Í pistli sem ég skrifaði fyrir tveimur árum sagðist ég ómögulega geta sagt Bandaríkjamaðurinn Valerie Allman, þ.e. ég gæti ekki haft kvennafn með Bandaríkjamaðurinn, en aftur á móti gæti ég alveg sagt Valerie Allman er Bandaríkjamaður og bætti við: „Það skiptir sem sé máli fyrir mig hvort Bandaríkjamaður stendur hliðstætt nafninu – á undan því – eða sem sagnfylling með sögninni vera.“ Í umræðum hér undanfarna daga hefur komið fram að fleiri hafa þessa sömu tilfinningu – það virðist vera auðveldara í máli margra að nota karlkyns íbúaheiti til að skipa konum í hóp eða tegund (Valerie er Bandaríkjamaður) en til að lýsa þeim eða einkenna (Bandaríkjamaðurinn Valerie). En þegar að er gáð er samt líka kynjamunur á sagnfyllingum.

Ég skoðaði átta íbúaheiti – Dani, Norðmaður, Svíi, Finni, Englendingur, Þjóðverji, Frakki og Pólverji. Ég leitaði að dæmum um <sérnafn> er/var<íbúaheiti> og fékk dæmi eins og Olsen er Dani. Einnig skoðaði ég samsvarandi lýsingarorð – leitaði að dæmum eins og <sérnafn> er/var X-skur/X-sk, þ.e. leitaði bæði að lýsingarorðum í karlkyni og kvenkyni, og fékk dæmi eins og Jeppe er danskur og Janne er dönsk. Ég tók bara með þau dæmi þar sem hægt hefði verið að nota þjóðaheitið í staðinn fyrir lýsingarorðið, segja Jeppe er Dani og Janne er Dani, en sleppti dæmum þar sem lýsingarorðið stóð með nafnorði sem ákvarðaði kyn þess, eins og Rask var danskur málfræðingur og Harder er dönsk landsliðskona.

Þarna eru sem sé tvær mismunandi aðferðir til að tengja fólk við ákveðna þjóð – íbúaheiti sem eru notuð í 30% tilvika og lýsingarorð sem eru notuð í 70% tilvika. Fyrir fram mætti búast við að aðferðirnar væru notaðar álíka mikið hvort sem um karl eða konu væri að ræða – að bæði íbúaheitin og lýsingarorðin vísuðu til kvenna í u.þ.b. 30% tilvika, því að um það bil 30% þeirra sem fyrir koma í þeim dæmum sem ég skoðaði eru konur en 70% karlar. En því fer fjarri – íbúaheitin vísa til kvenna í innan við 5% tilvika, en aftur á móti vísa lýsingarorðin til kvenna í um 40% tilvika. Það er því greinilegt að þegar val er um að nota íbúaheiti eða samsvarandi lýsingarorð kjósa margir málnotendur fremur lýsingarorðið þegar vísað er til kvenna.

Á íbúaheitunum og lýsingarorðunum er auðvitað sá grundvallarmunur að íbúaheitin eru öll í karlkyni, en lýsingarorðin ýmist í karlkyni eða kvenkyni. Það er erfitt að sjá aðra ástæðu fyrir þessum kynjamun en að ósamræmi milli karlkyns íbúaheitanna og kvenkyns þeirra sem þau vísa til trufli marga málnotendur sem velji fremur að nota lýsingarorð þar sem hægt er að hafa samræmi. Þetta leiðir til þeirrar óvæntu en skemmtilegu niðurstöðu að kyn þeirra sem um er rætt hefur áhrif á setningagerð. Nafnorðin vísar langoftast til karlmanna (Daninn X, X er Dani) en þegar rætt er um konur eru nafnorðin frekar sjaldgæf en lýsingarorðin oftast notuð í staðinn (danska konan X, hin danska X, X er dönsk). Íslensk íbúaheiti eru sannarlega ekki kynhlutlaus.

Í umræðum um kynhlutlaust mál er því oft haldið fram að málfræðilegt kyn sé allt annað en kyn mannfólksins og komi því lítið við. Það er vitanlega rétt að vissu marki – það kemur kyni fólks ekkert við að stóll skuli vera karlkyns, borð hvorugkyns en borðplata kvenkyns – eða að heili skuli vera karlkyns, hjarta hvorugkyns en lifur kvenkyns. En orð sem hafa það hlutverk að vísa til fólks hafa óneitanlega oft tengsl við kyn fólksins – ekki öll, og ekki alltaf, en miklu meira og oftar en látið er í veðri vaka og við áttum okkur á. Margt bendir til að kyn orðanna hafi áhrif á það hvernig við notum þau, og áhrif á hugmyndir okkar um fólkið sem þau eru höfð um. Í gær skrifaði ég um íbúaheiti sem enda á -maður og hvernig þau virðast mun síður notuð í vísun til kvenna en til karla.

En þetta kemur ekki bara fram í íbúaheitum sem enda á -maður þótt það sé mest áberandi í þeim. Sama tilhneiging virðist koma fram hjá öðrum íbúaheitum – sem eru öll karlkyns. Ég hef skoðað í Risamálheildinni orð sem eru mynduð á mismunandi hátt – Dani, Svíi, Finni, Englendingur, Breti, Þjóðverji, Frakki. Öll þessi orð eru margfalt oftar notuð um karla en konur en það er ekki að marka vegna þess að karlar eru yfirgnæfandi í textunum. Það sem kemur hins vegar fram er að í öllum tilvikum er nokkuð af dæmum um lýsingarorð sem vísar til þjóðernis og orðið kona – danska konan X o.s.frv. – en nær engin dæmi um slík lýsingarorð með orðinu karl, maður eða karlmaður. Einkum er þó fjöldi dæma um lausan greini og lýsingarorð sem vísar til þjóðernis – hin danska X o.s.frv.

Vissulega eru einnig mörg sambærileg dæmi sem vísa til karla – hinn danski X o.s.frv. En þótt slík dæmi séu álíka mörg og þau sem vísa til kvenna er hlutfall dæma þar sem vísað er til kvenna á þennan hátt í stað þess að nota íbúaheitið margfalt hærra en þegar um vísun til karla er að ræða. Hér má taka dæmi af þekktu dönsku íþróttafólki, karli og konu. 110 dæmi eru um Daninn Mikkel Hansen en fimm um hinn danski Mikkel Hansen. Aftur á móti eru aðeins þrjú dæmi um Daninn Pernille Harder en 44 um hin danska Pernille Harder.  Þetta verður ekki túlkað á annan hátt en þann að margir málnotendur hafi tilhneigingu til að forðast – líklega oftast ómeðvitað – að láta karlkyns þjóðaheiti standa með kvennafni. Vitanlega er þetta ekki algilt, en tilhneigingin er augljós.

Þetta þýðir í raun að þótt íslensk íbúaheiti – sem eru öll karlkyns eins og áður segir – séu að nafninu til kynhlutlaus, í þeim skilningi að þau eigi að vera hægt að nota um fólk óháð kyni, hafa þau í raun mikla karlaslagsíðu í huga málnotenda. Það þýðir jafnframt að engin raunverulega kynhlutlaus íbúaheiti eru til í málinu. Hvað það þýðir fyrir (ómeðvitaðar) hugmyndir okkar um stöðu kynjanna, og fyrir tungumálið, er svo annað mál. Þýðir það að sjálfgefin hugmynd okkar um íbúa tiltekins lands sé karlmaður? Þýðir það að við þurfum að leggja áherslu á að búa til raunverulega kynhlutlaus íbúaheiti? Það er ekki mitt að svara þessum spurningum og tilgangurinn með þeim er ekki að hvetja til einhverra aðgerða, heldur að vekja okkur til umhugsunar um það hvernig málið virkar í raun.

Þegar ég heyrði orðið Bandaríkjakona notað í íþróttafréttum í fyrrakvöld rifjaðist upp fyrir mér pistill sem ég skrifaði fyrir tveimur árum, þar sem ég sagði að mér væri lífsins ómögulegt að segja Bandaríkjamaðurinn X ef vísað væri til konu, og það stafaði ekki af „einhverri kynjapólitískri rétthugsun“. Nú fór ég að skoða málið nánar og komst að því að ég er ekki einn um þessa tilfinningu. Í Risamálheildinni eru 10.695 dæmi um orðið Bandaríkjamaðurinn á undan sérnafni. Ég fór í gegnum þau öll og taldi aðeins 42 dæmi sem vísuðu til konu – 0,4%. Nú er ekki óhugsandi að mér hafi skotist yfir einhver dæmi en hlutfallið er þó örugglega ekki yfir 0,5%, sem sýnir auðvitað gífurlega kynjaslagsíðu í fréttum fjölmiðla því að flest dæmanna eru komin úr fréttatextum.

Þar með er þó ekki öll sagan sögð. Þegar vísað er til konu er stundum notað sambandið Bandaríkjakonan X eins og í fréttinni sem ég nefndi í upphafi – um þetta er 141 dæmi í Risamálheildinni. En þar að auki er stundum notað nafnorðið kona og lýsingarorð sem vísar til þjóðernis eða laus greinir og lýsingarorð í stað eins nafnorðs. 133 dæmi eru um sambandið bandaríska konan X og 834 dæmi um hin bandaríska X – en ekkert dæmi er um bandaríski kvenmaðurinn X. Samtals eru því 1.210 dæmi um að Bandaríkjakonan X, bandaríska konan X og hin bandaríska X sé notað í staðinn fyrir Bandaríkjamaðurinn X í vísun til kvenna. Þegar 42 dæmum um Bandaríkjamaðurinn X í vísun til konu er bætt við kemst hlutfall kvenna upp í næstum 10%.

Þegar vísað er til konu með einhverri framangreindra aðferða er sambandið Bandaríkjamaðurinn X því aðeins notað í tæplega 3,5% tilvika. Þetta snýst hins vegar algerlega við þegar notkun sambærilegra sambanda um karla er skoðuð. Aðeins er eitt dæmi um bandaríski maðurinn X, eitt um banda­ríski karlmaðurinn X og ekkert um bandaríski karlinn X – en 408 um hinn bandaríski X. Ef vísað er til karls er sambandið Bandaríkjamaðurinn X því notað í 96% tilvika. Þetta er sláandi munur og sýnir glöggt að mörgum málnotendum finnst ekki eðlilegt að nota samsetningu með -maður í vísun til konu heldur leita annarra leiða – ýmist nota samsvarandi orð sem endar á -kona eða nota lýsingarorð sem er sjaldgæft í vísun til karla.

Þetta er ekki nýtt – ég fann m.a.s. dæmi um bandaríska konan X í grein eftir sjálfan mig frá 1980, löngu áður en nokkuð var farið að ræða kynjamál í þessu sambandi. Í þessu tilviki vill svo til að orðið Bandaríkjakona var til í málinu allt frá því um aldamótin 1900 og því auðvelt að grípa til þess. Slíku er ekki til að dreifa í öðru íbúaheiti sem endar á -maður – Norðmaður. Þar er ekki hægt að grípa til orðsins *Norðkona því að það á sér enga hefð í málinu en að öðru leyti eru hliðstæð sambönd notuð þótt hlutföllin séu aðeins önnur – Norðmaðurinn X er notað í um 8% vísana til kvenna en í um 85% vísana til karla. Þessi dæmi sýna svo skýrt sem verða má að því fer fjarri að íbúaheiti sem enda á -maður séu kynhlutlaus í huga málnotenda.

Ef fólk byggir málflutning sinn og röksemdafærslu á málfræðilegum hugtökum er betra að vita hvað þau merkja. Frumlag og andlag koma þessu máli nákvæmlega ekkert við. Það sem greinarhöfundur á væntanlega við er að mörg í mörg komu saman og öll í öll velkomin vísi ekki til neins nafnorðs. Því er nefnilega oft haldið fram að í margir komu saman og allir velkomnir sé nafnorðið maður í raun undirskilið og þess vegna sé mörg komu saman og öll velkomin rökleysa því að ekki sé hægt að hugsa sér neitt hvorugkyns nafnorð sem gæti staðið á eftir mörg og öll. En það er misskilningur. Það er vissulega rétt að í hefðbundnu máli hefur verið notað karlkyn í slíkum setningum, en það er ekki vegna þess að orðið maður liggi að baki.

Fyrir því má færa ýmis rök en hér skal aðeins nefna eitt dæmi. Ef ég kem heim og á von á að hitta fyrir barnahóp en það er dauðaþögn gæti ég spurt: „Hvers vegna er svona hljótt?“ og fengið svarið „Sumir fóru í bíó en aðrir í sund“. Þar er ljóst að orðið maður er ekki undirskilið – sem sé, það væri fráleitt að segja „Sumir mennirnir fóru í bíó og aðrir í sund.“ Auðvitað væri hægt að halda því fram að karlkynsorðið krakki lægi að baki í því tilviki og það útskýrði karlkynið á allir. Þá mætti hins vegar spyrja hvers vegna hvorugkynsorðið barn gæti ekki eins legið að baki þannig að við fengjum „Sum fóru í bíó og önnur í sund“ – sem væri eðlilegt svar ef ég hefði spurt „Hvar eru öll börnin?“ því að þá vísa sum og önnur til hvorugkynsorðsins börnin.

Það er nefnilega eitt einkenni margra fornafna að vísun þeirra getur bæði verið innan málsins (endurvísun) og út fyrir málið (bendivísun). Þegar fornafn stendur með nafnorði og vísar til þess verður það að sambeygjast því – það er aðeins hægt að segja margir menn, ekki *mörg menn vegna þess að menn er karlkyn. En ef fornafnið stendur sjálfstætt vísar það út fyrir málið, til einhvers sem við vitum um eða gerum okkur hugmyndir um. Óákveðin fornöfn geta alveg staðið ein og sér, án þess að hafa nafnorð sér við hlið – og án þess að hægt sé eða nauðsynlegt að hugsa sér nokkurt nafnorð. Ef vísunin er til hóps sem ástæða er til að ætla að sé ekki allur af sama kyni, eins og hópur fólks sem ætlar í sund, er ekkert athugavert við að nota hvorugkyn.

Það er að segja, ekki nema eitt: Það hefur ekki verið venja og þar með ekki talist rétt, miðað við venjulega skilgreiningu á réttu máli og röngu – „Rétt íslenskt mál er málnotkun sem samræmist (einhverri) íslenskri málvenju en rangt íslenskt mál samrýmist engri íslenskri málvenju“. Í íslensku hefur karlkyn verið notað við slíkar aðstæður og fyrir því eru sögulegar ástæður. En venjur geta breyst, og ef nokkur fjöldi fólks fer að nota hvorugkyn í stað karlkyns í setningum af þessu tagi má halda því fram að til sé orðin ný málvenja – sem sé þá „rétt mál“ samkvæmt áðurnefndri skilgreiningu. Það má velta því fyrir sér hvort svo sé orðið nú þegar, en aðalatriðið í því sem ég er að segja hér er að notkun karlkynsins hefur ekkert með orðið maður að gera.

Undanfarið hafa oft verið settar inn í Málspjallshópinn myndir sem sýna enskunotkun í almannarými – verslunum, veitingastöðum og víðar. Vegna fjölda ferðafólks og fólks af erlendum uppruna sem býr hér en skilur ekki íslensku til fulls er vissulega ástæða til að hafa ýmislegt af þessu tagi á ensku. En ekki bara á ensku – það er eins og stundum gleymist að hér býr líka fólk sem á íslensku að móðurmáli og á auðveldast með að tjá sig á henni. Sumt af því fólki kann ekki einu sinni ensku sér til gagns. Þess vegna er grundvallaratriði að texti í almannarými sé líka á íslensku – og helst að íslenskan sé á undan enskunni. Það truflar ekki fólk sem ekki kann íslensku þótt hún sé höfð með. Texti sem er eingöngu á ensku truflar hins vegar margt íslenskumælandi fólk.

Það er ekkert óeðlilegt að hneykslast yfir því þegar gengið er fram hjá íslenskunni, en myndbirtingar af þessu tagi þjóna fyrst og fremst þeim tilgangi að koma hneykslun okkar á framfæri. Það er andstætt tilgangi þessa hóps sem er að styrkja íslenskuna með jákvæðri og uppbyggilegri umræðu. Þessar myndbirtingar geta því aðeins gert gagn að þau sem bera ábyrgð á þeirri enskunotkun sem vísað er til frétti af þeim og þess vegna má ekki láta myndirnar duga, heldur þarf einnig að skrifa viðkomandi. Það hef ég oft gert og stundum haft erindi sem erfiði. Um leið er sjálfsagt að birta slík skrif hér í hópnum – fjölmiðlar taka þau stundum upp og það skapar meiri þrýsting. En stillið myndbirtingum í hóf – skrifið frekar þeim sem ábyrgð bera.

Í dag var hringt í mig og ég spurður hvaða merkingu ég legði í samböndin heita í höfuðið á og skíra í höfuðið á. Ég sagði sem satt er að ég væri vanur að nota þetta bæði með vísun til fólks sem væri á lífi og látið, og teldi mig vera alinn upp við það. Ég segist heita í höfuðið á langafa mínum sem dó sjö árum áður en ég fæddist. Hins vegar sagðist ég vita að sumum fyndist rétt að gera mun á heita/skíra í höfuðið á og heita/skíra eftir, og vildu tala um að heita/skíra í höfuðið á lifandi fólki en heita/skíra eftir látnu fólki. Í Íslenskri orðabók er „láta barn heita í höfuðið á e-m“ skýrt 'gefa barni nafn e-s (einkum lifandi manns)'. Það eru samt greinilega fleiri en ég sem gera ekki þennan mun og nota í höfuðið á bæði um lifandi fólk og látið.

Í Skírni 1886 segir t.d.: „Hún dó eptir nokkra mánuði, og árið á eptir gekk hann að eiga […] Maríe Christine, og við henni hefir hann tvær dætur getið. Hin eldri heitir í höfuðið á fyrri konu hans.“ Hér fær dóttirin nafn í höfuðið á látinni konu. Í Heimskringlu 1891 segir: „Þau hjón höfðu látið heita í höfuðið á Ljósvetningagoðanum, en hann vildi eigi lifa.“ Þarna er barni á 19. öld gefið nafn í höfuðið á sögualdarmanni. Í Þjóðólfi 1911 segir: „»Forseta«fjelagið fær líka einn nýjan, sem á að heita í höfuðið á Skúla fógeta.“ Hér er togara gefið nafn í höfuðið á löngu látnum manni. Í Morgunblaðinu 1980 segir: „Tvær af verksmiðjum Sambands íslenskra samvinnufélaga á Akureyri heita Gefjun og Iðunn í höfuðið á fornum gyðjum.“

En í höfuðið á er líka notað um annað en fólk og sýnir að í huga margra merkir í höfuðið á X einfaldlega 'gefa sama nafn og X' eða 'með nafn X að fyrirmynd'. Þannig segir í Ísafold 1913: „Eldvarpið, sem við sáum, höfum við skýrt Eldgeysi í höfuðið á gamla Geysi.“ Í Lögbergi 1914 segir: „Þeir tilbáðu ekki sólina lengur, en þeir skýrðu fyrsta daginn í vikunni og létu hann heita í höfuðið á sólinni.“ Í Morgunblaðinu 1917 segir: „Er skírt í höfuðið á fossi þeim í Lagarfljóti, sem er rétt hjá Kirkjubæ.“ Í Fréttum 1918 segir: „Hún á nú fjórtán daga afmæli í dag, og köllum við hana ýmsum nöfnum, en eitt þeirra er »Mary Ann« –»í höfuðið« á gamalli skútu.“ Í Tímanum 1920 segir: „Róma, hjartasmyrsl hans, heitin í höfuðið á hans elskuðu borg!“

En þótt í höfuðið á vísi virðist vísa jöfnum höndum til lifandi og látins fólks er svo að sjá sem heita/skíra eftir vísi langoftast til látins fólks. Frá því eru þó undantekningar. Þannig segir í Tímanum 1960: „Hinn ungi Kennedy mun verða skírður eftir föður sínum og nefndur John.“ Í Fálkanum 1961 segir: „Það gerist nú æ tíðara í Bandaríkjunum að vörur séu skírðar eftir frægum kvikmyndastjörnum.“ Rétt eins og með sambandið heita/skíra í höfuðið á er heita/skíra eftir oft notað um annað en fólk. Í Lögbergi 1915 segir: „Florence Nightingale var fædd í Florence á Ítalíu og látin heita eftir borginni.“ Í Fréttum 1916 segir: „eru þar myndir af skipum félagsins og fossunum, sem þeir heita eftir.“ Um þetta eru ótal dæmi frá ýmsum tímum.

Í Dagsbrún 1915 segir: „Það virðist ekki bráðnauðsynlegt að láta drenginn heita í höfuðið á honum afa sínum, ef hann heitir Jón, Jónas eða Jónatan, eða láta telpuna heita eftir ömmu sinni, ef hún heitir Elísabet, Kristjana eða Jóhanna, þó ekkert af þessum nöfnum geti kallast ljótt.“ Hér er greinilegt að heita í höfuðið á og heita eftir er lagt að jöfnu, því að varla er gert ráð fyrir að afinn sé jafnan á lífi en amman látin. Það er auðvitað ekkert að því að þau sem hafa alist upp við þennan mun, eða tileinkað sér hann, haldi áfram að gera hann. En það er ekki heldur neitt að því að nota heita/skíra í höfuðið á í vísun til jafnt lifandi og látins fólks – fyrir því er löng hefð. Að minnsta kosti ætla ég að halda áfram að segjast heita í höfuðið á Eiríki langafa mínum.

Í tilefni af yfirlýsingu bankastjóra Íslandsbanka um daginn um að hún hefði ákveðið að „stíga til hliðar“ má rifja upp orð Víkverja í Morgunblaðinu 2017: „Hverjum datt upphaflega í hug að láta stjórnmálamenn „stíga til hliðar“? Ábyrgð hans eða hennar er mikil enda hafa þeir sem hætta afskiptum af pólitík ekki gert annað síðan, það er að segja annað en að „stíga til hliðar“. Það hættir ekki nokkur maður í pólitík lengur, nemur staðar, dregur sig í hlé, víkur sæti, lætur gott heita, hverfur til annarra starfa eða hvaðeina sem nota má til tilbreytingar eða í staðinn. Það „stíga allir til hliðar“. Menn stíga ekki einu sinni niður, sem væri strax tilbreyting, enda þótt Víkverji sé ekki allskostar hrifinn af því orðalagi. Til þess er það of enskulegt.“

Það er alveg rétt að í ensku er oftast notað orðalagið step down 'stíga niður', þótt step aside 'stíga til hliðar' sé einnig til. Elsta dæmi sem ég finn um stíga til hliðar í merkingunni 'láta af störfum' er í Morgunblaðinu 1981: „Hann og Joan, kona hans, gistu hjá Rosalynn og Jimmy Carter í Hvíta húsinu í nótt, en þau munu öll stíga til hliðar fyrir nýju forystumönnum þjóðarinnar í dag.“ Annað dæmi er úr sama blaði síðar sama ár: „Það eru ávallt bollaleggingar um það í Bretlandi, hvort drottningin, sem er 55 ára, muni stíga til hliðar fyrir Karli, sem nú er 32 ára.“ Þetta eru þýðingar eða endursagnir á fréttatextum á ensku og líklegt að í frumtextunum hafi staðið step aside. Í báðum dæmum er talað um að stíga til hliðar fyrir einhverjum.

En stundum merkir stíga til hliðar ekki 'láta af störfum', heldur 'víkja tímabundið', eins og í Morgunblaðinu 1972: „Á lokatónleikum Listahátíðarinnar gerðist nánast kraftaverk. Einar Vigfússon, sem um árabil hefur unnið gott starf sem fyrsti sellóleikari, sté til hliðar og fól fyrrverandi nemanda sínum, Hafliða Hallgrímssyni, að leika einleikshlutverkið í öðrum þætti Brahms píanókonsertsins.“ Sömu merkingu lagði Sigríður Andersen í orðasambandið eins og fram kom í frétt í Vísi 2019: „Sigríður sagði að persóna hennar kunni að trufla ákvarðanir sem þarf að taka í Landsréttarmálinu og í því ljósi hefur hún ákveðið að stíga til hliðar næstu vikurnar.“ Það er auðvitað óheppilegt að hægt sé að túlka sambandið á tvo vegu.

Það er athyglisvert að fjöldi dæma um orðalagið stíga til hliðar á tímarit.is margfaldast kringum hrun, á árunum 2008-2009 – eftir það eru yfirleitt kringum fimm sinnum fleiri dæmi á ári en voru fyrir hrun. Það er ekki gott að segja hvort það stafar af því að mun oftar sé sagt frá því að fólk láti af störfum en áður var, eða hvort notkun þessa orðalags á kostnað annarra hafi stóraukist – og þá af hverju. Þótt trúlegt sé að uppruna orðalagsins megi rekja til ensku er það í sjálfu sér ekki gild ástæða til að amast við því. Hins vegar er þetta auðvitað einhvers konar skrauthvörf – mildara en ýmislegt annað sem kæmi til greina. Það er samt engin ástæða til að láta þetta alltaf koma í stað beinskeyttara orðalags eins og t.d. segja af sér eða hrökklast frá.

Nú hafa Samtökin ´78 auglýst þriðju nýyrðasamkeppni sína, Hýryrði 2023, en fyrri keppnir voru haldnar 2015 og 2020. Þær skiluðu ýmsum nýjum nafnorðum eins og eikynhneigð, dulkynja, flæðigerva, kvár og stálp, auk þess sem orðið bur var endurvakið í nýrri merkingu. Fornafnið hán er hins vegar eldra, verður tíu ára á þessu ári. Meðal þeirra orða sem nú er leitað eftir tillögum að er kynhlutlaust nafnorð sem samsvarar amma og afi, svo og kynhlutlaust ábendingarfornafn sem samsvarar sá og sú. „Okkur í Samtökunum ´78 er umhugað um að geta talað um veruleika okkar á íslensku“ segir á heimasíðu samtakanna. „Við leitum því aftur til samfélagsins til að aðstoða okkur við að þróa tungumálið.“

Hugmyndir fólks um kyn, kynferði, kynhneigð og kynvitund eru aðrar nú en áður fyrr og mikilvægt að tungumálið endurspegli það eins og aðrar samfélagsbreytingar. „Á átta árum hefur ýmislegt breyst og nýjar aðstæður krefjast nýrra orða“ segir á heimasíðu Samtakanna ´78. Það ætti að vera öllum unnendum íslenskunnar fagnaðarefni að fólk skuli hafa einlægan áhuga á því að geta notað íslensku á öllum sviðum, þar á meðal þessu. En því er ekki að heilsa – þvert á móti. Samfélagsmiðlar og athugasemdakerfi hafa fyllst af fordómafullum og rætnum athugasemdum, rangtúlkunum, útúrsnúningi og misskilningi sem verður því miður ekki túlkað öðruvísi en sem birtingarmynd djúprættra fordóma gagnvart kynsegin fólki.

Meðal þess sem haldið er fram er að nýtt orð eigi að koma í staðinn fyrir orðin afi og amma, þannig að þeim ágætu orðum verði útrýmt úr málinu. Í frétt mbl.is af nýyrðasamkeppninni kemur þó skýrt fram að svo er ekki – þar segir: „Meðal þess sem leitað er eftir er nafnorð sambærilegt orðunum amma og afi sem hægt væri að nota um kynsegin fólk.“ En í athugasemdum við fréttina á Facebook og víðar á samfélagsmiðlum má þrátt fyrir það finna fjölda ummæla á við „Ég ætla sko að halda áfram að vera afi/amma“ eða eitthvað í þeim dúr. Auðvitað stendur ekki til að breyta því. Allir afar og allar ömmur geta verið það áfram. Nýja orðið sem leitað er að yrði eingöngu notað um þá fáu kynsegin einstaklinga sem eiga barnabörn.

Fólk má hafa þá skoðun mín vegna – eins og ég hafði til skamms tíma – að kynin séu aðeins tvö. En það er óskiljanlegt hvers vegna svo mikill æsingur verður yfir því að til standi að bæta nýju orði í málið. Það er ekki verið að hrófla við málkerfinu að neinu leyti og þetta orð á ekki að koma í stað orða sem fyrir eru og mun ekki skerða notkunarsvið þeirra nema að örlitlu leyti. Þau sem þekkja ekki til kynsegin fólks sem á barnabörn munu ekki þurfa að nota nýja orðið og ekki verður séð hvernig það ætti að trufla þau. Þau sem aftur á móti þekkja slíkt fólk vilja kannski – og vonandi – nota það orð sem fólkið vill sjálft að sé notað um sig. Á endanum snýst þetta ekki um tungumálið, heldur um það hvernig við viljum koma fram við annað fólk.

Í gær var spurt hér um nafnorðið snjólétta sem var notað í frétt á mbl.is – meira að segja tvisvar, bæði í texta blaðamanns og viðmælanda. „Að sögn Ágústar Freys Bjartmarssonar, yfirverkstjóra á Vík, er snjólétta á fjöllum helsta ástæða þess að vegirnir voru opnaðir fyrr en vanalega. „[…] Nú var snjólétta þannig að við gátum byrjað fyrr“.“ Trúlegt er að blaðamaður hafi tekið orðið upp eftir Ágústi – það er nefnilega ólíklegt að báðir þátttakendur í samtalinu hafi þekkt orðið því að það er mjög sjaldgæft. Það er ekki að finna í neinum orðabókum, ekkert einasta dæmi er um orðið í Risamálheildinni og aðeins þrjú á tímarit.is. Ritmálssafn Árnastofnunar nefnir eitt dæmi um orðið og vísar í heimild, en tilfærir dæmið ekki.

Eitt dæmanna á tímarit.is er úr Sjómannadagsblaðinu 1983: „Veðurátt á Patreksfirði er fremur þurr, og snjólétta mikil.“ Þegar að er gáð kemur í ljós að vitnað er í texta eftir Jón Sigurðsson í Ystafelli í Kaldakinn, og er þar komið dæmið sem vísað er til í Ritmálssafni Árnastofnunar, tekið úr bókinni Land og lýður. Drög til íslenzkra héraðalýsinga frá 1933. Annað dæmi um orðið er einnig frá Jóni í Ystafelli, úr grein í Tímanum 1953: „Það er t.d. söguleg staðreynd að menn björguðu oft fé í hörðum vorum, með því að reka það úr snjóþunga á snjóléttu“. Þriðja dæmið er úr viðtali við Svarfdæling í Tímanum 1968: „Hér um veturinn í ótíð og fannfergi á Norðurlandi en snjóléttu á Suðurlandi.“ Öll þessi dæmi eru því af austanverðu Norðurlandi.

Nafnorðið snjólétta er augljóslega dregið af lýsingarorðinu snjólétt og slík orðmyndun er ekki einsdæmi – þetta er hliðstætt því að nafnorðið ólétta er dregið af lýsingarorðinu ólétt. Elsta dæmi um það orð er í Tímanum 1930: „Eru vel hugsanleg þau tilfelli, þar sem telja mætti vafa leika á því, hvort heldur um sulli sé að ræða eða óléttu, ekki sízt ef t.d. konan skyldi þræta fyrir hið síðara.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1953 segir: „Og það var þessi „ólétta“, sem fyrst vakti grun um að brögð væru í tafli.“ Gæsalappirnar sýna að orðið er þarna ekki fullkomlega viðurkennt, en það virðist verða algengt upp úr 1960. Þetta er einföld og eðlileg orðmyndun sem mætti nýta meira, nota t.d. nafnorð eins og skaplétta af skaplétt, sporlétta af sporlétt o.s.frv.

Þær fáu heimildir sem finnast um snjólétta benda til Norðurlands en ljóst er að um ákaflega sjaldgæft orð er að ræða. Þess vegna er merkilegt að það skuli dúkka upp á netinu meira en hálfri öld eftir að það sást síðast í blaði eða tímariti. En vegna þess að þessi orðmyndun virðist liggja nokkuð beint við er ekki hægt að útiloka þann möguleika að um sjálfstæða orðmyndun sé að ræða, þ.e. viðmælandi mbl.iseða einhver í málumhverfi hans hafi búið orðið til án þess að vita af eldri dæmum um það. Sé svo er þetta dæmi um frjóa og eðlilega orðmyndun, en að öðrum kosti er þetta dæmi um það hvernig mjög sjaldgæf orð geta varðveist í málinu árum og áratugum saman án þess að komast á blað. Hvort sem heldur er finnst mér snjólétta ágætt orð.

Tungumálið er valdatæki – eitt öflugasta valdatæki sem til er í lýðræðisþjóðfélagi, og við megum ekki láta valdhafana eina um að beita þessu tæki. Öfugt við flest önnur valdatæki er það sem betur fer að talsverðu leyti á valdi okkar sjálfra hversu gott og mikið vald við höfum á þessu tæki – við getum nefnilega þjálfað okkur upp í að beita því. En vitanlega getum við ekki, hvert og eitt, greint á virkan hátt nema lítið brot af því sem kemur frá valdhöfunum og þess vegna er mikilvægt að fjölmiðlar séu virkir á þessu sviði og stundi hvassa og markvissa orðræðugreiningu á því sem þaðan kemur. Og þess vegna er líka mikilvægt að þau sem fást við slíka greiningu nýti samfélagsmiðla til að miða henni til annarra.

Undanfarna daga hef ég dundað mér við það hér í sveitasælunni að skoða og greina ummæli og yfirlýsingar stjórnenda Íslandsbanka í framhaldi af skýrslu fjármálaeftirlits Seðlabankans. Ef marka má viðtökur hafa þessar greiningar verið gagnlegar og þeim hefur undantekningarlaust verið vel tekið – ég þykist þó vita að sumum hugnist þær ekki en frá þeim hefur ekkert heyrst. Ég hef kallað þetta orðræðugreiningu og vissulega er þetta orðræðugreining – í sinni einföldustu mynd, enda er ég enginn sérfræðingur á því sviði. En þetta eru engin geimvísindi. Þetta er ekkert flóknara en það sem við ættum öll að geta gert, án nokkurrar menntunar í orðræðugreiningu. Þetta er fyrst og fremst almenn skynsemi og gagnrýnin hugsun.

Það sem ég vonast til að ná fram með því að birta þessar greiningar er ekki að hrekja stjórnendur Íslandsbanka frá völdum, heldur að hvetja þau sem lesa þetta til að fara að mínu dæmi og skoða orðræðu hvers kyns valda- og áhrifafólks á þennan hátt. Það þarf ekki annað en spyrja fáeinna einfaldra spurninga, svo sem: Hvers vegna er þetta orð eða orðalag notað? Er þetta merkingarlaus klisja ætluð til þess að drepa málinu á dreif? Hvað merkir axla ábyrgð, draga lærdóm af, vegferð, í stóra samhenginu, sviðsmyndir, við þurfum öll að læra af þessu, o.s.frv.? Við þurfum líka að spyrja: Hvers vegna er verið að nefna þetta – hvað kemur það málinu við? Getur góð frammistaða á einu sviði afsakað eða réttlætt klúður eða lögbrot á öðru sviði? O.s.frv.

Ég held sem sagt að við getum öll auðveldlega gert þetta, en það tekur vissulega tíma – sem við höfum sjaldnast eða gefum okkur ekki, og þess vegna er samhjálpin mikilvæg eins og áður segir. Við hlustum á fólk spinna út í eitt, og spuninn fer inn um annað eyrað og út um hitt. En prófið nú að taka einhvern texta – viðtal við ráðherra eða bankastjóra, fréttatilkynningu fyrirtækis eða stofnunar, e.þ.h. – og brjóta hann upp. Skoðið efnisgrein fyrir efnisgrein eða málsgrein fyrir málsgrein og glöggvið ykkur á því hvað er verið að segja og hvað liggur að baki – spyrjið þeirra spurninga sem ég nefndi hér að framan, og annarra í sama dúr. Ég er sannfærður um að þið sjáið margt sem þið tókuð ekki eftir við fyrsta lestur eða fyrstu heyrn.