segir í frétt Vísis. Vissulega er rétt að myndasaga er notað sem þýðing á fleiri enskum orðum, ekki síst cartoon og comic strip. En er það ekki í góðu lagi? Í þessu tilviki var lítil hætta á misskilningi, auk þess sem eðli sögunnar er skýrt í fréttinni til að taka af allan vafa.

Nú vil ég leggja áherslu á að þessi umræða snýst, af minni hálfu a.m.k., ekki um þessa tilteknu frétt Vísis enda þótt hún hafi orðið kveikjan að umræðunni. En ástæðan fyrir því að ég skrifa þetta er sú að ég hef það á tilfinningunni (þótt ég geti ekkert fullyrt um það) að enskunotkun í dæmum af þessu tagi stafi stundum af því að mörgum finnist (örugglega oftast ómeðvitað) að íslenska sé á einhvern hátt „ófullkomnari“ eða „ónákvæmari“ en enska – að þegar íslenska skiptir merkingu á orð á svolítið annan hátt en enska þá sé það „galli“ á íslenskunni því að enska sé einhvers konar „frummál“ eins og málshefjandi í umræðunni í morgun sagði. Sé eitthvað til í þessu er það umhugsunarefni og sýnir þörf fyrir meiri umræðu um tungumálið og eðli þess.

Undanfarna daga hafa verið settar hér inn tvær færslur um orðið ógeðslega sem áhersluorð, í dæmum eins og ógeðslega vel, ógeðslega fallegt o.s.frv. Þótt þetta hafi að forminu til verið fyrirspurnir um þessa notkun orðsins fór ekki á milli mála að fyrirspyrjendum féll hún ekki í geð. En þetta er ekki nýtt. Í greininni „Málfar unglinga“ í Samvinnunni 1971 segir Árni Böðvarsson: „Eitt af einkennum þessa sérstæða unglingamálfars eru málbrögð sem nefna mætti umhvörf, það er orð notuð í umhverfri merkingu, öfugri merkingu við hina venjulegu. Gildir þetta bæði um last og lof. Til að mynda talar þetta fólk um að eitthvað sé ógeðslega, sóðalega, viðbjóðslega, ferlega, skuggalega, ofsalega, ofboðslega, æðislega, ískyggilega fallegt […].“

Þessi notkun orðsins ógeðslega hefur því tíðkast í meira en hálfa öld – e.t.v. mun lengur, því að óformlegt mál fór ekki að komast á prent svo að heitið gæti fyrr en upp úr 1980. Atviksorðið ógeðslega er leitt af lýsingarorðinu ógeðslegur sem er a.m.k. frá byrjun 18. aldar og skýrt 'sem vekur viðbjóð, óbeit' í Íslenskri nútímamálsorðabók en 'viðbjóðslegur, sem vekur andúð' í Íslenskri orðabók. Atviksorðið er aftur á móti ekki sérstök fletta í Íslenskri orðabók sem bendir til þess að litið hafi verið svo á að sérstök skýring væri óþörf – merking þess væri sú sama og lýsingarorðsins. Í Íslenskri nútímamálsorðabók fær ógeðslega hins vegar tvær skýringar – annars vegar 'sem vekur viðbjóð, óbeit' eins og lýsingarorðið og hins vegar 'til áherslu: mjög'.

Elstu dæmi um atviksorðið eru frá lokum 19. aldar og þar hefur það sömu merkingu og lýsingarorðið: „Hann sá að eins morðingja konu sinnar standa frammi fyrir sér, og glápa á sig með glottandi og ógeðslega aulalegu augnaráði“ segir í Þjóðviljanum 1898. Sú merking virðist einráð í prentuðum heimildum fram á áttunda áratuginn, en ýmis dæmi má þó finna sem skýra hvernig áherslumerkingin verður til. Þannig segir t.d. í Undir Helgahnúk eftir Halldór Laxness frá 1924: „Og ef hún sá hann einhversstaðar tilsýndar, þá tók hún ekki eftir öðru en því hvað hann var svolalegur og heingilmænulegur og hvað hann var ógeðslega feitur aftan á hálsinum.“ Þarna vísar ógeðslega til þess að fitan veki viðbjóð, en eins hægt að skilja þetta sem áhersluorð.

En á áttunda áratugnum fara að sjást dæmi þar sem ógeðslega er ótvírætt notað sem áhersluorð. Í Alþýðublaðinu 1973 er t.d. haft eftir Gerald Ford, þáverandi varaforseta Bandaríkjanna (og síðar forseta): „Ég er ógeðslega heill andlega.“ Þarna getur vart leikið vafi á áherslumerkingu. Í Lesbók Morgunblaðsins 1976 segir: „Kannski líka Megas eða Magga Kjartans eða bara einhvern, sem er „ógeðslega töff og hefur meikað það“.“ Í Orðabók um slangur slettur bannorð og annað utangarðsmál frá 1982 er ógeðslega flettiorð með merkingunni 'mjög' og notkunardæminu ógeðslega fallegur. Þetta verður smátt og smátt aðalmerking orðsins á tímarit.is á níunda áratugnum, og nú má segja að orðið sé nær eingöngu notað til áherslu.

Á níunda áratugnum er líka farið að amast við þessari notkun í blöðum sem sýnir að hún er orðin útbreidd. Þannig segir Oddný Guðmundsdóttir í Tímanum 1981: „Ekki er þó um óviljaverk að ræða, þegar merkingu orða er gjörbreytt, eins og þegar talað er um viðbjóðslega gott veður og ógeðslega fallegt útsýni. Þetta er haft í staðinn fyrir fyndni.“ Í Morgunblaðinu 1989 segir Jón Aðalsteinn Jónsson: „Farið er að segja, að eitthvað sé ógeðslega gott eða fallegt. […] Nú vita allir, að lo. ógeðslegur og þá einnig ao. ógeðslega er haft um einhvern viðbjóð eða eftir orðanna hljóðan um það, sem mönnum geðjast ekki að, þykir ógeðfellt. Þannig er farið að nota ýmis orð alveg gagnstætt frummerkingu þeirra, og það getur ekki farið vel í málinu.“

En Gísli Jónsson var nokkuð afslappaður gagnvart þessari notkun og sagði: „Um áhersluorð er það að segja, að þau slitna fljótt, og menn eru sífellt að reyna að finna sér eitthvað nýtt til þess að vekja athygli. Verður slíkt ekki alltaf tekið alvarlega eða mælt á sömu stiku og annað málfar.“ Jón G. Friðjónsson segir í pistli í Málfarsbankanum: „Þess eru fjölmörg dæmi að merking lo. sem notuð eru til að kveða nánar á um e-ð (stærð, lögun, stig, umfang o.s.frv.) breytist í aldanna rás, oft þannig að bein merking bliknar eða verður ógagnsæ. […] Fjölmörg önnur orð í nútímamáli hafa nánast glatað eigin merkingu en hafa þess í stað fengið það sem kalla má hlutverksmerkingu eða ákvæðismerkingu.“ Sem dæmi nefnir Jón orðin æðislegur og æðislega.

En hann heldur áfram og segir: „Svo virðist sem hver kynslóð komi sér upp eigin orðaforða af þessum toga. Sem dæmi má nefna að orðin ógeðslegur og ógeðslega í herðandi merkingu virðast í tísku meðal ungs fólks [...].“ Eins og hér hefur komið fram hefur þessi notkun tíðkast hjá nokkrum kynslóðum, en virðist bundin við atviksorðið – lýsingarorðið er aldrei notað svona. Sá aðskilnaður sem hefur orðið milli atviksorðsins og lýsingarorðsins er gott dæmi um það hvernig orð geta slitnað frá uppruna sínum og lifað sjálfstæðu lífi, eins og ritmyndirnar ógis(s)la (431 dæmi í Risamálheild) og ógs(s)la (79 dæmi) sýna líka. Í nútímamáli er áherslumerkingin aðalmerking atviksorðsins ógeðslega – á hana er komin löng hefð og ekkert við hana að athuga.

Í dag var hér spurt um sögnina skynda sem fyrirspyrjandi hafði séð í auglýsingu: „Herferðin klárast í kvöld, þann 27/9, svo skyndaðu þér að versla núna.“ Spurt var hvort þetta væri léleg þýðing úr dönsku (skynde sig) eða hvort fordæmi væru fyrir þessari notkun. Skemmst er frá því að segja að þetta er rammíslensk sögn sem kemur fyrir þegar í fornu máli. Í Marteins sögu biskups segir t.d.: „En riddarar […] gerðu för sína og vildu skynda.“ Í Víga-Glúms sögu segir: „Það mælti faðir minn að eg skyldi skynda heim.“ Sögnin er flettiorð í Íslenskri orðabók og er þar skýrð 'flýta, skunda, hraða'. Hún er skyld skunda sem er skýrð 'fara (hratt), flýta sér' í Íslenskri orðabók og 'ganga hratt og ákveðið' í Íslenskri nútímamálsorðabók.

Þótt skynda og skunda séu náskyldar, bæði orðsifjafræðilega og merkingarlega, er samt ekki hægt að líta á þær sem tvímyndir sama orðs vegna þess að þær haga sér dálítið mismunandi – beygingarlega, setningafræðilega og merkingarlega. Sögnin skunda beygist eins og stunda – hefur a í framsöguhætti nútíðar í eintölu, ég skunda o.s.frv., og -aði í þátíð, ég skundaði. Sögnin skynda beygist aftur á móti eins og synda – hefur i í framsöguhætti nútíðar í eintölu, ég skyndi o.s.frv., og -ti í þátíð, ég skynti. Þetta er þó ekki einhlítt – stundum fær sögnin sömu beygingu og skunda eins og í dæminu í upphafi. Í Nýrri sumargjöf 1860 segir líka: „Barúninn skyndaði út, til þess að taka á móti brúðgumanum.“ Í Vikunni 1956 segir: „Ég skyndaði að vagninum.“

Setningafræðilegi munurinn felst í því að skunda er alltaf áhrifslaus en skynda getur tekið andlag – oftast afturbeygt fornafn eða persónufornafn. Í Heimilisvininum 1910 segir: „Hann skynti sér heim og sagði tíðindin.“ Í Alþýðublaðinu 1923 segir: „Unglingurinn skynti ferðinni.“ Í Hermes 1968 segir: „1923 fór hann í því skyni til Lundúna en hætti námi þar og skyndaði sér til Parísar.“ Í Vísi 2021 segir: „aðrir sjá sæng sína upp reidda og skynda sér heim.“ Sögnin kemur einnig fyrir í sambandinu skynda ferð/för. Í Þjóðviljanum 1958 segir: „Fólkið skyndaði för sinni frameftir hinum löngu lestum vagna.“ Í Ópi bjöllunnar eftir Thor Vilhjálmsson frá 1970 segir: „Þetta frétti frúin Ísis; og fór að gruna margt og skyndaði ferð sinni þangað.“

Merkingarlegur munur sagnanna er sá að skunda vísar yfirleitt til göngu eins og skýringin í Íslenskri nútímamálsorðabók bendir til, a.m.k. í seinni tíð (eða þá 'drífa sig', sbr. „skundum á Þingvöll“) en skynda merkir einfaldlega 'flýta'. En síðarnefnda sögnin er nánast alveg horfin úr málinu – í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls er tekið fram að hún sé „gamaldags“, og aðeins tvö dæmi frá þessari öld eru um hana í Risamálheildinni. Það er því engin furða að þeim sem rekast á hana nú detti í hug að um hráa dönsku sé að ræða. Þetta er hins vegar góð áminning um það að íslenska og danska eru vitaskuld náskyld tungumál, og þótt við rekumst á orð í íslensku sem líta út eins og danska geta þau vel verið hluti af sameiginlegri arfleifð málanna.

Sögnin gagnrýna fær tvær skýringar í Íslenskri nútímamálsorðabók: 'segja kost og löst (á e-u)' og 'fella dóm tala um galla (e-s), finna að (e-u/e-m)'. Nafnorðið gagnrýni fær einnig tvær sambærilegar skýringar. Þótt báðar merkingarnar séu algengar er sú síðarnefnda oftast meira áberandi eins og marka má af tíðni sambanda eins og hörð eða óvægin gagnrýni, gagnrýna harkalega o.fl, og orðin hafa því á sér nokkuð neikvæðan blæ. Til að vega upp á móti þessari neikvæðni og styrkja fyrrnefndu merkinguna hefur í seinni tíð verið tilhneiging til að skilja orðin bókstaflega og segja að gagnrýna merki 'rýna til gagns' þar sem gagn er haft í merkingunni 'not, nytsemi', eins og í lýsingarorðinu gagnlegt, sambandinu gera gagn o.fl.

Elsta dæmi sem ég finn um sambandið rýna til gagns er í Þjóðviljanum 1984, í grein sem er gagnrýni á gagnrýni: „Þá er ekki rýnt til gagns, þá er skrattanum skemmt.“ Mjög oft er sambandið skýrt. Í Helgarpóstinum 1988 segir: „Hlutverk gagnrýnenda er að rýna til gagns, skýra og lýsa, ekki fleyta kerlingar á yfirborði hlutanna.“ Í DV 1990 segir: „Gagnrýni þýðir einfaldlega að rýna til gagns en ekki eitthvað neikvætt eins og íslendingar halda yfirleitt.“ Í Morgunblaðinu 1992 segir: „Gagnrýni er góð ef hún er rökstudd, sem sagt reynt að rýna til gagns, sjá málið frá öllum hliðum og tíunda bæði kosti þess og galla.“ Í Tímanum 1993 segir: „Hún þarf að vera fagleg og menn verða að skilja orðið gagnrýni, „rýni til gagns“.“

Hægt væri að nefna mun fleiri svipuð dæmi þar sem beinlínis er tekið fram að gagnrýni merki að 'rýna til gagns' og það virðist nú vera nokkuð útbreidd skoðun miðað við tíðni sambandsins rýna til gagns á þessari öld – um það eru um 150 dæmi á tímarit.is og hátt í 400 í Risamálheildinni. Ekki eru þó öll á því máli – „Ekkert bendir til að þegar hugsun einhvers er lýst sem gagnrýninni merki það að viðkomandi „rýni til gagns“, eins og vinsælt er að halda fram“ segir t.d. á Vísindavefnum. Enda er það ekki upphafleg merking orðanna. Þau koma fyrst fram í greininni „Gagnrýni“ í Eimreiðinni 1896 þar sem segir: „Eitt af því, sem einna tilfinnanlegastur skortur er á á Íslandi, er það sem á útlendu máli kallast »krítik«.“

Greinarhöfundur, dr. Valtýr Guðmundsson, heldur svo áfram: „Það kveður jafnvel svo rammt að, að við eigum einu sinni ekki neitt orð yfir hugmyndina í málinu. Að »krítísera« er eiginlega það, að láta sjer ekki nægja að skoða hlutina eins og þeir líta út á yfirborðinu, heldur leitast við að rýna í gegnum þá og gagnskoða, til þess að sjá hina innri eiginleika þeirra, bæði kosti og lesti. Það er með öðrum orðum að kafa í djúpið og sækja bæði gullið og sorann, greina það hvort frá öðru og breiða hvorttveggja út í dagsbirtunni, svo að allir, sem hafa ekki sjálfir tíma eða tækifæri til að vera að kafa, geti sjeð, hvað er gull og hvað er sori. Þetta virðist oss að mætti kalla á íslenzku gagnrýni og gagnrýninn þann mann, sem sýnt er um að gagnrýna hlutina.“

Það er því ljóst að gagn- í gagnrýna, gagnrýni og gagnrýninn átti upphaflega ekki að hafa sömu merkingu og í gagnlegt, til gagns o.fl., heldur þá merkingu sem það hefur í gagnsær – „rýna í gegnum þá og gagnskoða“ eða 'segja kost og löst (á e-u)' eins og segir í Íslenskri nútímamálsorðabók. Neikvæða merkingin, 'fella dóm tala um galla (e-s), finna að (e-u/e-m)', virðist þó fljótlega hafa orðið áberandi í merkingu orðsins. Fólki er vitanlega frjálst að skilja orð eins og því sýnist, og í sjálfu sér er ekkert óeðlilegt að fólk tengi gagnrýna, gagnrýni og gagnrýninn við gagnlegt, til gagns o.þ.h. frekar en gagnsær. Ég er ekkert að amast við því – bara að benda á að það er ekki sú merking sem höfundur orðanna lagði í þau.