Þótt íslensk nafnorð hafi fjögur föll eru það aðeins tiltölulega fá orð sem hafa fjórar mismunandi beygingarmyndir í eintölu – allt karlkynsorð. Flest kvenkynsorð hafa bara tvær mismunandi myndir í eintölu (án greinis) – annaðhvort eru nefnifall, þolfall og þágufall eins en eignarfall frábrugðið (sterk beyging, orð eins og mynd – mynd – mynd – myndar) eða nefnifall sérstök mynd en þolfall, þágufall og eignarfall eins (veik beyging, orð eins og sæla – sælu – sælu – sælu). Auk þess eru afbrigðilegu orðin ær og kýr þar sem nefnifall og eignarfall eru eins, og sömuleiðis þolfall og þágufall (ær – á – á – ær).

Fáein kvenkynsorð sem enda á -i eru eins í öllum föllum eintölu (gleði – gleði – gleði – gleði). Einu kvenkynsorðin sem hafa þrjár mismunandi myndir í eintölu í nútímamáli eru nokkur kvenmannsnöfn (Hildur – Hildi – Hildi – Hildar, Sigrún – Sigrúnu – Sigrúnu – Sigrúnar) og orð sem enda á –ing (drottning – drottningu – drottningu – drottningar). En hvort sem kvenkynsorðin hafa eina, tvær eða þrjár mismunandi beygingarmyndir í eintölunni eiga þau það öll sameiginlegt að þolfall og þágufall hafa sömu mynd. Þannig hefur þetta þó ekki alltaf verið.

Orð sem enda á -ing voru áður endingarlaus í þolfalli en höfðu -u endingu í þágufalli (drottning – drottning – drottningu – drottningar). En nú hefur þolfallið fyrir löngu lagað sig að þágufallinu og bætt við sig -u þannig að þessi tvö föll eru samhljóða eins og í flestum öðrum kvenkynsorðum. Orð sem enda á -ung eins og nýjung beygðust áður eins og -ing-orðin (nýjung – nýjung – nýjungu – nýjungar). Þau hafa hins vegar flest farið þá leið að fella -u-ið brott úr þágufallinu en útkoman verður sú sama og í -ing-orðunum – þolfall og þágufall verða eins. Orðið sundrung fær þó ýmist -u eða er endingarlaust í þolfalli og þágufalli.

Í fornu máli var líka hópur einkvæðra kvenkynsorða sem voru endingarlaus í þolfalli en enduðu á -u í þágufalli. Þetta voru orð eins og grund, jörð, mold, rödd, sól, stund og nokkur fleiri, sem beygðust þá grund – grund – grundu – grundar o.s.frv. Flest þessara orða gátu reyndar líka verið endingarlaus í þágufalli og í nútímamáli hafa þau öll fellt -u-ið brott – nema í ýmsum meira og minna föstum orðasamböndum. Við getum sagt á erlendri grundu, hér á jörðu, ausinn moldu, kalla hárri röddu, snúa móti sólu, á hverri stundu, o.fl.

Fleiri orð höfðu eða gátu haft -u í þágufalli. Á tímarit.is má finna einstöku dæmi um brautu, hjörðu, hurðu, höllu, laugu, ullu, þjóðu, öldu, öndu og e.t.v. fleiri, en þar er þá oftast um að ræða setningar úr eldri textum. Með því að fella brott -u-ið í þágufallinu hafa framangreind orð sem sé færst undir þá almennu reglu að kvenkynsorð séu eins í þolfalli og þágufalli. Hinn möguleikinn væri auðvitað að bæta ­-u við þolfallið, og þess eru einnig dæmi í föstum orðasamböndum með sumum af þessum orðum a.m.k. Þannig segjum við út um græna grundu, jafna við jörðu, dró ský fyrir sólu, o.fl.

Auk þessara orða hafði orðið ey og kvenmannsnöfn leidd af því -u í þágufalli en ekki þolfalli – ey – ey – eyju – eyjar. Kvenmannsnöfnin hafa yfirleitt -u bæði í þolfalli og þágufalli í nútímamáli, þótt samhljóða samnöfn séu endingarlaus (Sóley – Sóleyju – Sóleyju – Sóleyjar, en sóley – sóley – sóley – sóleyjar). Reyndar eru skoðanir málnotenda á beygingu ýmissa kvenmannsnafna skiptar – sumir vilja hafa -u í þolfalli og þágufalli en aðrir vilja hafa þessi föll endingarlaus. En engin dæmi er um það svo að ég viti að sami málnotandi hafi þolfallið endingarlaust en -u í þágufalli – þessi föll eru alltaf eins.

Þarna hafa orðið tvær breytingar sem í fljótu bragði virðast stefna hvor í sína átt – önnur fellir brott -u í þágufalli en hin bætir -u við í þolfalli. En báðar stuðla að auknu samræmi í kerfinu með því að fella öll kvenkynsorð undir það mynstur að þolfall og þágufall séu eins. Þessar breytingar eru gengnar yfir, en ein til viðbótar er í gangi, sem leitast við að fella kvenkynsorð að þeirri tilhneigingu sem nefnd var í upphafi að eintalan hafi aðeins tvær mismunandi myndir. Það er breyting á eignarfalli orða eins og drottning, úr drottningar í drottningu, sem einnig kemur fram í ýmsum kvenmannsnöfnum – Sigrúnar verður stundum Sigrúnu.

Á undanförnum árum hefur orðtakið þetta reddast orðið þekkt sem einhvers konar einkunnarorð eða lífsspeki Íslendinga, sem lýsi kæruleysi, æðruleysi og óbilandi (jafnvel óraunsærri) bjartsýni í bland. Frægð þess hefur náð út fyrir landsteinana og kannski upphaflega komið að utan; elsta dæmi sem ég þekki um það er frá 1979, þegar danskur blaðamaður fjallaði um það í grein í Weekendavisen Berlingske Aften, og sagði það vera „einkennandi í fari Íslendinga að þeir hafi „Það reddast hugsun“ (det ordner sig)“ að því er Dagblaðið sagði frá.

Snemma árs fékk ég póst frá bandarískum blaðamanni sem vildi ræða við mig um þetta reddast. Hann sagðist hafa komið nokkrum sinnum til Íslands og þegar hann heyrði fyrst talað um þetta orðtak hélt hann að þetta væri bara einhver klisja sem útlendingar tengdu við Íslendinga og þætti skondin. En eftir að hafa kynnst lífinu á Íslandi væri hann kominn á þá skoðun að þetta lýsti í raun og veru lífsmáta margra Íslendinga. Hann skrifaði svo grein um þetta og birti í ritinu Success undir fyrirsögninni „Why We Should All Live Like Icelanders Live“. BBC hefur einnig nýlega fjallað um orðtakið undir fyrirsögninni „The unexpected philosophy Icelanders live by“.

Því hefur verið haldið fram að þetta reddast sé bein þýðing úr dönsku þar sem det reddes sé notað á sama hátt, en það er tæplega rétt. Vissulega er det reddes danska, en danskir heimildarmenn mínir kannast ekki við að það sé notað á sama hátt og það reddast í íslensku. Á dönsku er sagt det ordner sig, det ordnes, det skal nok gå eða eitthvað slíkt. Þótt elsta dæmi sem ég þekki um germyndina redda sé að finna í blaðinu Gretti á Ísafirði 1894 kemur miðmyndin reddast ekki fyrir á prenti fyrr en um 1960, löngu eftir að danska hætti að hafa áhrif á íslensku. Myndin er oftast höfð innan gæsalappa í upphafi sem bendir til þess að gert sé ráð fyrir að hún sé lesendum ekki vel kunn.

Mér finnst allt benda til þess að þetta reddast sé íslensk nýsmíði, þótt hráefnið sé vissulega að hluta til danskt að uppruna. Hlutirnir hafa nefnilega ekki alltaf reddast á Íslandi. Sambandið þetta reddast kemur fyrst fyrir á prenti 1966 og er sjaldgæft fyrstu árin, en svo verður sprenging í notkun þess upp úr 1980 – og væntanlega eitthvað fyrr í talmáli, eins og danska tilvitnunin í upphafi sýnir. Þetta er athyglisvert – og segir kannski meiri sögu en virst gæti í fljótu bragði. Það er freistandi að ímynda sér að fram að því hafi þurft einhvern til að redda málunum, en með verðbólguhugsunarhættinum eftir 1960 og sérstaklega 1980 hafi fólk farið að trúa því að þetta reddaðist af sjálfu sér, án þess að einhvern geranda þyrfti til.

Ein sú „málvilla“ sem oftast er amast við er þegar fólk segir ég vill í stað hins hefðbundna ég vil. Þessi málbreyting virðist ekki vera ýkja gömul – einstöku dæmi má finna um hana í ritum frá fyrsta hluta 20. aldar og eldri en þau gætu verið rit- eða prentvillur. Elsta dæmið á tímarit.is er úr Framblaðinu 1933: „Þó vill ég engan þeirra.“ Í auglýsingu frá Lofti Guðmundssyni ljósmyndara í Kirkjuritinu 1936 segir: „15 Foto myndatakan er sú EINA sem ég vill mæla með — en hún fæst hjá mér.“ Í Íslendingi 1937 segir: „Ennfremur vill ég taka það fram, að svo að segja öll störf í verksmiðju minni eru unnin í ákvæðisvinnu.“ Í Lesbók Morgunblaðsins 1943 segir: „Ég vill fá bílstjóra, sem er aðgætinn og varkár og á aldrei neitt á hættunni.“

Dæmi um ég vill á tímarit.is eru mjög fá framan af, en fer fjölgandi upp úr 1960. Þau verða þó aldrei mörg, enda má búast við að prófarkalesarar hafi yfirleitt leiðrétt þau fyrir prentun. Elsta dæmi sem ég finn um að amast sé við þessari beygingu er í móðurmálsþætti Vísis (eftir Eirík Hrein Finnbogason) 1956 þar sem segir: „Margir kunna eigi með sögnina að vilja að fara, segja ég vill í staðinn fyrir ég vil, sem er hið rétta. Þetta, ég vill, lætur í eyrum þeirra, sem með sögnina kunna að fara, eins og sagt væri ég syngur í staðinn fyrir ég syng, ég talar í staðinn fyrir ég tala.“ Í kveri Helga Hálfdanarsonar frá 1984, Gætum tungunnar, segir: „Rétt er að segja: Ég vil, þú vilt, hann vill, hún vill, barnið vill. (Ath.: ég vill er rangt; ég vil er rétt.)“

Haraldur Bernharðsson skrifaði ítarlega grein um þessa breytingu í Íslenskt mál 2005. Hann bendir á að langflestar sagnir málsins hafa aðeins tvær mismunandi myndir í framsöguhætti eintölu nútíðar, þótt persónurnar séu þrjár. Annaðhvort eru fyrsta og þriðja persóna eins, en önnur persóna frábrugðin (ég les – þú lest – hann/hún/hán les, ég fer – þú ferð – hann/hún/hán fer) eða önnur og þriðja persóna eru eins, en fyrsta persóna frábrugðin (ég tala – þú talar – hann/hún/hán talar, ég horfi – þú horfir – hann/hún/hán horfir). Sögnin vilja hefur aftur á móti þrjár mismunandi myndir – engar tvær persónur eru eins: ég vil – þú vilt – hann/hún/hán vill. Það má líta á ég vill sem tilhneigingu til að fella sögnina að fyrrnefnda mynstrinu. Einnig eru dæmi um að þriðja persónan verði hann/hún/hán vil í stað vill – þar er verið að fella sögnina að hinu mynstrinu.

En kannski hangir meira á spýtunni. Gísli Jónsson skrifaði í þætti sínum um íslenskt mál í Morgunblaðinu 1981: „Þegar krakkar, og jafnvel fullorðið fólk, segir ég vill, hélt ég um sinn að málið væri svo einfalt að um hreina áhrifsbreytingu væri að ræða frá þriðju persónu: hann, hún eða það vill. En þetta reyndist ekki svo. Sannorðar, málnæmar mæður, sem vandlega hafa gaumgæft orð barna sinna, hafa tjáð mér að málið sé miklu flóknara. Hér skiptir afstaða máli, eða það sem kalla mætti horf. Barn segir ég vill, í jákvæðri merkingu og til áherslu, þetta er kröfutónn og frekjutónn: ég vill fá þetta, en sama barn segir: ég vil ekki. Ég vil ekki borða hafragraut. Og það sem meira er: Þetta fer þannig inn í þriðju persónu, að börn segja líka: Hann vill fá þetta, en hann vil þetta ekki.“

Og fleira kemur til. Í áðurnefndri grein hefur Haraldur Bernharðsson það eftir Stefáni Karlssyni handritafræðingi „að hann hafi í kringum 1950 unnið með manni sem jafnan sagði ég vill; sá mun hafa verið Eyfirðingur, fæddur um 1930. Þegar fundið var að þessum talshætti svaraði maðurinn því til að sér fyndist eðlilegt að konur segðu ég vil en karlar ég vill“. Ég hef líka heyrt fleiri dæmi um þetta. Trúlegt er að þarna séu einhvers konar áhrif frá kynbeygingu lýsingarorða eins og sæll, þar sem sagt er komdu/vertu sæll við karlmenn og komdu/vertu sæl við konur. Hins vegar beygjast íslenskar sagnir vitaskuld ekki í kynjum þannig að það er ekki trúlegt að þetta eigi eftir að breiðast út.

Það er ljóst að fjölmargar hliðstæðar breytingar hafa orðið á undanförnum öldum án þess að þær trufli okkur hið minnsta og án þess að þær hafi spillt beygingarkerfinu eða veikt það. Í raun má færa rök að því að þessi breyting styrki kerfið með því að færa sögnina undir reglulegt beygingarmynstur. En ég veit að mjög mörgum er mikið í nöp við ég vill og finnst það hræðilega ljótt, og ég vil ekki verða þess valdandi að fólki svelgist á morgunkaffinu með því að mæla þessari breytingu sérstaklega bót.

Eitt af því sem fólk veltir stundum fyrir sér – og deilir um – er þágufall fleirtölu af orðinu banani. Er það banönum eða bönunum? Ég man eftir umræðu um þetta oftar en einu sinni í þættinum Daglegt mál sem var á dagskrá Ríkisútvarpsins um áratuga skeið. Í eitt slíkt skipti, fyrir um 40 árum, svaraði umsjónarmaðurinn því til að vænlegast væri að leita til bænda og spyrja þá hvernig þeir hefðu orðið valt­ari í umræddu falli – og fara svo eins með banani. Þótt ég sé úr sveit kom þetta svar mér að litlu gagni. Í minni sveit var nefnilega bara til einn valtari. Hann gekk milli bæja og var einfaldlega kallaður Valtarinn með ákveðnum greini. Það reyndi því aldrei á það hvernig fleirtala orðs­ins væri, og þess vegna er ég enn í dag jafn ófróður um það hvernig þágu­fall fleirtölu af banani eigi að vera.

Gísli Jónsson ræddi þetta einu sinni í þættinum „Íslenskt mál“ í Morgunblaðinu. Hann taldi að myndin ætti að vera banönum, en myndin bönunum væri þágufall fleirtölu með greini af orðinu bani. Það er vissulega rétt, þótt ég eigi reyndar erfitt með að hugsa mér aðstæður þar sem bani væri notað í þágufalli fleirtölu með greini. En þótt svo væri útilokar það auðvitað ekki að samhljóða mynd geti verið þágufall fleirtölu af banani – slíkt samfall beygingarmynda af mismunandi orðum er mjög algengt í málinu. Enda eiga báðar myndirnar sér langa hefð í málinu. Á tímarit.is eru rúm 1500 dæmi um banönum, það elsta frá 1886, en rúm 500 dæmi um bönunum, það elsta frá 1922. Hlufall síðarnefndu myndarinnar virðist heldur fara hækkandi.

Orð af íslenskum uppruna sem hafa tvö a í stofni fá yfirleitt mynstrið ö – u á undan endingunni -um – þ.e., ö kemur í staðinn fyrir fyrra a-ið og u í stað þess síðara. Þannig er þágufall fleirtölu af kafari köfurum, af blandari blöndurum, o.s.frv. Sama gildir í lýsingarorðum – þágufall eintölu í karlkyni og fleirtölu allra kynja af fatlaður er fötluðum. Mynstrið er líka að finna í sagnbeygingu – 1. persóna fleirtölu í þátíð af kallaði er kölluðum, af talaði töluðum, o.s.frv. En tökuorð haga sér iðulega öðruvísi, og halda fyrra a-inu óbreyttu en setja ö í stað þess síðara á undan -um. Þannig er þágufall fleirtölu af skandali yfirleitt skandölum en ekki sköndulum, af ballaða ballöðum en ekki bölluðum, af Arabi Aröbum en ekki ­Örubum, af albanskur albönskum en ekki ölbunskum o.s.frv.

En svo gerist það oft með tímanum að tökuorðin laga sig að beygingarmynstri íslensku orðanna og til verða tvímyndir, eins og banönum og bönunum. Af kastali er til bæði kastölum og köstulum, af sandali er til bæði sandölum og söndulum, af Japani er til bæði Japönum og Jöpunum, þótt síðarnefnda myndin sé sjaldgæf – o.s.frv. Undantekningarlaust virðist síðarnefnda myndin vera yngri, og oftast sjaldgæfari en sú fyrrnefnda. Það er athyglisvert að sama fólk virðist oft nota báðar myndirnar til skiptis, án þess að ætla það eða átta sig á því. Ég hef heyrt mann nota sandölum og söndulum með stuttu millibili í samtali, og á netinu má finna allnokkra texta sem hafa að geyma bæði banönum og bönunum.

Báðar myndirnar, banönum og bönunum, samræmast íslensku beygingarkerfi og segja má að síðarnefnda myndin sé til marks um meiri aðlögun orðsins að hegðun íslenskra orða en sú fyrrnefnda. Fyrir báðum er líka löng hefð þannig að engin ástæða er til annars en telja báðar góðar og gildar – sem og aðrar tvímyndir sem hér hafa verið nefndar. Ég sæi ekki heldur ástæðu til að amast við myndinni Jöpunum ef hún breiddist út, og Örubum (sem stöku dæmi eru til um) væri líka í samræmi við kerfið. Hins vegar bregður stundum fyrir myndum með ö á báðum stöðum – bönönum, köstölum, söndölum. Þær falla ekki að neinu íslensku beygingarmynstri heldur eru einhvers konar sambland af tveimur. Þess vegna finnst mér rétt að mæla gegn þeim myndum.

Í Málfarsbankanum segir: „Norðurlönd eru ein heild og Ísland er venjulega talið hluti hennar. Fleirtöluorðið Norðurlönd, í þessari merkingu, er ekki fleirtala orðsins Norðurland […]. Miðað við þetta stenst ekki að segja að Noregur sé eitt „Norðurland“, Danmörk sé annað „Norðurland“ o.s.frv. […] Í stað þess að segja að „þrjú Norðurlönd“ séu í Evrópusambandinu má t.a.m. tala um þrjár norrænar þjóðir eða þrjú norræn ríki í Evrópusambandinu. Í stað þess að segja að kona frá „einu Norðurlandanna“ sé framkvæmdastjóri hjá Sameinuðu þjóðunum má t.d. tala um að kona frá Norðurlöndunum eða kona frá einhverju norrænu landanna sé framkvæmdastjóri hjá Sameinuðu þjóðunum.“

Hér er sem sé sagt að ekki sé hægt að tala um eitt Norðurland, þrjú Norðurlönd o.s.frv. vegna þess að Norðurlönd sem heiti á hópi ríkja sé ekki fleirtala af Norðurland. Þetta má til sanns vegar færa, enda er það ekki heldur almenn málvenja að nota eintöluna Norðurland í þessari merkingu. Slík dæmi koma vissulega fyrir – „Svíþjóð er það Norðurland sem tekur við flestu flóttafólki“, „Hafa sömu réttindi og heimamenn í því Norðurlandi sem þeir dveljast í“, o.fl. – en eru sjaldgæf. En í dæmum eins og eitt Norðurlandanna og á hinum Norðurlöndunum er alls ekkert verið að nota eintöluna Norðurland. Hvað er þá að þeim?

Á bak við andstöðu við slík dæmi hlýtur að liggja sú hugmynd að það sé ekki „rökrétt“ að tala um eitt Norðurlandanna eða hin Norðurlöndin vegna þess að heitið Norðurlönd vísi til heildar, ekki einstakra landa. Með því að tala um eitt Norðurlandanna sé verið að segja að hægt sé að brjóta þessa heild upp í eitt Norðurland, annað Norðurland o.s.frv. En við getum borið þetta saman við orðið hjón. Það er fleirtöluorð sem á sér enga eintölu, rétt eins og Norðurlönd. Það kemur samt ekki í veg fyrir að við getum talað um annað hjónanna og bæði hjónin án þess að nokkur geri athugasemd við það. Ég sé ekki muninn á því og að tala um eitt Norðurlandanna og öll Norðurlöndin.

Lítum einnig á setningar eins og þessa, úr Þjóðólfi 1849: „Búið að kveykja, bóndinn á hjónarúminu, smalinn sofandi, hitt fólkið vakandi og við vinnu.“ Hér eru bóndinn og smalinn hluti af heimilisfólkinu, en til viðbótar er „hitt fólkið“. Setningar af þessu tagi eru auðvitað mjög algengar í málinu og aldrei gerðar athugasemdir við þær. En ég sé engan mun á þessu og t.d. „Sjálfsagt virðist að Ísland gangi að svona samningum við hin Norðurlöndin“ í Iðunni 1926 – og ótal öðrum sambærilegum. Þarna er gert ráð fyrir að Ísland sé hluti af Norðurlöndunum, en til viðbótar eru „hin Norðurlöndin“. Bæði fólk og Norðurlönd eru heild, en samt er hægt að tala um einstakar einingar í þessari heild. Í kverinu Gætum tungunnar er líka sagt rétt að segja „Fólkinu þykir vænt hverju um annað“.

Sögnin forða er iðulega notuð í merkingunni 'afstýra, komast hjá' en oft er þó amast við notkun hennar í þeirri merkingu. Þannig segir Málfarsbankinn: „Sögnin forða merkir: koma undan, bjarga. Hún forðaði barninu frá bráðum bana. Það stangast á við merkingu orðsins þegar tekið er til orða á þessa leið: „Hún forðaði slysinu.“ Eðlilegra gæti verið að orða þetta fremur t.d. svona: Hún komst hjá slysi eða Hún forðaði sér frá því að lenda í slysi.“ Svipaðar athugasemdir má finna í fjölmörgum málfarspistlum og ritum frá undanförnum áratugum, en þær byggjast á misskilningi á þessu orðalagi eins og hér verður sýnt fram á.

A.m.k. 150 ára órofin hefð er fyrir því að forða einhverju geti haft merkinguna 'afstýra, komast hjá'. Í Tímanum 1872 segir „forðað þeirri eyðilegging, sem annars hefði berlega legið fyrir höndum.“ Í Ísafold 1876 er talað um „að leita láns úr landssjóði til að forða hallæri hjer í sjávarsveitunum“. Í Norðanfara 1877 segir „farið er að skjóta saman stórfje til að forða meiri mannfelli“. Í Fróða 1882 segir „sendu þangað matvæli á 10 hestum til að forða hungursneyð í bráð“. Í Þjóðólfi 1883 segir „svo málleysu sé forðað“. Í Ísafold 1888 segir „þar varð forðað miklu óhappi“. Í Ísafold 1891 segir „Hjer hafa hollar hendur að hlúð og forðað grandi“. Svo mætti lengi telja.

En fleira kemur til. Í Þjóðólfi 1856 segir „til að forða þeim kúgun þeirri, sem hér er kvartað yfir“. Í Þjóðólfi 1863 segir „að forða Reykvíkingum öllu grandi, öllum vansa“. Í Kristilegu smáriti handa Íslendingum 1865 segir „Vak þú yfir mér í dag, og forða mér öllu illu“. Í Baldri 1868 segir „geta þó fengið björg til að forða sjer hungri.“ Í Þjóðólfi 1869 segir „til að forða þeim eyðingu“. Í Þjóðólfi 1873 segir „biðja stjórnina að forða sér húngrs-dauða“. Eldri dæmi eru líka til: „Forða mér þeirri eilífu hrellingu í helvíti“ segir í Eintali sálarinnar frá 1599. „Forða mér öllu vondu athæfi / ofneyslu / ofdrykkju“ segir í Kristilegri bænabók frá 1611 – og fleiri dæmi mætti nefna.

Í þessum dæmum tekur forða sem sé með sér tvö þágufallsandlög, forða einhverjum einhverju, eins og t.d. lofa – hann lofaði mér öllu fögru. Það er alkunna að lofa getur sleppt fyrra andlaginu en haldið því seinna eftir – hann lofaði öllu fögru. Ekki verður betur séð en uppruna dæma eins og forða mannfelli / hungursneyð /óhappi / grandi o.s.frv. megi greina á sama hátt – þ.e., á bak við þau liggi forða (þjóðinni) mannfelli / hungursneyð, forða (sér) óhappi / grandi, o.s.frv. Í dæmum eins og forða slysi, forða tjóni, forða óhappi er þágufallsandlagið upprunnið sem seinna andlag sagnarinnar, en andlagið í forða sér, forða lífi sínu, forða barninu o.s.frv. sem það fyrra.

Þótt lofa taki tvö þágufallsandlög er auðvelt að greina milli þeirra vegna þess að merkingarleg vensl þeirra við sögnina eru ólík. Annað þeirra – það fyrra ef þau fylgja sögninni bæði – vísar til þess sem loforðið er gefið, hitt vísar til þess sem lofað er. Svipað er með forða – þegar sögnin tekur tvö andlög vísar það fyrra til þess sem forðað er frá einhverju(m), það seinna til þess sem einhverju(m) er forðað frá. Vissulega hefur hegðun sagnarinnar breyst þannig að nú tekur hún ekki með sér þessi tvö andlög í einu. En hún tekur eftir sem áður tvenns konar andlög. Þess vegna er nákvæmlega ekkert athugavert við að forða slysi, og tímabært að það verði viðurkennt sem rétt og vönduð íslenska.

Þegar ég var að alast upp á norðlensku framsóknarheimili á sjöunda og áttunda áratug síðustu aldar var vitanlega keyptur þar Dagur, blað framsóknarmanna á Akureyri – sem ég las mér til ánægju. Eitt það skemmtilegasta í því blaði voru fréttir frá fréttaritara blaðsins í Þistilfirði, Óla á Gunnarsstöðum, sem skrifaði mjög skemmtilega um hvers kyns stóra og smáa atburði þar í sveitinni. Ein eftirminnilegasta frétt Óla hafði fyrirsögnina „Negri í Þistilfirði“. Þar var innan um aðrar sveitarfréttir sagt frá því að á Gunnarsstöðum væri vetrarmaður frá Gana, svartur á hörund, „og mun það líklega heldur sjaldgæf sjón hér á landi“.

Á undanförnum árum hefur oft verið vitnað í þessa fyrirsögn, „Negri í Þistilfirði“, ýmist til að hneykslast á henni eða gera gys að henni. Hvort tveggja er ástæðulaust og algerlega í ósamræmi við anda fréttarinnar. Frásögnin þar er gamansöm og án nokkurra fordóma – negri var einfaldlega það orð sem var notað á þessum tíma, a.m.k. það orð sem eldra fólk hafði alist upp við, rétt eins og við töluðum um kynvillinga eins og ekkert væri sjálfsagðara. En tímarnir breytast og orð eins og negri, kynvillingur, fáviti og önnur slík þykja ekki við hæfi í opinberri umræðu lengur – sem betur fer. Það þýðir ekki að einhver illur hugur hafi verið bak við notkun þeirra á sínum tíma.

Á vef Þjóðskrár Íslands er orðið utangarðsskrá notað yfir skrá um fólk sem þarf að skrá vegna tímabundinnar búsetu en fer ekki inn í þjóðskrá. Orðið utangarðsskrá virðist hafa verið í notkun í meira en 30 ár en í nýjum lögum um skráningu einstaklinga sem tóku gildi 1. janúar sl. er orðið kerfiskennitöluskrá notað í staðinn – orðið utangarðsskrá virðist þó ekki hafa verið í eldri lögum. Það leikur varla vafi á því að orðið utangarðsskrá er gildishlaðið og hefur hugrenningatengsl við orð eins og utangarðsmaður, utangarðsfólk og önnur slík.

Ég legg áherslu á að ég hef enga ástæðu til að ætla að einhver illur hugur búi að baki þessari orðanotkun. En hún er barn síns tíma, rétt eins og orðin sem ég nefndi áður. Þess vegna er óviðunandi að þetta orð sé notað á vef opinberrar stofnunar, sérstaklega þegar annað orð er notað um fyrirbærið í gildandi lögum. Þetta minnir okkur á hvað tungumálið er máttugt tæki – til góðs og ills. Með orðanotkun okkar og orðavali getum við, vitandi eða óafvitandi, mótað bæði okkar eigin hugmyndir og skoðanir annarra. Þess vegna þurfum við að gæta okkar vel þegar rætt er um viðkvæm álita- og deilumál.

Samtengingin uns (áður rituð unz) er nokkuð algeng í nútímamáli en þó líklega bundin við fremur formlegt ritmál – kemur tæpast fyrir í talmáli. Þetta er tíðartenging sem merkir 'þangað til' og er komin af und es samkvæmt Íslenskri orðsifjabók – es var fornt tilvísunarorð og und merkti 'til þess, fram að því' eða eitthvað í þá átt.

Í Íslendingasögum kemur uns samtals 36 sinnum fyrir. Það þarf ekki að skoða dæmin um orðið vandlega til að átta sig á sérkennilegum samnefnara þeirra flestra: Öll nema fjögur tengja tíðarsetningu með sögninni koma. Þetta getur ekki verið tilviljun. Önnur tíðartenging fornmálsins, þar til, tengist ekki ákveðinni sögn á neinn sambærilegan hátt.

Á þessu er hægt að hugsa sér tvær skýringar. Önnur er sú að uns hafi ekki merkt bara 'þangað til' eins og hún gerir í nútímamáli, heldur hafi falist í henni einhver merkingarþáttur til viðbótar sem tengi hana við koma. Það er ekki augljóst hver sá merkingarþáttur gæti verið – og hann er a.m.k. löngu horfinn því að uns hefur engin sérstök tengsl við koma í nútímamáli.

Hin skýringin er sú að þetta sé ritvenja, einhvers konar formúla – höfundar eða skrásetjarar sagnanna hafi lært að venja væri að uns tengdist koma, og hafi fylgt þeirri venju, án þess að hún ætti sér neina merkingarlega skýringu. Ég á ekkert svar við því hvor þessara skýringa sé rétt – og svo gæti vitanlega verið einhver þriðja skýring sem mér hefur ekki dottið í hug.

Einhver mest áberandi nýjung í íslenskri setningagerð undanfarna áratugi er hin svokallaða „nýja þolmynd“ – setningar eins og það var barið mig í stað ég var barin(n) og það var hrint mér í stað mér var hrint. Fyrir utan „þágufallssýkina“ svokölluðu er nýja þolmyndin líklega sú málbreyting sem kallar fram hörðust viðbrögð hjá fólki. Það er kannski engin furða – hún er gerólík hefðbundnu þolmyndinni og fer því ekki fram hjá okkur. Mörgum finnst hún ljót, og ekki ætla ég að blanda mér í þá umræðu. Í staðinn skulum við reyna að átta okkur á eðli þessa fyrirbæris.

Í hefðbundinni þolmynd er germyndarandlag (þolandi) gert að frumlagi – (einhver) barði mig > ég var barin(n). Gerandinn (einhver) víkur úr frumlagssæti og er annaðhvort alveg sleppt úr setningunni eða hafður í forsetningarlið – ég var barin(n) af einhverjum. Ef germyndarandlagið er í þolfalli (mig) verður það að nefnifallsfrumlagi í þolmynd (ég), en ef það er í þágufalli eða eignarfalli heldur það falli sínu í þolmynd – (einhver) hrinti mér > mér var hrint. Það sem einkennir „nýju þolmyndina“ er að andlagið heldur germyndarstöðu sinni á eftir aðalsögninni í stað þess að færast í frumlagssæti eins og það gerir í hefðbundinni þolmynd, og heldur jafnframt aukafalli sínu, hvort sem það er þolfall (það var barið mig) eða þágufall (það var hrint mér).

Þessi nýja þolmynd var fyrst nefnd á prenti svo að ég viti í fyrsta þætti Gísla Jónssonar um íslenskt mál í Morgunblaðinu 1979. Gísli tilfærir setninguna Það var barið mig í bakið og kallar hana „fátæklegt barnamál“. Í kverinu Gætum tungunnar sem Helgi Hálfdanarson samdi 1984 tilfærir hann setninguna Það var sagt honum að fara og segir að rétt væri Honum var sagt að fara. En þessi setningagerð á sér þó talsvert eldri rætur. Elsta dæmi sem ég hef séð er í bréfi sem níu ára barn skrifaði árið 1939. Þar stendur „þangað til verður jarðað afa“ – þ.e., þangað til afi verður jarðaður. Þótt setningin hefjist ekki á það eins og algengast er um setningar af þessu tagi er þetta greinilega sama setningagerð. Það sést á því að andlagið, afa, stendur í aukafalli á eftir sögninni.

Fyrstu rannsóknina á þessari setningagerð gerðu Sigríður Sigurjónsdóttir og Joan Maling um aldamótin, og birtu í tímaritinu Íslensku máli 2001. Þær rannsökuðu einkum 15-16 ára unglinga á ýmsum stöðum á landinu, en einnig nokkra fullorðna til samanburðar. Niðurstöðurnar voru þær að u.þ.b. 60% unglinganna sögðust geta sagt setningar á við þær sem hér hafa verið nefndar, en aðeins örfá prósent fullorðna fólksins. Ýmsar rannsóknir hafa síðan verið gerðar á þessari setningagerð og staðfesta allar að hún er að breiðast út – þau sem tileinka sér hana á máltökuskeiði halda henni yfirleitt á fullorðinsárum þótt frá því séu undantekningar, og þótt dragi úr tíðni hennar hjá sumum.

Í rannsóknarverkefninu „Greining á málfræðilegum afleiðingum stafræns málsambýlis“ voru þátttakendur á öllum aldri spurðir um álit á setningunni Síðan var borðað kökuna (í framhaldi af Afmælisbarnið blés á kertin). Í aldurshópunum innan við þrítugt fannst yfir 40% málhafa setningin „mjög eðlileg“ eða „frekar eðlileg“. Í aldurshópunum yfir fertugt fannst aftur á móti um eða yfir 95% málhafa setningin „mjög óeðlileg“ eða „frekar óeðlileg“. Aldurshópurinn milli þrítugs og fertugs er svo þarna mitt á milli. Það er fólk fætt á árunum 1977-1986, þannig að árgangurinn sem Sigríður og Joan rannsökuðu (f. 1984) er meðal þeirra yngstu í þeim hópi.

En ein áhugaverð spurning í þessu sambandi er hvort nýja þolmyndin sé líkleg til að útrýma þeirri hefðbundnu. Því er ekki hægt að svara með vissu á þessari stundu, en þetta fer væntanlega að verulegu leyti eftir því hvort báðar setningagerðirnar hafa sömu merkingu og sama hlutverk. Ýmislegt bendir þó til að merkingar- og notkunarsvið nýju þolmyndarinnar falli ekki alveg saman við þá hefðbundnu, og sé það rétt er vel hægt að hugsa sér að báðar lifi áfram hlið við hlið, hvor með sitt hlutverk. Fólk eins og ég, sem ekki hefur nýju þolmyndina í máli sínu, á erfitt með að meta þetta, en ítarleg umræða og greining á þessu er of fræðileg fyrir þennan vettvang.