Eiríkur Rögnvaldsson

Mér var bent á síðu á Facebook sem heitir East Iceland Food Coop og er kynnt þannig: „We are importing fresh organic produce directly to East Iceland, and distribute all over the country.“ Þarna getur fólk sem sé pantað grænmeti og ávexti og fengið afhent víða um land, og þetta virðist vera mjög vinsæl þjónusta. Ég finn engar upplýsingar um aðstandendur síðunnar en vegna þess að hún er eingöngu á ensku finnst mér líklegt að það sé fólk sem ekki er íslenskumælandi. Það er a.m.k. á gráu svæði að hafa slíka síðu eingöngu á ensku – þetta hlýtur að teljast auglýsingasíða og í Lögum um eftirlit með viðskiptaháttum og markaðssetningu segir í 6. grein: „Auglýsingar sem höfða eiga til íslenskra neytenda skulu vera á íslensku.“

Það sem mér fannst samt umhugsunarverðast er að langflestar pantanir eru líka á ensku, enda þótt það séu Íslendingar sem eru að panta. Stöku sinnum bregður þó fyrir pöntunum á íslensku og þeim er svarað (á ensku) þannig að ljóst er að þau sem sjá um síðuna skilja íslensku. Hvernig stendur á því að við látum bjóða okkur það að gera pantanir á ensku, á síðu sem gefur sig út fyrir að vera íslensk og dreifir vörum á Íslandi? Af hverju finnst okkur ekki sjálfsagt að nota íslensku? Þetta er einstaklega gott – eða öllu heldur vont – dæmi um meðvitundarleysi okkar gagnvart enskunni í umhverfinu. Við getum þusað um enskunotkun unglinga og fólks í þjónustustörfum en lúmskustu áhrif enskunnar felast í andvaraleysi okkar sjálfra.

Í hópnum Skemmtileg íslensk orð sá ég að bent var á Facebook-færslu um mann sem „ausar heita súkkulaðinu á könnur“. Höfundur innleggsins taldi að þarna ætti fremur að vera eys en ausar, og vissulega er það hin hefðbundna og viðurkennda beyging sagnarinnar ausa. Þessu fylgdu svo hinar venjulegu, lítt uppbyggilegu og kolröngu athugasemdir um að fólk kynni ekki að beygja lengur, ekkert væri lengur kennt í skólum, það mætti ekkert leiðrétta lengur, beygingar væru að fara úr tísku, þetta væri eins og smábarn að tala o.s.frv. Í staðinn fyrir að taka undir með þeim kór skulum við skoða aðeins beygingu sagnarinnar ausa og velta fyrir okkur hvers vegna myndir eins og ausar komi upp í stað hefðbundinna mynda.

Sögnin ausa er sögulega séð ein svonefndra tvöföldunarsagna en í nútímamáli er ástæðulaust að greina þær frá sterkum sögnum. Þessar sagnir eiga það sameiginlegt að mynda þátíð með hljóðbreytingum (hljóðskiptum) í stofni en ekki með sérstakri þátíðarendingu, -ði, -di eða -ti. Auk þess eru oft ýmsar hljóðbreytingar í nútíðarbeygingu sagnanna. Þannig er ey- í stað au- í framsöguhætti eintölu af ausa (ég eys – þú eyst – hann/hún/hán eys). Í framsöguhætti eintölu í þátíð kemur jó- í stað au- (ég jós – þú jóst – hann/hún/hán jós), og í fleirtölunni kemur ju- í staðinn (við jusum – þið jusuð – þeir/þær/þau jusu). Þessi hljóðavíxl eru ekki algeng en sagnirnar auka og hlaupa beygjast þó eins (nema hlaupa hefur nú hlupum í stað hljópum).

Fáein dæmi er hægt að finna um reglulega beygingu sagnarinnar ausa, þó nær eingöngu á samfélagsmiðlum. Meðal örfárra dæma úr formlegra máli má nefna „Drogba ausar lofi yfir Essien“ í Vísi 2006, og „þáttarstjórnandi þáttarins […] ausaði aðeins úr brunni sínum“ í Vísi 2016. Alls eru um 40 dæmi um reglulegar persónuháttarmyndir ausa í Risamálheildinni – ausa og ausar í stað eys, ausaði í stað jós, ausaðir í stað jóst og ausuðu í stað jusu. Lýsingarhátturinn sker sig svo úr – hátt í 40 dæmi eru um veiku myndina ausað í stað sterku myndarinnar ausið, það elsta í Morgunblaðinu 1999: „Húsið tók ekki nema um klukkustund að brenna til grunna þótt að vatni hafi verið ausað á það.“ Sennilega stafar þetta af því hversu líkar myndirnar eru.

En framsöguháttarmyndirnar eru samt ekki það flóknasta í beygingu sagnarinnar ausa. Í athugasemd í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls segir: „Í Stafsetningarorðabókinni (2016) er viðtengingarháttur þátíðar af sögninni ausa hafður ysi. Hjá Valtý Guðmundssyni (Islandsk grammatik 1922) er þriðja kennimynd jusum (usum) og viðtengingarháttur þátíðar jysi (ysi). Í Ritmálssafni, Íslensku textasafni og Risamálheildinni eru dæmi um báðar beygingarmyndirnar í viðtengingarhætti þátíðar.“ Sömu tilbrigði koma fram í beygingu sagnarinnar auka. Mér finnst bæði jysi og ysi koma ankannalega fyrir sjónir enda eru allar þessar myndir ákaflega sjaldgæfar – virðast vera innan við tíu dæmi um þær samtals í Risamálheildinni, flestar með ju-/jy-.

Það er ekkert undarlegt að sögn með svona fjölbreytta og flókna beygingu hafi tilhneigingu til að einfaldast, og vitanlega eru ýmis dæmi um að sagnir sem voru sterkar í fornu máli hafi nú fengið reglulega beygingu eða sýni tilhneigingar til þess. Ýmis dæmi um þetta eru fullkomlega viðurkennd og sterka myndin horfin úr málinu – hjálpaði er komið í stað halp, bjargaði í stað barg, blandaði í stað blett o.fl. Nýlega var hér líka skrifað um myndina bjóu í stað bjuggu sem stundum bregður fyrir, en búa er einmitt tvöföldunarsögn eins og ausa og beygist svipað. En reglulega beygingin af ausa virðist vera mjög sjaldgæf, enn sem komið er að minnsta kosti, og þess vegna eðlilegt að sporna við henni og reyna að halda í hefðbundna beygingu sagnarinnar.

Þetta hefur verið gott ár fyrir Málspjall. Innlegg á árinu voru 2.003 eða að meðaltali 5,6 á dag, athugasemdir 33.429 eða að meðaltali 93 á dag, viðbrögð (læk) 141.085 eða að meðaltali 393 á dag, og 3.999 fóru að meðaltali inn á síðu hópsins á dag. Allt er þetta veruleg aukning frá fyrra ári. Hópverjar eru nú tæplega 9.300 – hefur fjölgað um 2.500 á árinu. Vegna fjölda nýrra félaga finnst mér rétt að hnykkja hér á meginviðfangsefnum hópsins, sem eru í fyrsta lagi að efla jákvæða umræðu um íslenskuna; í öðru lagi að svara spurningum um íslenskt mál og málnotkun; í þriðja lagi að andæfa óþarfri enskunotkun; í fjórða lagi að birta fræðandi pistla um málið; og í fimmta lagi að vera vettvangur umræðu um mál jaðarsettra hópa.

Jákvæð umræða. Megintilgangurinn með stofnun hópsins var upphaflega sá að hvetja til jákvæðrar umræðu um íslenskt mál og málnotkun og reyna að ýta undir slíka umræðu. Mér hefur lengi blöskrað umræðan í málfarshópum á samfélagsmiðlum og athugasemdadálkum vefmiðla og er þess fullviss að sú umræða sé stórskaðleg fyrir íslenskuna – fæli fólk frá því að tjá sig opinberlega og geri ungt fólk fráhverft málinu. Ég á mér þá hugsjón að breyta þessu – auka umburðarlyndi fólks gagnvart málfari annarra og tilbrigðum í máli. Mér finnst mikilvægt að berjast gegn þeirri tvíhyggju sem við höfum flest alist upp við, að málfar sé annaðhvort rétt eða rangt og aðeins eitt sé rétt en allt annað rangt. Það er ekki þannig – íslenskan er alls konar.

Spurningar og svör. Mér finnst mikilvægt að almennir málnotendur eigi sér vettvang þar sem hægt er að bera fram spurningar um hvaðeina sem varðar mál og málnotkun og fá svar við þeim samstundis eða því sem næst. Skilyrði er þó að spurningarnar séu bornar fram á jákvæðum eða hlutlausum nótum og fyrirspyrjendur gefi sér ekki forsendur eða séu að leita staðfestingar á eigin fordómum. Ég reyni að svara öllum spurningum eftir megni, en auðvitað er æskilegt að aðrir hópverjar svari einnig, eins og algengt er. Eftir því sem fjölgar í hópnum aukast einnig líkur á því að einhverjir hópverja geti svarað því sem um er spurt. Ég held að fyrirspyrjendur hafi oftast fengið hér einhverja úrlausn mála þótt vitanlega séu undantekningar frá því.

Óþörf enska. Ein helsta ógnin við íslenskuna um þessar mundir er meðvitundarleysi okkar gagnvart áhrifum enskunnar – við erum orðin alltof ónæm fyrir enskunni í málumhverfi okkar og tökum oft ekki eftir því að enska er notuð þar sem væri auðvelt og eðlilegt – og jafnvel stundum lagaskylda – að nota íslensku. Ég hef lagt áherslu á að berjast gegn óþarfri enskunotkun fyrirtækja og stofnana – í auglýsingum, á matseðlum, á skiltum, í vöruheitum og víðar. Margir hópverjar hafa tekið virkan þátt í þessari baráttu sem hefur stundum skilað árangri – ýmis dæmi eru um að skiltum og auglýsingum hafi verið breytt í framhaldi af athugasemdum hér. En því miður er líka algengt að athugasemdir séu hunsaðar – baráttan heldur áfram.

Fræðsla. Ég var kennari í nærri 40 ár og hef gaman af að fræða fólk – og hef trú á því að mörgum þyki fengur að fræðslu um íslenskuna. Þess vegna skrifa ég hér pistla um hvaðeina sem varðar hana – um tungumálið sjálft og tilbrigði í formi og merkingu þess, en einnig um notkun þess á ýmsum sviðum, orðræðugreiningu, íslenskukennslu innflytjenda, íslenska málstefnu, o.fl. Þetta eru oft langir pistlar, flestir á bilinu 400-700 orð, og ólíklegt að mörgum endist tími og áhugi til að lesa þá alla til enda. En það er í góðu lagi – ég geri þetta ekki síst sjálfum mér til fróðleiks og skemmtunar. Það er líka alltaf hægt að nálgast pistlana, sem nú eru orðnir hálft níunda hundrað, á heimasíðu minni, https://uni.hi.is/eirikur/ritaskra/malfarspistlar/.

Vettvangur jaðarsettra. Ég hef auðvitað lengi vitað að sem síðmiðaldra menntaður hvítur karlmaður að norðan í efri millistétt tilheyri ég forréttindahópi. En það hefur smátt og smátt verið að renna upp fyrir mér hvernig þau forréttindi ná einnig til tungumálsins, og að stórir hópar í þjóðfélaginu – ekki síst hinsegin fólk og fólk með annað móðurmál en íslensku – eiga undir högg að sækja í málfarslegum efnum og eru jaðarsettir, ýmist af tungumálinu sjálfu eða notendum þess. Þetta er mjög alvarlegt fyrir þessa hópa en líka fyrir íslenskuna – og fyrir lýðræðið í landinu. Þess vegna finnst mér mikilvægt að jaðarsettir hópar hafi rödd og málfar þeirra hafi vettvang og hef reynt að skýra málstað þeirra og tala máli þeirra eftir mætti.

Hér hefur frá upphafi verið lögð áhersla á að forðast neikvæða umræðu og athugasemdir við málfar einstaklinga og hópa, og ég hef miskunnarlaust eytt innleggjum og athugasemdum sem brjóta í bága við þessa stefnu eða virðast ekki hafa annan tilgang en benda á einhverja meinta hnökra á máli og málnotkun. Félagar í hópnum hafa líka verið duglegir við að benda mér á ef út af er brugðið. Ég hef þurft að útiloka nokkra frá hópnum vegna innleggja sem ekki eiga hér heima (einkum auglýsinga um óskyld efni) eða óviðurkvæmilegs orðbragðs. Ég legg hins vegar áherslu á að engum hefur verið eða verður vísað úr hópnum vegna skoðana sinna á máli og málfari, séu þær settar fram á málefnalegan hátt.

Fyrr í dag var hér spurt um sambandið sáttur við/með sem fyrirspyrjanda fannst ofnotað, ekki síst í íþróttamáli – „virðist jafnvel hafa tekið yfir orðið ánægður“. Í Íslenskri nútímamálsorðabók eru gefnar tvær merkingar lýsingarorðsins sáttur: 'sem hefur sæst við e-n' og 'ánægður, sammála'. Þegar sambandið sáttur við vísar til fólks er oft erfitt að greina milli merkinganna – ég er sáttur við þig getur merkt bæði 'við erum sátt(ir)' og 'ég er ánægður með þig / ég sætti mig við þig'. En í dæmum eins og sáttur við niðurstöðuna /útkomuna eða sáttur við að tapa getur sáttur við eingöngu merkt 'ég er ánægður með' eða 'ég sætti mig við', og sama máli gegnir um sambandið sáttur með – það getur ekki merkt 'sem hefur sæst við'.

Merkingin 'ánægður' í orðinu sáttur er ekki ný, og t.d. gefin í Íslensk-danskri orðabók frá 1920-1924, en virðist þó lengi vel hafa verið fremur sjaldgæf. En tíðni hennar hefur aukist mjög mikið á síðustu áratugum, einkum eftir 1980, eins og marka má af því að samböndin sáttur með og sáttur við að voru sjaldgæf fyrir þann tíma en eru nú mjög algeng – í Risamálheildinni eru tæp 38 þúsund dæmi um fyrrnefnda sambandið en rúm 13 þúsund um það síðarnefnda. En þótt þessi merking sé í mikilli sókn er samt langt í að þessi sambönd útrými sambandinu ánægður með – um það eru rúm 240 þúsund dæmi í Risamálheildinni. Lausleg athugun bendir þó til þess að það sé rétt hjá fyrirspyrjanda að hlutfall sambanda með sáttur sé hærra í íþróttamáli.

En fyrirspyrjandi hafði ekki bara athugasemdir við tíðni sambandsins sáttur við/með, heldur einnig merkinguna, og sagði: „„Ég er bara mjög sáttur með (við) árangurinn,“ segir viðmælandi þegar hann er í raun hæstánægður. Í mínum huga merkir það að vera sáttur að eitthvað sé nógu gott miðað við aðstæður.“ Ég held reyndar að merking sambandsins fari mjög eftir aðstæðum, tónfalli og áherslu. Ef sagt er ég er mjög sáttur með árangurinn, með áherslu á mjög, merkir þetta vissulega 'ég er hæstánægður með árangurinn'. En ef þetta er sagt með hlutlausu tónfalli held ég að það merki einmitt það sem fyrirspyrjandi telur það merkja, þ.e. 'ég sætti mig við árangurinn'. Þetta getur þó sjálfsagt oft verið túlkunaratriði.

Í gær var hér spurt um sambandið ráðleggja frá sem fyrirspyrjandi hafði rekist á og komið ókunnuglega fyrir sjónir. Vissulega er oftast talað um að ráðleggja einhverjum eitthvað en ráða einhverjum frá einhverju, en í ráðleggja einhverjum frá einhverju lítur út fyrir að þessu tvennu sé blandað saman. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er ráðleggja skýrt 'segja (e-m) hvað best sé að gera, gefa (e-m) ráð' en ráða (í viðeigandi merkingu) skýrt 'gefa (e-m) ráð, ráðleggingu, heilræði'. Grunnmerking sagnanna er því u.þ.b. sú sama, en munurinn felst í því að hefð er fyrir sambandinu ráða frá í neitandi merkingu – það er að finna undir ráða með dæminu hann ræður mér frá að fara í langa sjóferð. Ekkert slíkt samband er að finna undir ráðleggja.

Sagnirnar ráða og ráðleggja eru báðar gamlar í málinu – koma fyrir þegar í fornu máli, og sambandið ráða frá í nútímamerkingu er a.m.k. síðan á 19. öld. Elstu dæmi sem ég hef fundið um ráðleggja frá eru aftur á móti frá frá því upp úr 1940. Í Lesbók Morgunblaðsins 1941 segir: „Allir eru þessir spilabankastjórar efnaðir menn og allir ráðlögðu þeir vinum sínum eindregið frá að spila.“ Í ræðu á Alþingi 1942 sagði Hermann Jónasson: „Ég ætlaði eitt sinn að gróðursetja trjáplöntur í röðum, en var stranglega ráðlagt frá því, með því að þær þrifust þá ekki.“ Í Morgunblaðinu 1943 segir: „Mönnum hefur verið ráðlagt frá því að heimsækja Gandhi.“ Í Ljósberanum 1947 segir: „Hann ráðlagði þeim eindregið frá því að fara inn í veitingasalinn.“

Fáein dæmi má finna um ráðleggja frá í blöðum og tímaritum frá næstu áratugum, en meðan aðeins eitt og eitt dæmi um sambandið er á stangli má vissulega halda því fram að um mistök eða villu sé að ræða – höfundur hafi einfaldlega ruglast og þetta sé í raun ekki mál neins. En dæmum fer fjölgandi eftir 1970 og einkum á síðustu árum. Í Risamálheildinni eru um 670 dæmi um sambandið, meginhluti þeirra frá síðasta áratug. Meira en helmingur þeirra er úr formlegu máli en hlutfallið á samfélagsmiðlum er þó mun hærra – þar eru um 320 dæmi en dæmin um ráða frá um 510. Það er því ljóst að sambandið ráðleggja frá er í mikilli sókn og engin leið að afgreiða það sem mistök eða villu lengur heldur er þetta orðið eðlilegt mál margra.

Þótt sambandið ráðleggja frá sé væntanlega tilkomið fyrir blöndun sambanda (eða rugling, ef fólk vill orða það þannig) á það sér meira en 80 ára sögu í málinu og er orðið það algengt að enginn vafi er á því að það er rétt mál samkvæmt venjulegum viðmiðum. Auðvitað er samt ljóst að hefðin fyrir ráða frá er miklu eldri og ríkari og ekkert óeðlilegt að fólk sem er alið upp við það samband vilji halda í það. Samt má hafa í huga að kannski eru góðar og gildar ástæður fyrir uppkomu sambandsins ráðleggja frá. Sögnin ráðleggja hefur nefnilega eina og ótvíræða merkingu en ráða hefur fjölmargar og fjölbreyttar merkingar og því má segja að ráðleggja frá sé í vissum skilningi gagnsærra og skýrara samband en ráða frá.

Sögnin slaufa er tökuorð eins og hljóðafar hennar sýnir – í erfðaorðum er aldrei borið fram óraddað f milli sérhljóða þótt svo sé ritað, heldur raddað v eins og í gaufa, paufast o.s.frv. Reyndar er einnig til myndin slauffa sem fellur betur að íslensku hljóðafari því að langt ff kemur fyrir í allmörgum orðum í málinu – „Papa Roach eru hálfnaðir með næstu plötu og eru við það að slauffa túrnum sínum“ segir í Morgunblaðinu 2003. Orðið er komið af dönsku sögninni sløjfe sem merkir 'taka burt (draga, rífa til grunna)' og er aftur komin af schleifen í þýsku. Elsta dæmi sem ég finn um orðið í íslensku er í Heimskringlu 1895: „útlit er fyrir að honum […] hafi […] þótt það úrræðabest, að „slaufa“ það að innfæra þann fundargerning í gjörðabók héraðsins.“

Sögnin er skýrð 'hætta við (e-ð), sleppa (e-u)' í Íslenskri nútímamálsorðabók en hefur til skamms tíma verið fremur sjaldgæf á prenti enda merkt „óformlegt“ í orðabókum. En á seinustu árum hefur hún fengið nýja merkingu og er nú aðallega notuð um að sniðganga fólk á einhvern hátt, í orði eða verki, vegna einhvers sem það hefur sagt eða gert og tengist oft kynferðislegri áreitni, rasisma eða einhverju slíku. Í þessari notkun samsvarar orðið enska orðinu cancel en ein merking þess er 'to completely reject and stop supporting someone, especially because they have said something that offends you' eða 'að hafna einhverjum algerlega og hætta stuðningi við þau, einkum vegna þess að þau hafa sagt eitthvað sem hneykslar þig'.

Í dag var hér spurt um notkun myndarinnar slaufaður sem er að forminu til lýsingarháttur þátíðar af slaufa. Fyrirspyrjandi hafði heyrt sagt hann var slaufaður þar sem búast mætti við honum var slaufað vegna þess að sögnin stjórnar þágufalli á andlagi sínu og germyndarandlag í þágufalli heldur yfirleitt falli sínu þótt það sé gert að frumlagi í þolmynd, t.d. (einhver) hjálpaði honum – honum var hjálpað, ekki *hann var hjálpaður. En þessi fallbreyting er þó ekki einsdæmi. Það er nefnilega algengt að lýsingarhátturinn fái setningafræðilegt hlutverk lýsingarorðs og þá er ekki um að ræða þolmynd, lýsingu á athöfn, heldur germynd, lýsingu á ástandi. Honum var slaufað er þolmynd, hann var slaufaður germynd.

Um þetta má nefna fjölda dæma sem þykja góð og gild og eiga sér langa sögu í málinu, svo sem hliðinu var lokað sem lýsir athöfn og hliðið var lokað sem lýsir ástandi. Nærtækast er þó að benda á sögnina útskúfa sem er merkingarlega mjög lík slaufa en lýsingarháttur hennar hefur lengi getað gegnt hlutverki lýsingarorðs. Í Þjóðviljanum 1904 segir: „hengdi á hann danskan stórkross, um leið og honum var útskúfað úr þjónustu landsins“ en í sama blaði 1905 segir: „Það er hjá Hómer som nú er útskúfaður eins og allt annað sem öll Evrópu-menntun hvílir á.“ Það verður því ekki séð að neitt í merkingu sagnarinnar slaufa ætti að koma í veg fyrir setningar eins og hann var slaufaður – við erum bara ekki vön þeim enn sem komið er.

Hin nýja notkun slaufa sem vísað var til hér að framan er nefnilega ekki nema tveggja eða þriggja ára gömul, og það er ekki fyrr en með henni sem þörf skapast fyrir lýsingarorð af sögninni – elstu dæmi sem ég finn um slaufaður eru frá 2021, svo sem „Svo ertu slaufaður ef þú ert á móti skoðunum fréttastofu sem á ekki að hafa skoðun heldur segja fréttir“ í Fréttablaðinu það ár. Vissulega má halda því fram að slaufaður sé tilkomið fyrir ensk áhrif, sé þýðing á cancelled, en þá er litið fram hjá því að hin nýja merking sagnarinnar kallar á þessa mynd. Eins og áður segir er fjöldi hliðstæðra dæma í málinu við hann var slaufaður og engin ástæða til að amast við því – við þurfum bara að venjast því eins og öðrum nýjungum.

Í kverinu Gott mál eftir Ólaf Oddsson segir: „Valdur að slysi (ekki: Hún var valdur að slysi!) Lýsingarorðið valdur merkir: sem veldur (einkum e-u slæmu). Það beygist svipað og orðið kaldur. Hann er valdur að slysi, hún er völd, þeir eru valdir og þær eru valdar að slysi. Á þessu hafa ýmsir flaskað.“ Í nútímamáli tekur valdur yfirleitt með sér forsetninguna að – valdur að slysi, valdur að tjóni, valdur að skemmdum, valdur að árekstri, valdur að áverkum o.s.frv. Þó er talsvert algengt að forsetningin af sé notuð í stað að, og reyndar tíðkaðist það líka fyrr á öldum – að virðist koma til á 19. öld. Í fornu máli tók valdur hins vegar oftast með sér nafnorð í eignarfalli – „kenndi brátt hver valdur mundi verks þessa“ segir í Ólafs sögu Tryggvasonar.

Mér finnst ekki ótrúlegt að það sé rétt að orðið sé stundum beygt öðruvísi en mælt er með, en ég finn þó engin dæmi um það á prenti og aðeins tvö dæmi á samfélagsmiðlum. Á Hugi.is 2002 segir: „Hún fékk ekki meira því hún drap þau ekki, hún var valdur að dauða þeirra.“ Á Bland.is 2004 segir: „strákurinn minn þurfti að fara í aðgerð 5 vikna út af því að annað lungað féll saman út frá þindarlömun sem hún var valdur af.“ En reyndar er umdeilanlegt hvort hún var valdur að slysi er rangt. Ásgeir Blöndal Magnússon segir nefnilega í Íslenskri orðsifjabók: „Orðmynd þessi (v. e-s, v. að e-u) er oftast skilgreind sem [lýsingarorð] sem er vafasamt, þar sem valdur [í merkingunni ‘stjórnandi, stýrir; valdandi,…’] hæfir samhenginu fullt eins vel […].“

Samkvæmt þessu væri valdur nafnorð í þessu samhengi og valdur einhvers eða valdur að einhverju væri sambærilegt við t.d. höfundur einhvers og höfundur að einhverju, eða ábyrgðarmaður einhvers og ábyrgðarmaður að einhverju. Það má líka benda á að til er fjöldi samsettra nafnorða þar sem -valdur er síðari liður, þar á meðal orð eins og slysavaldur og tjónvaldur sem merkja sama og valdur að slysi og valdur að tjóni. En þótt það kunni að vera rétt hjá Ásgeiri Blöndal að valdur sé upphaflega nafnorð í þessu samhengi er samt auðvitað enginn vafi á því að valdur er oft ótvírætt lýsingarorð og jafnvel þegar í fornu máli – „Eigi erum vér þessa valdir Kjartan er þú berð á oss“ segir til dæmis í Laxdæla sögu.

Ef um nafnorð væri að ræða mætti búast við myndinni valdar í stað valdir – a.m.k. er það fleirtala orðsins í seinni tíma máli. Ótvíræð lýsingarorðabeyging kemur einnig fram í kvenkynsmyndum eins og „Hún er völd að dauða margra smábarna víða um heim“ í Frey 1996. Það er líka fjöldi dæma á við „Lögreglan handsamaði fljótt mann, er hún grunaði að vera valdan að stuldinum“ í Alþýðublaðinu 1943, en engin dæmi um *vera vald að stuldinum sem búast mætti við ef um nafnorð væri að ræða. Þá má einnig nefna orðið óvaldur sem merkir 'saklaus' og kemur fyrir í fornu máli – „Það er eigi gott ráð […] að snúa sökum á óvalda menn“ segir í Brennu-Njáls sögu. Þarna er enginn vafi á því að um lýsingarorð er að ræða.

Orðið valdur er langalgengast í karlkyni eintölu nefnifalli og sú mynd getur formsins vegna verið hvort heldur nafnorð eða lýsingarorð. Það er ekkert útilokað að upphaflega sé um nafnorð að ræða en það hafi síðan verið endurtúlkað sem lýsingarorð – en einnig er mögulegt að orðið hafi upphaflega verið lýsingarorð en sé stundum túlkað sem nafnorð. Í skýringum við nafnorðið valdur í Beygingarlýsingu íslensks nútímamáls segir: „Því bregður einnig fyrir í nefnifalli í sambandinu vera/verða valdur að e-u: Hér var hún valdur að eigin sársauka. Þarna er venjulegra að hafa lýsingarorð: […] Konan var sýknuð af að vera völd að eldsvoða.“ Mér finnst eðlilegt að líta svo á að í hún var valdur að slysi sé valdur nafnorð og setningin því hárrétt.

Orðið innviðir heyrist og sést mjög oft um þessar mundir. Þetta er ekki nýtt orð – það kemur fyrir þegar í fornu máli og er þá eingöngu notað í bókstaflegri merkingu um tréverk í skipi, annað en ytra byrði. Síðar er einnig farið að nota orðið um hús – „Kirkjan að ytri súð og innviðum mjög lasleg og ágengileg“ segir í skjali frá 1677 í Biskupsskjalasafni. Enn síðar var farið að nota orðið í líkingamáli, t.d. um mannslíkamann – „þó kalla menn innvidi høfuds og briósts viscera“ segir í Ritum Lærdómslistafélagsins 1791. Þarna er verið að tala um innri gerð líkamans en merkingin er enn óeiginlegri í Norðanfara 1876: „eða lýsir ekki brjefkaflinn í Norðlingi innviðum mannsins?“. Hér er orðið eiginlega notað í merkingunni 'innræti'.

Ýmis gömul dæmi eru um að orðið sé notað um hvers konar innri gerð, áþreifanlega eða huglæga. „Verði ekki því meiri gætni viðhöfð, er ekki óhugsandi að bresti í innviðum fylkjasambandsins áður en lýkur“ segir í Heimskringlu 1895. „Enginn maðr þekkir út í yztu æsar innviði náunga síns“ segir í Fjallkonunni 1896. „Innviðir í þessari sögu er barátta á milli gamla tíðarandans og hins nýja“ segir í Heimskringlu 1901. „Þá sér lærisveinninn innviði jurtarinnar“ segir í Skinfaxa 1913. Orðið var lengst af notað í þeim tveim merkingum sem gefnar eru í tveim fyrri útgáfum Íslenskrar orðabókar – fyrst einkum sem 'máttarviðir inni í byggingu, skipi e.þ.h.' og síðar einnig 'burðarásar félagssamtaka, innri styrkur e-s e.þ.h.'

En í seinni tíð er orðið notað sem þýðing á enska orðinu infrastructure sem merkir 'the basic systems and services, such as transport and power supplies, that a country or organization uses in order to work effectively' eða 'grunnkerfi og þjónustur, svo sem samgöngur og orkuveitur, sem land eða stofnun þarf á að halda til að starfa eðlilega'. Í samræmi við þetta hefur þriðja merkingin bæst við í Íslenskri orðabók: 'helstu þættir samfélagsins, t.d. samgöngu-, mennta- og heilbrigðiskerfi (e. infrastructure)'. Í Íslenskri nútímamálsorðabók er þetta orðað svo: 'helstu þættir sem stuðla að virkni samfélags, s.s. samgöngumannvirki og orkukerfi'. Þetta varð fljótlega aðalmerking orðsins og tíðni þess hefur aukist gífurlega á þessari öld.

Þessi notkun virðist hafa hafist á níunda áratugnum þótt orðið sé skráð sem „nýlegt nýyrði“ í Málfregnum 1998. Í Pressunni 1989 segir: „Þannig yrðu tekjur af sölu veiðileyfa tekjustofn til að viðhalda innviðum (infrastructure) landsbyggðarinnar, samgöngukerfi og grunnþjónustu.“ Í Morgunblaðinu sama ár er talað um „samgöngur og ýmis almenn atriði sem talist hafa til hinna svokölluðu „innviða þjóðfélagsins“ (e. Infrastructure) samkvæmt hefðbundnum skilgreiningum“. Í Sögu sama ár segir: „Umræður um verklegar framkvæmdir snerust mikið um eflingu á innviðum efnahagslífsins (infrastrúktúr) og má þar nefna virkjun fallvatna, lagningu járnbrauta, rekstur strandferðaskipa, vega- og brúagerð og fleira í þeim dúr.“

Í raun og veru er ekki um mikla merkingarbreytingu að ræða vegna þess að orðið hafði áður verið notað á mjög fjölbreyttan hátt eins og að framan segir. Aðalbreytingin felst í því að orðið er í raun gert að íðorði. En þessari breytingu fylgir þó þörf fyrir að láta orðið vísa til einstakra innviða, t.d. orkukerfis eða samgangna, og því fylgir þörf fyrir að nota orðið í eintölu þótt það hafi fram undir þetta nær eingöngu verið haft í fleirtölu. Allnokkur dæmi eru um eintöluna frá síðustu árum, s.s. „BSRB-liðar segja að póstþjónusta sé mikilvægur innviður“ í Fréttablaðinu 2019 og „Rafmagn hætti að vera „innviður“ og varð að „vöru“ rétt eins og fiskur og olía“ í Viðskiptablaðinu 2015. Þetta er eðlileg og óhjákvæmileg breyting á notkun orðsins.

Mér finnst vera mjög vel til fundið að nýta gamalgróið orð eins og innviðir sem íslenskun á infrastructure og sú þýðing er komin inn í ýmis orðasöfn í Íðorðabankanum. Í gær var hér spurt hvort þetta orð hefði alveg komið í staðinn fyrir orðið mannvirki, en eins og fram kom í umræðum getur hvorugt orðið komið í stað hins – ýmsir innviðir eru ekki mannvirki og ýmis mannvirki eru ekki innviðir. Vissulega geta bæði orðin þó stundum vísað til hins sama, eins og t.d. orkuversins í Svartsengi – það er vitanlega mannvirki, en það er jafnframt mikilvægur innviður og hluti af innviðum Suðurnesja, orkukerfinu. Auðvitað er þó hægt að ofnota þetta orð eins og önnur, og sjálfsagt að huga að því hvort orð eins og mannvirki ætti stundum betur við.

Um daginn sá ég í Málvöndunarþættinum að spurt var um orðið flugmiði sem nýlega kom fyrir í erlendri frétt DV: „hópurinn hefur dreift flugmiðum sem nöfn leigusala og ljósmyndir af þeim eru á.“ Fyrirspyrjandi taldi líklegt að í frumtexta hefði staðið „the group distributed flyers“ og velti fyrir sér hvort um lélega þýðingu væri að ræða – hann kannaðist aðeins við merkinguna ‚flugfarseðill‘ í orðinu flugmiði og taldi að þarna hefði átt að standa ‚dreifimiði‘. Orðið flyer er í enskri orðabók skýrt 'a small piece of paper with information on it about a product or event‘' og í Ensk-íslenskri orðabók er það skýrt 'flugrit, dreifibréf'. En í Íslenskri orðabók er flugmiði skýrt 'dreifibréf, seðill (t.d. með frétt eða áskorun) sem dreift er út' og 'farseðill fyrir flugferð'.

Í Íslenskri nútímamálsorðabók er aftur á móti aðeins gefin merkingin 'miði eða blað sem veitir aðgang að flugferð, farseðill' og má því ætla að hin merkingin sem Íslensk orðabók nefnir sé að mestu horfin úr málinu. Sú merking er þó eldri en hin. Elsta dæmi um hana er í Norðurlandi 1905: „beint ofan í hana reynir M. K. að telja mönnum trú um, í flugmiða er hann hefir sent kjósendum, að hann eigi „alls engan þátt í útgáfu neins blaðs.““ Þetta er aðeins tveimur árum eftir flug Wright-bræðra og löngu fyrir daga flugs á Íslandi, þannig að ljóst er að þarna er um merkinguna 'dreifirit' að ræða. Sama gildir um nær öll dæmi um orðið í blöðum næstu 40 árin og rúmlega það. Frá þeim tíma hef ég aðeins fundið þrjú dæmi um aðra merkingu orðsins.

Í Morgunblaðinu 1920 segir: „Flugið. Í dag verður flogið með farþega, tíu mínútna flug fyrir 100 kr. […] Verða flugmiðar seldir suður í flugskála.“ Hér er augljóslega um merkinguna 'flugfarseðill' að ræða. Í Morgunblaðinu 1931 eru auglýstir vinningar í hlutaveltu og þar á meðal „3 flugmiðar. Hringflug“. Í Morgunblaðinu 1939 er auglýst: „Flugmiði til Akureyrar til sölu.“ En frá árinu 1947 fara að sjást fleiri dæmi um þessa merkingu, en þó ekki að ráði fyrr en eftir miðjan sjötta áratuginn. Það virðist ekki vera fyrr en eftir 1970 sem 'flugfarseðill' verður aðalmerking orðsins, og eftir 1980 verður merkingin 'dreifirit' fáséð þótt hún sjáist enn einstöku sinnum eins og í áðurnefndri frétt DV. Um leið fjölgar dæmum um orðið mjög.

Þótt orðið sé tilkomið fyrir daga flugs á Íslandi eins og áður segir er líklegt að málnotendur hafi fljótlega tengt dreifiritsmerkinguna við miða sem dreift er úr flugvélum – a.m.k. á það við um yfirgnæfandi meirihluta dæma um orðið í þeirri merkingu allt frá fjórða áratugnum og síðan. En það er athyglisvert að báðar merkingar orðsins skuli hafa lifað hlið við hlið í heila öld. Í fyrirspurninni í Málvöndunarþættinum sem vitnað var til í upphafi sagði: „Ef það á að nota það líka yfir dreifibréf eða hvað maður vill kalla það, er hætt við miklum misskilningi.“ Það er í sjálfu sér eðlileg ályktun þótt þetta virðist einhvern veginn hafa blessast. En líklega er vandamálið að mestu úr sögunni vegna þess að dreifiritsmerkingin er nokkurn veginn horfin.

Fyrir jól spannst heilmikil umræða hér og víðar af orði sem kom mörgum ókunnuglega fyrir sjónir í frétt á mbl.is. Í þeirri umræðu var iðulega vísað til meintrar æsku fréttaskrifara – sagt t.d. „Þau eru 3gja að verða 5“, „Hvernig er hægt að birta svona frétt á „barnamáli““, „Er ekki hægt að fá inn á fjölmiðla talandi fullorðið fólk. Eru þetta illa talandi/skrifandi krakkar í aukavinnu með skóla“ og margt fleira í þessum dúr. Þetta leiðir hugann að orðinu fréttabörn sem var töluvert notað sem háðs- eða skammaryrði fyrir fáum árum. Orðið kemur fyrst fyrir í pistli Svarthöfða í DV 1982: „Orðið „kanaútvarp“ er nefnilega engin tilviljun, heldur húsorð hjá þeim fréttabörnum, sem ríkisfjölmiðlarnir sækjast svo ákaft eftir að hafa í þjónustu sinni.“

En það var ekki fyrr en 30 árum síðar sem orðið fór á flug, þó einkum í skrifum tveggja fjölmiðlarýna – Eiðs Guðnasonar og Jónasar Kristjánssonar. Sá síðarnefndi sagði að þetta væri „slagorð, sem við notum nokkrir gamlingjar“ og skilgreindi það svo: „Orðið fréttabarn táknar mann, sem misst hefur af landafræði og sögu. Sem hefur tæpa menntun í bókmenntum og erlendum tungumálum. Sem hefur fylgst minna með stjórnmálum og alþjóðamálum en tíðkaðist í þá gömlu, góðu daga. Sumpart afleiðing breyttra skóla og innreiðar nýrra áhugamála. Við bætist skortur á prófarkalestri. Útkoman er röng málfræði, vondur stíll, misþyrming máltækja og vanþekking á fréttasögu. Samanlagður vandinn heitir fréttabarn.“

Nokkur dæmi eru um orðið á Málefnin.com 2011, en blómatími þess hófst árið 2012 – það ár og næstu ár þar á eftir nota þeir Eiður og Jónas orðið margoft í vandlætingarskrifum á vefsíðum sínum, auk þess sem því bregður fyrir í svipuðum skrifum annarra, svo sem Baldurs Hafstað í Morgunblaðinu. En stundum var þessu líka andmælt, eins og í grein Stígs Helgasonar í Fréttablaðinu 2013: „Það er eins og þessir höfðingjar haldi að vond blaðamennska hafi fyrst orðið til um það leyti sem þeir hættu sjálfir afskiptum af henni. Ég get fullvissað þá um að svo er ekki. Eins og er oft heilmikið til í aðfinnslum þeirra þá hefðu þær líklega mun meiri áhrif ef þær væru ekki svona yfirlætisfullar og dónalegar. Allt fjas um „fréttabörn“ er til óþurftar.“

Hugarfarið að baki orðinu fréttabörn er greinilega grasserandi enn en helstu notendur þess eru báðir látnir og því sést orðið sjálft sjaldnar en áður. Sem betur fer – þetta er skelfilega neikvætt, fordómafullt og niðurlægjandi orð, bæði gagnvart ungu fjölmiðlafólki og börnum. Það má taka heilshugar undir orð Guðmundar Andra Thorssonar í Fréttablaðinu 2015: „Það er ósiður að nota orð sem tengjast börnum og hinu barnalega í neikvæðri merkingu eða sem skammaryrði. Þar eimir eftir af gamalli íslenskri barna-andúð. Það sýnir leiðinlegan þankagang og skilningsleysi á því mikla dýrmæti sem felst einmitt í tærum og frjóum barnshuganum og hinu barnslega viðhorfi. Ætli orðið „fréttabörn“ sé ekki ljótasta orð íslenskrar tungu?“