Month: nóvember 2020

Íslensk kvenkynsorð hafa aldrei fleiri en þrjár mismunandi myndir í eintölu, og eru ævinlega eins í þolfalli og þágufalli. Undantekning frá þessu er þó kvenmannsnafnið Blær, ef það er beygt eins og t.d. er gert á Málið.is (þar segir reyndar að það „beygist líklega“ svona), þ.e. Blær – Blæ – Blævi – Blævar. Nafnorðið blær er og hefur alltaf verið karlkynsorð, og enginn vafi leikur á karlkynsbeygingu þess – blær – blæ – blæ – blæs. En hvernig á að beygja það sem kvenmannsnafn?

Blær var fyrst notað sem kvenmannsnafn í Brekkukotsannál Halldórs Laxness árið 1957. Það var fyrst gefið stúlku árið 1973 en varð vinsælt sem karlmannsnafn seint á síðustu öld. Eftir að ákvæðið „Hvorki má gefa stúlku karlmannsnafn né dreng kvenmannsnafn“ var sett í lög um mannanöfn árið 1991 var talið óheimilt að gefa stúlkum það, þar eð um karlkynsorð væri að ræða sem þegar væri í notkun sem karlmannsnafn. Árið 2013 felldi Héraðsdómur Reykjavíkur úr gildi synjun mannanafnanefndar á að gefa stúlku nafnið, og með lögum um kynrænt sjálfræði árið 2019 var flokkun nafna í karlmanns- og kvenmannsnöfn felld úr gildi. Nú er því heimilt að gefa bæði drengjum og stúlkum nafnið Blær.

Að mínu mati væri langsamlega eðlilegast að láta orðið halda beygingu sinni og beygjast Blær – Blæ – Blæ – Blæs, rétt eins og karlmannsnafnið Blær og samnafnið blær. Einnig kæmi til greina að hafa eignarfallið frekar Blævar, a.m.k. í kvenmannsnafninu, vegna þess að -ar er eignarfallsending bæði í karlkyni og kvenkyni. Það er engin nauðsyn að breyta um beygingu þótt orðið sé gert að kvenmannsnafni. Til samanburðar má benda á karlmannsnafnið Sturla sem beygist eins og kvenkynsorð, Sturla – Sturlu – Sturlu – Sturlu, sbr. stelpa – stelpu – stelpu – stelpu. Sama máli gegnir um nafnið Skúta sem er notað nú á dögum þótt sjaldgæft sé, Órækja sem ekki er notað lengur, viðurnefnið Bjóla og fleiri.

En vilji fólk greina kvenmannsnafnið frá karlmannsnafninu í beygingu liggur beinast við að beygja það Blær – Blævi – Blævi – Blævar, þ.e. láta það enda á -i í þolfalli og þágufalli. Beygingin fylgir þá sama mynstri og beyging fjölda kvenmannsnafna sem enda á -ur í nefnifalli, s.s. Hildur, Gerður o.s.frv., nema nefnifallið er -r en ekki -ur vegna þess að stofninn endar á sérhljóði, og -v- er skotið inn milli stofns og endingar til að komast hjá því að tvö sérhljóð standi saman. Þetta á sér þá stoð að þótt blæ – blæ – blæ – blæs sé hin venjulega beyging orðsins að fornu kemur -v- stundum fyrir í beygingu þess í eldra máli – beygingin er þá blær – blæ – blævi – blævar, hliðstætt snær – snæ – snævi – snævar.

Beygingin Blær – Blæ – Blævi – Blævar á sér hins vegar enga stoð í nútímamáli. Þau fáu karlkynsorð sem áður enduðu á -vi í þágufalli hafa fyrir löngu misst endinguna nema í einstöku föstum orðasamböndum, eins og snævi þakinn. Í kvenkyni er þessi beyging enn fráleitari. Kvenmannsnöfn sem enda á -(u)r í nefnifalli fá alltaf -i í þolfalli og þágufalli bæði að fornu og nýju. Aðalmálið er þó að engin kvenkynsorð hafa fjórar mismunandi myndir í eintölu í nútímamáli, og öll kvenkynsorð eru eins í þolfalli og þágufalli. Beygingin Blær – Blæ – Blævi – Blævar er því í algeru ósamræmi við málkerfið.

Auðvitað er – sem betur fer – enginn sem getur mælt fyrir um hvernig beygja skuli nöfn fólks. Þótt mannanöfn séu eini þáttur íslensks máls sem lög gilda um segja þau aðeins að nöfn skuli hafa eignarfallsendingu, og það hefur Blær, hvernig sem orðið er beygt að öðru leyti. Auðvitað heldur fólk áfram að beygja þetta nafn – og önnur orð málsins – eins og það vill. Mér finnst samt óheppilegt að verið sé að búa til beygingu sem ekki á sér neina stoð í málkerfinu.

Þótt íslensk nafnorð hafi fjögur föll eru það aðeins tiltölulega fá orð sem hafa fjórar mismunandi beygingarmyndir í eintölu – allt karlkynsorð. Flest kvenkynsorð hafa bara tvær mismunandi myndir í eintölu (án greinis) – annaðhvort eru nefnifall, þolfall og þágufall eins en eignarfall frábrugðið (sterk beyging, orð eins og mynd – mynd – mynd – myndar) eða nefnifall sérstök mynd en þolfall, þágufall og eignarfall eins (veik beyging, orð eins og sæla – sælu – sælu – sælu). Auk þess eru afbrigðilegu orðin ær og kýr þar sem nefnifall og eignarfall eru eins, og sömuleiðis þolfall og þágufall (ær – á – á – ær).

Fáein kvenkynsorð sem enda á -i eru eins í öllum föllum eintölu (gleði – gleði – gleði – gleði). Einu kvenkynsorðin sem hafa þrjár mismunandi myndir í eintölu í nútímamáli eru nokkur kvenmannsnöfn (Hildur – Hildi – Hildi – Hildar, Sigrún – Sigrúnu – Sigrúnu – Sigrúnar) og orð sem enda á –ing (drottning – drottningu – drottningu – drottningar). En hvort sem kvenkynsorðin hafa eina, tvær eða þrjár mismunandi beygingarmyndir í eintölunni eiga þau það öll sameiginlegt að þolfall og þágufall hafa sömu mynd. Þannig hefur þetta þó ekki alltaf verið.

Orð sem enda á -ing voru áður endingarlaus í þolfalli en höfðu -u endingu í þágufalli (drottning – drottning – drottningu – drottningar). En nú hefur þolfallið fyrir löngu lagað sig að þágufallinu og bætt við sig -u þannig að þessi tvö föll eru samhljóða eins og í flestum öðrum kvenkynsorðum. Orð sem enda á -ung eins og nýjung beygðust áður eins og -ing-orðin (nýjung – nýjung – nýjungu – nýjungar). Þau hafa hins vegar flest farið þá leið að fella -u-ið brott úr þágufallinu en útkoman verður sú sama og í -ing-orðunum – þolfall og þágufall verða eins. Orðið sundrung fær þó ýmist -u eða er endingarlaust í þolfalli og þágufalli.

Í fornu máli var líka hópur einkvæðra kvenkynsorða sem voru endingarlaus í þolfalli en enduðu á -u í þágufalli. Þetta voru orð eins og grund, jörð, mold, rödd, sól, stund og nokkur fleiri, sem beygðust þá grund – grund – grundu – grundar o.s.frv. Flest þessara orða gátu reyndar líka verið endingarlaus í þágufalli og í nútímamáli hafa þau öll fellt -u-ið brott – nema í ýmsum meira og minna föstum orðasamböndum. Við getum sagt á erlendri grundu, hér á jörðu, ausinn moldu, kalla hárri röddu, snúa móti sólu, á hverri stundu, o.fl.

Fleiri orð höfðu eða gátu haft -u í þágufalli. Á tímarit.is má finna einstöku dæmi um brautu, hjörðu, hurðu, höllu, laugu, ullu, þjóðu, öldu, öndu og e.t.v. fleiri, en þar er þá oftast um að ræða setningar úr eldri textum. Með því að fella brott -u-ið í þágufallinu hafa framangreind orð sem sé færst undir þá almennu reglu að kvenkynsorð séu eins í þolfalli og þágufalli. Hinn möguleikinn væri auðvitað að bæta ­-u við þolfallið, og þess eru einnig dæmi í föstum orðasamböndum með sumum af þessum orðum a.m.k. Þannig segjum við út um græna grundu, jafna við jörðu, dró ský fyrir sólu, o.fl.

Auk þessara orða hafði orðið ey og kvenmannsnöfn leidd af því -u í þágufalli en ekki þolfalli – ey – ey – eyju – eyjar. Kvenmannsnöfnin hafa yfirleitt -u bæði í þolfalli og þágufalli í nútímamáli, þótt samhljóða samnöfn séu endingarlaus (Sóley – Sóleyju – Sóleyju – Sóleyjar, en sóley – sóley – sóley – sóleyjar). Reyndar eru skoðanir málnotenda á beygingu ýmissa kvenmannsnafna skiptar – sumir vilja hafa -u í þolfalli og þágufalli en aðrir vilja hafa þessi föll endingarlaus. En engin dæmi er um það svo að ég viti að sami málnotandi hafi þolfallið endingarlaust en -u í þágufalli – þessi föll eru alltaf eins.

Þarna hafa orðið tvær breytingar sem í fljótu bragði virðast stefna hvor í sína átt – önnur fellir brott -u í þágufalli en hin bætir -u við í þolfalli. En báðar stuðla að auknu samræmi í kerfinu með því að fella öll kvenkynsorð undir það mynstur að þolfall og þágufall séu eins. Þessar breytingar eru gengnar yfir, en ein til viðbótar er í gangi, sem leitast við að fella kvenkynsorð að þeirri tilhneigingu sem nefnd var í upphafi að eintalan hafi aðeins tvær mismunandi myndir. Það er breyting á eignarfalli orða eins og drottning, úr drottningar í drottningu, sem einnig kemur fram í ýmsum kvenmannsnöfnum – Sigrúnar verður stundum Sigrúnu.

Á undanförnum árum hefur orðtakið þetta reddast orðið þekkt sem einhvers konar einkunnarorð eða lífsspeki Íslendinga, sem lýsi kæruleysi, æðruleysi og óbilandi (jafnvel óraunsærri) bjartsýni í bland. Frægð þess hefur náð út fyrir landsteinana og kannski upphaflega komið að utan; elsta dæmi sem ég þekki um það er frá 1979, þegar danskur blaðamaður fjallaði um það í grein í Weekendavisen Berlingske Aften, og sagði það vera „einkennandi í fari Íslendinga að þeir hafi „Það reddast hugsun“ (det ordner sig)“ að því er Dagblaðið sagði frá.

Snemma árs fékk ég póst frá bandarískum blaðamanni sem vildi ræða við mig um þetta reddast. Hann sagðist hafa komið nokkrum sinnum til Íslands og þegar hann heyrði fyrst talað um þetta orðtak hélt hann að þetta væri bara einhver klisja sem útlendingar tengdu við Íslendinga og þætti skondin. En eftir að hafa kynnst lífinu á Íslandi væri hann kominn á þá skoðun að þetta lýsti í raun og veru lífsmáta margra Íslendinga. Hann skrifaði svo grein um þetta og birti í ritinu Success undir fyrirsögninni „Why We Should All Live Like Icelanders Live“. BBC hefur einnig nýlega fjallað um orðtakið undir fyrirsögninni „The unexpected philosophy Icelanders live by“.

Því hefur verið haldið fram að þetta reddast sé bein þýðing úr dönsku þar sem det reddes sé notað á sama hátt, en það er tæplega rétt. Vissulega er det reddes danska, en danskir heimildarmenn mínir kannast ekki við að það sé notað á sama hátt og það reddast í íslensku. Á dönsku er sagt det ordner sig, det ordnes, det skal nok gå eða eitthvað slíkt. Þótt elsta dæmi sem ég þekki um germyndina redda sé að finna í blaðinu Gretti á Ísafirði 1894 kemur miðmyndin reddast ekki fyrir á prenti fyrr en um 1960, löngu eftir að danska hætti að hafa áhrif á íslensku. Myndin er oftast höfð innan gæsalappa í upphafi sem bendir til þess að gert sé ráð fyrir að hún sé lesendum ekki vel kunn.

Mér finnst allt benda til þess að þetta reddast sé íslensk nýsmíði, þótt hráefnið sé vissulega að hluta til danskt að uppruna. Hlutirnir hafa nefnilega ekki alltaf reddast á Íslandi. Sambandið þetta reddast kemur fyrst fyrir á prenti 1966 og er sjaldgæft fyrstu árin, en svo verður sprenging í notkun þess upp úr 1980 – og væntanlega eitthvað fyrr í talmáli, eins og danska tilvitnunin í upphafi sýnir. Þetta er athyglisvert – og segir kannski meiri sögu en virst gæti í fljótu bragði. Það er freistandi að ímynda sér að fram að því hafi þurft einhvern til að redda málunum, en með verðbólguhugsunarhættinum eftir 1960 og sérstaklega 1980 hafi fólk farið að trúa því að þetta reddaðist af sjálfu sér, án þess að einhvern geranda þyrfti til.

Eitt af því sem fólk veltir stundum fyrir sér – og deilir um – er þágufall fleirtölu af orðinu banani. Er það banönum eða bönunum? Ég man eftir umræðu um þetta oftar en einu sinni í þættinum Daglegt mál sem var á dagskrá Ríkisútvarpsins um áratuga skeið. Í eitt slíkt skipti, fyrir um 40 árum, svaraði umsjónarmaðurinn því til að vænlegast væri að leita til bænda og spyrja þá hvernig þeir hefðu orðið valt­ari í umræddu falli – og fara svo eins með banani. Þótt ég sé úr sveit kom þetta svar mér að litlu gagni. Í minni sveit var nefnilega bara til einn valtari. Hann gekk milli bæja og var einfaldlega kallaður Valtarinn með ákveðnum greini. Það reyndi því aldrei á það hvernig fleirtala orðs­ins væri, og þess vegna er ég enn í dag jafn ófróður um það hvernig þágu­fall fleirtölu af banani eigi að vera.

Gísli Jónsson ræddi þetta einu sinni í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu. Hann taldi að myndin ætti að vera banönum, en myndin bönunum væri þágufall fleirtölu með greini af orðinu bani. Það er vissulega rétt, þótt ég eigi reyndar erfitt með að hugsa mér aðstæður þar sem bani væri notað í þágufalli fleirtölu með greini. En þótt svo væri útilokar það auðvitað ekki að samhljóða mynd geti verið þágufall fleirtölu af banani – slíkt samfall beygingarmynda af mismunandi orðum er mjög algengt í málinu. Enda eiga báðar myndirnar sér langa hefð í málinu. Á tímarit.is eru rúm 1500 dæmi um banönum, það elsta frá 1886, en rúm 500 dæmi um bönunum, það elsta frá 1922. Hlufall síðarnefndu myndarinnar virðist heldur fara hækkandi.

Orð af íslenskum uppruna sem hafa tvö a í stofni fá yfirleitt mynstrið ö – u á undan endingunni -um – þ.e., ö kemur í staðinn fyrir fyrra a-ið og u í stað þess síðara. Þannig er þágufall fleirtölu af kafari köfurum, af blandari blöndurum, o.s.frv. Sama gildir í lýsingarorðum – þágufall eintölu í karlkyni og fleirtölu allra kynja af fatlaður er fötluðum. Mynstrið er líka að finna í sagnbeygingu – 1. persóna fleirtölu í þátíð af kallaði er kölluðum, af talaði töluðum, o.s.frv. En tökuorð haga sér iðulega öðruvísi, og halda fyrra a-inu óbreyttu en setja ö í stað þess síðara á undan -um. Þannig er þágufall fleirtölu af skandali yfirleitt skandölum en ekki sköndulum, af ballaða ballöðum en ekki bölluðum, af Arabi Aröbum en ekki ­Örubum, af albanskur albönskum en ekki ölbunskum o.s.frv.

En svo gerist það oft með tímanum að tökuorðin laga sig að beygingarmynstri íslensku orðanna og til verða tvímyndir, eins og banönum og bönunum. Af kastali er til bæði kastölum og köstulum, af sandali er til bæði sandölum og söndulum, af Japani er til bæði Japönum og Jöpunum, þótt síðarnefnda myndin sé sjaldgæf – o.s.frv. Undantekningarlaust virðist síðarnefnda myndin vera yngri, og oftast sjaldgæfari en sú fyrrnefnda. Það er athyglisvert að sama fólk virðist oft nota báðar myndirnar til skiptis, án þess að ætla það eða átta sig á því. Ég hef heyrt mann nota sandölum og söndulum með stuttu millibili í samtali, og á netinu má finna allnokkra texta sem hafa að geyma bæði banönum og bönunum.

Báðar myndirnar, banönum og bönunum, samræmast íslensku beygingarkerfi og segja má að síðarnefnda myndin sé til marks um meiri aðlögun orðsins að hegðun íslenskra orða en sú fyrrnefnda. Fyrir báðum er líka löng hefð þannig að engin ástæða er til annars en telja báðar góðar og gildar – sem og aðrar tvímyndir sem hér hafa verið nefndar. Ég sæi ekki heldur ástæðu til að amast við myndinni Jöpunum ef hún breiddist út, og Örubum (sem stöku dæmi eru til um) væri líka í samræmi við kerfið. Hins vegar bregður stundum fyrir myndum með ö á báðum stöðum – bönönum, köstölum, söndölum. Þær falla ekki að neinu íslensku beygingarmynstri heldur eru einhvers konar sambland af tveimur. Þess vegna finnst mér rétt að mæla gegn þeim myndum.

Þegar ég var að alast upp á norðlensku framsóknarheimili á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar var vitanlega keyptur þar Dagur, blað framsóknarmanna á Akureyri – sem ég las mér til ánægju. Eitt það skemmtilegasta í því blaði voru fréttir frá fréttaritara blaðsins í Þistilfirði, Óla á Gunnarsstöðum, sem skrifaði mjög skemmtilega um hvers kyns stóra og smáa atburði þar í sveitinni. Ein eftirminnilegasta frétt Óla hafði fyrirsögnina „Negri í Þistilfirði“. Þar var innan um aðrar sveitarfréttir sagt frá því að á Gunnarsstöðum væri vetrarmaður frá Gana, svartur á hörund, „og mun það líklega heldur sjaldgæf sjón hér á landi“.

Á undanförnum árum hefur oft verið vitnað í þessa fyrirsögn, „Negri í Þistilfirði“, ýmist til að hneykslast á henni eða gera gys að henni. Hvort tveggja er ástæðulaust og algerlega í ósamræmi við anda fréttarinnar. Frásögnin þar er gamansöm og án nokkurra fordóma – negri var einfaldlega það orð sem var notað á þessum tíma, a.m.k. það orð sem eldra fólk hafði alist upp við, rétt eins og við töluðum um kynvillinga eins og ekkert væri sjálfsagðara. En tímarnir breytast og orð eins og negri, kynvillingur, fáviti og önnur slík þykja ekki við hæfi í opinberri umræðu lengur – sem betur fer. Það þýðir ekki að einhver illur hugur hafi verið bak við notkun þeirra á sínum tíma.

Á vef Þjóðskrár Íslands er orðið utangarðsskrá notað yfir skrá um fólk sem þarf að skrá vegna tímabundinnar búsetu en fer ekki inn í þjóðskrá. Orðið utangarðsskrá virðist hafa verið í notkun í meira en 30 ár en í nýjum lögum um skráningu einstaklinga sem tóku gildi 1. janúar sl. er orðið kerfiskennitöluskrá notað í staðinn – orðið utangarðsskrá virðist þó ekki hafa verið í eldri lögum. Það leikur varla vafi á því að orðið utangarðsskrá er gildishlaðið og hefur hugrenningatengsl við orð eins og utangarðsmaður, utangarðsfólk og önnur slík.

Ég legg áherslu á að ég hef enga ástæðu til að ætla að einhver illur hugur búi að baki þessari orðanotkun. En hún er barn síns tíma, rétt eins og orðin sem ég nefndi áður. Þess vegna er óviðunandi að þetta orð sé notað á vef opinberrar stofnunar, sérstaklega þegar annað orð er notað um fyrirbærið í gildandi lögum. Þetta minnir okkur á hvað tungumálið er máttugt tæki – til góðs og ills. Með orðanotkun okkar og orðavali getum við, vitandi eða óafvitandi, mótað bæði okkar eigin hugmyndir og skoðanir annarra. Þess vegna þurfum við að gæta okkar vel þegar rætt er um viðkvæm álita- og deilumál.

Samtengingin uns (áður rituð unz) er nokkuð algeng í nútímamáli en þó líklega bundin við fremur formlegt ritmál – kemur tæpast fyrir í talmáli. Þetta er tíðartenging sem merkir 'þangað til' og er komin af und es samkvæmt Íslenskri orðsifjabók – es var fornt tilvísunarorð og und merkti 'til þess, fram að því' eða eitthvað í þá átt.

Í Íslendingasögum kemur uns samtals 36 sinnum fyrir. Það þarf ekki að skoða dæmin um orðið vandlega til að átta sig á sérkennilegum samnefnara þeirra flestra: Öll nema fjögur tengja tíðarsetningu með sögninni koma. Þetta getur ekki verið tilviljun. Önnur tíðartenging fornmálsins, þar til, tengist ekki ákveðinni sögn á neinn sambærilegan hátt.

Á þessu er hægt að hugsa sér tvær skýringar. Önnur er sú að uns hafi ekki merkt bara 'þangað til' eins og hún gerir í nútímamáli, heldur hafi falist í henni einhver merkingarþáttur til viðbótar sem tengi hana við koma. Það er ekki augljóst hver sá merkingarþáttur gæti verið – og hann er a.m.k. löngu horfinn því að uns hefur engin sérstök tengsl við koma í nútímamáli.

Hin skýringin er sú að þetta sé ritvenja, einhvers konar formúla – höfundar eða skrásetjarar sagnanna hafi lært að venja væri að uns tengdist koma, og hafi fylgt þeirri venju, án þess að hún ætti sér neina merkingarlega skýringu. Ég á ekkert svar við því hvor þessara skýringa sé rétt – og svo gæti vitanlega verið einhver þriðja skýring sem mér hefur ekki dottið í hug.